ساختار و شیوه های جنگی ارتش هخامنشیان در زمان شاهنشاهی کوروش

محورهای موضوعی : باحث معرفتی و روش­ شناختی تاریخ پژوهی

افسانه گلی ¹ (دانشجوی دکتری ایران قبل از اسلام، واحد نجف آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف آباد، ایران.)
ناصر جدیدی ² (عضو هیئت علمی، گروه تاریخ، دانشکده علوم انسانی، واحد نجف آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف آباد،ایران)
فیض‌اله بوشاسب گوشه ³ (مدیر گروه تاریخ دانشگاه آزاد اسلامی نجف‌آباد)

تاریخ دریافت : 1397/10/17 تاریخ پذیرش : 1399/03/26 تاریخ انتشار : 1398/12/01

کلید واژه: کوروش, هخامنشیان, ارتش هخامنشی, تاکتیک جنگی, ادوات جنگی,

چکیده مقاله :

امپراتوری هخامنشی بی شک بزرگ ترین امپراتوری باستان بود و 220 سال بر تمام خاورمیانه و ماوراء آن حکومت کرد. به گفته مورخان و همچنین اسناد تاریخی ارتش هخامنشی یکی از بزرگترین و پیچیده ترین ارتش های دوران باستان بود. بی‌شک رویارویی با حکومت های قدرتمندی همانند بابل و یونان که دارای تمام امکانات نظامی برای ایجاد قدرت و حفظ قلمرو بودند، نیازمند برخورداری از سپاهی منظم و سازماندهی‌شده و تاکتیک‌های جنگی ویژه‌ای بود. از اینرو در صددیم در مقاله حاضر به چگونگی شکل گیری ارتش هخامنشیان و تاکتیک و شیوه های جنگی در زمان شاهنشاهی کوروش بپردازیم. یافته های تحقیق نشان می دهد که کوروش با بهره گیری از فنون نظامی ملل مغلوب توانست ارتشی نیرومند و عظیم تشکیل دهد. در واقع یکی از ویژگی‌‌های سپاه هخامنشی که به خصوص در اوایل فرمانروایی از نقاط قوت آنها محسوب می‌شد، گردآوری نیرو از تمام سرزمین‌های تحت تسلط بود. این ارتش شامل نیروهای منظم آموزش دیده پیاده و سواره ایرانی، عمدتا مادی و پارسی بوده که از دسته های مختلف تشکیل می شد و بعدها سربازانی از ملل تابع به آن افزوده شد. ایجاد یک سواره نظام کارآمد و حرفه ای از دیگر اقدامات نظامی کوروش هخامنشی است. علاوه بر این موارد، می توان به آلات و ادوات نظامی مثل ارابه های داس دار و گردونه یا برج های چوبی که از ابداعات نظامی کوروش هخامنشی است اشاره کرد.

چکیده انگلیسی:

The Achaemenid Empire was undoubtedly the greatest ancient empire and governed 220 years on the whole of the Middle East and beyond it. According to historians and also historical documents ,the Achaemenid Army was also one of the largest and most complex armies of ancient times. Achaemenid in two centuries dominated the vast empire that covered the old civilized world of Asia and Europe. No doubt that coping with strong powers like Babylon and Greece, that had all the military capabilities to build power and protect and maintain the territory required organized and regulated troops and special war and military tactics. Therefore, we intend to address in this paper the way of formation of the Achaemenid army and military tactics and practices at the time of the Cyrus monarchy. The findings of the research show that Cyrus was able to form strong and massive army using defeated Nation's military techniques. Indeed, one of the characteristics of the Achaemenid corps and army, which was considered especially as one of their strength points in the early years of the reign was collection forces of all dominant territories.

متن کامل:



                     ساختار و شیوه­های جنگی ارتش هخامنشیان در زمان شاهنشاهی کوروش

 

چکیده

امپراتوری هخامنشی بی­شک بزرگ ترین امپراتوری باستان بود و 220 سال بر تمام خاورمیانه و ماوراء آن حکومت کرد. این امپراتوری بعد از تصرف دولت­های همجوار خود، وارث سرزمین بزرگی شد که برای فتح و حفظ یکپارچگی آن نیروی نظامی نقش مهمی را ایفا می­کرد. بی‌شک برای چنین گسترشی و مهمتر از آن،  پاسداری و نگاهداشت این قلمرو پهناور بدون برخورداری از تاکتیک­های جنگی و افزایش و تقویت توان نظامی ممکن نبود. به گفته­ی مورخان و همچنین اسناد تاریخی ارتش هخامنشی یکی از بزرگترین و پیچیده­ترین ارتش­های دوران باستان بود. بی‌شک رویارویی با حکومت­های قدرتمندی همانند بابل و یونان که دارای تمام امکانات نظامی برای ایجاد قدرت و حفظ قلمرو بودند، نیازمند برخورداری از سپاهی منظم و سازماندهی‌شده و تاکتیک‌های جنگی ویژه‌ای بود. از اینرو در صددیم در مقاله حاضر به چگونگی شکل­گیری ارتش هخامنشیان و تاکتیک و شیوه­های جنگی در زمان شاهنشاهی کوروش بپردازیم. یافته­های تحقیق نشان می­دهد که کوروش با بهره­گیری از فنون نظامی ملل مغلوب توانست ارتشی نیرومند و عظیم تشکیل دهد. در واقع یکی از ویژگی‌‌های سپاه هخامنشی که به خصوص در اوایل فرمانروایی از نقاط قوت آنها محسوب می‌شد، گردآوری نیرو از تمام سرزمین‌های تحت تسلط بود. این ارتش شامل نیروهای منظم آموزش دیده پیاده و سواره ایرانی، عمدتا مادی و پارسی بوده که از دسته­های مختلف تشکیل می­شد و بعدها سربازانی از ملل تابع به آن افزوده شد. ایجاد یک سواره­نظام کارآمد و حرفه­ای از دیگر اقدامات نظامی کوروش هخامنشی است. علاوه بر این موارد، می­توان به آلات و ادوات نظامی مثل ارابه­های داس­دار و گردونه یا برج­های چوبی که از ابداعات نظامی کوروش هخامنشی است اشاره کرد.

واژه­های کلیدی: هخامنشیان، کوروش، ارتش هخامنشی، تاکتیک جنگی، ادوات جنگی.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

مقدمه

در اواسط قرن ششم پیش از میلاد، اتحاد قبایل پارسی به رهبری کوروش دوم(559پ.م-529پ.م) معروف به کبیر در جنوب غرب فلات ایران منجر به شکل­گیری حکومت هخامنشی و با تصرف سرزمین ماد عملا به یک شاهنشاهی تبدیل شد. سرزمینی که نصیب پارسیان شده بود، از طرف شمال غربی به رود هالیس واقع در آسیای صغیر و از طرف جنوب غربی به جنوب میان رودان منتهی بود. لذا به طور طبیعی رود دجله بر دو سرزمین قرار می­گرفت، از طرف شمال هم در ناحیه­ی بین دریای سیاه و خزر کوروش وارث سرزمینی شد که با قبایل ساسپیرها یعنی ایبری­ها¹ هم مرز بود. البته ناحیه­ی کوهستانی جنوب غربی و غرب دریای خزر که محل سکونت کوه نشینان کادوسی و کاسپین بود، در همان آغاز به اطاعت کوروش درنیامد. بنابراین پادشاهی نوپای هخامنشی که هسته­ی اصلی آن را مردمان نیمه کوچ نشین و یکجانشین تشکیل می­دادند، در مرزهای شرقی و غربی با محدوده­ی گردش اقوام کوچ رو و بیابانگرد مواجه شد، از طرفی مالکیت بر میراث اداری- نظامی مادها، سبب به هم ریختن معادلات آن دوره گردید. در خاورمیانه­ی آن زمان سه شاهنشاهی بابل، لیدی و مصر وجود داشتند و آن دولت­ها از قدرت­گیری پارس­ها ناخشنود بودند، در نتیجه­ی تحرکاتی که در مرزهای شرقی و غربی انجام شد، کوروش و پارسیان برای ثبات و وحدت داخلی با ملل مجاور برخورد نمودند، از طرفی شاهنشاهی نوپای هخامنشی برای دستیابی به موقعیت سیاسی و مادی بهتر درصدد برآمد، تا حکومت­های آن زمان را در درون خویش مستحیل سازد، در راستای این استراتژی ممالک لیدی، بابل، مصر و سرزمین­هایی در شرق فلات ایران به تصرف کوروش و فرزندش کمبوجیه درآمدند.

با وجود انجام پژوهش های فراوان دربارۀ ارتش و ساختار نظامی هخامنشیان، درباره نقش کوروش بزرگ در پایه­گذاری و انسجام ارتش ایران در آغاز شکل­گیری این دولت کمتر سخن گفته شده است. یکی از علت­های مجهور ماندن این موضوع نزد محققان، نقش داریوش هخامنشی و سپاه گارد جاویدان در تثبیت ارتش بزرگ هخامنشان است. با این حال در پژوهش­هایی چند درباره ارتش هخامنشان به نقش کوروش بزرگ اشاراتی شده است، من جمله کتاب دو جلدي تاریخ چهار هزارساله ارتش ایران از اسدالله معطوفی که تمدن ايلام تا ۱۳۲۰ خورشيدي و جنگ ايران و عراق را شامل می­شود. کتاب «ارتش ایران هخامنشی» نوشته دانکن هد با ترجمه محمد آقاجری نیز مطالب در این­باره دارد.

در این مقاله تلاش خواهد شد تا با استناد به شواهد تاریخی و با رویکرد مطالعه‌ی تحلیلی- توصیفی، جایگاه و نقش کوروش بزرگ در ارتش هخامنشیان تبیین گردد، و درصدد است که به بررسی ساختار و شیوه­های نظامی دوره هخامنشان در دوره موسس آن سلسله یعنی کوروش هخامنشی بپردازد. گردآوری اطلاعات در این پژوهش کتابخانه ای  و روش توصیفی ـ تحلیلی است.

پیشینه ارتش پیش از ظهور هخامنشیان

شکل­گیری شاهنشاهی هخامنشی و توسعه و تکامل نیروهای جنگی آن در جریان فتوحات، ریشه در فعالیت­ها و تدابیر دفاعی اقوام و ساکنان فلات ایران داشته است که با تمدن­های بسیار کهن میان رودان در تضاد، تقابل و تعامل بوده­اند. یافته­های باستان­شناسی از مارلیک رودبار، سیلک کاشان، لرستان، خوزستان، تپه­های شمال غرب کشور و غیره بیانگر پیشرفت­های اجتماعی، اقتصادی و دستاوردهای فرهنگی ایرانیان پیش از ظهور هخامنشیان هستند. از اوایل هزاره­ی سوم پیش از میلاد تا سده­های نخستین هزاره اول پیش از میلاد، دولت شهرهای عیلامی در جنوب غرب که گاه در شکل اتحادیه شاهی به نظر می­آیند تا واحدهای اداری قبیله­ای مانند قبایل لولوبی، هوری، گوتیان، کاسیان در شمال غرب جملگی وابسته به نیروهای دفاعی بودند. گوتیان و کاسیان از اقوام ایرانی هستند که میان رودان را فتح و قرن­ها بر آنجا حکومت نمودند.) Roux,G.,1964:241-261; Richardson,S.F.C.,2002:374).

براي به دست آوردن دركي درست از چگونگي شكل­گيري شاهنشاهي هخامنشي و تداوم اقتدار آن بايد پیشینه­ی حضور ارتش و فعالیت­های دفاعی در فلات ایران پیش از ظهور شاهنشاهی هخامنشی با دقت بررسی و شناسانده شود، چرا که همواره انتقال میراث پیشینیان در مطالعات تاریخی امری غیر قابل اجتناب است. در واقع بدون شناخت ساختار و فنون دفاعی ساکنان فلات ایران تا روی کار آمدن هخامنشیان، تبیین و تحلیل ساختار و شیوه­های جنگی ارتش در شاهنشاهی هخامنشی امکان پذیر نیست.

به نظر می­آید پارسیان پس از رسیدن به سرزمین عیلام سبک لباس، آرایش مو و جنگ افزار این سرزمین را استفاده کرده­اند، به گونه­ای که تأثیر عیلامیان در جامه و رزم افزار پارسیان بسیار محسوس است. در نقوش کاخ­ها و مقبره­های دوره­ی هخامنشی در تخت جمشید و نقش رستم، عیلامی­ها و پارسیان مانند هم ریش گرد مرتب، کلاه شق و رق بر سر و ردایی بر تن دارند(پاتس،1385: 526). علاوه بر این پارسیان خنجر عیلامی را اخذ نمودند، این خنجر با نوک تیز و قبه مقعر گرد روی نیامی با تکه­ی اضافی نامتقارن در یک طرف که تفاوت آشکاری با خنجرهای کوتاه پارسی دارد، در تصویر فرستادگان عیلامی بر نقوش برجسته­ی آپادانا به روشنی پیداست. بی­شک پارسیان تیر و کمان عیلامی­ها را نیز اقتباس کرده­اند، چرا که تیراندازان عیلامی در نبرد با آشوریان کار آزموده و در تیراندازی مهارت بالایی داشتند، بعید نیست که فنون و تجهیزات نظامی عیلامیان اعم از کمان و تیردان تا دوره­ی هخامنشی کارآیی داشته است، به گونه­ای که تیراندازان عیلامی تا قرن­های بعدی یعنی زمان پارت­ها مطرح بوده­اند، بنابراین در کمان داری هخامنشیان نباید سهم دستاوردهای نظامی تمدن عیلام را نادیده انگاشت(همان : 530). تمدن عیلام که زمانی با تمدن سومر و بابل در میان رودان برابری می­نمود، بی­شک در کنار دستاوردهای اداری و فرهنگی از دستاوردهای نظامی و دفاعی بهره­مند بود، چرا که همواره برای حفظ استقلال فرهنگی و اداری ناچار بود در بهینه سازی توان دفاعی بکوشد، در شواهدی که آورده شد وجوه اشتراک بین هخامنشیان و عیلامیان بسیار هست، و در نهایت پارسیان سوارکار جذب فرهنگ و تمدن با سابقه­ی عیلام شدند و آن را اقتباس نموده و توسعه دادند.

علاوه بر عیلامی­ها، تاثیر مادها بر ساختار نظامی هخامنشیان قابل توجه است. مادها هرچند از نظر سیاسی و نظامی در زمانی کوتاه مطرح هستند، اما در سطح تاریخ منطقه و حتی فرامنطقه، نقش بسیار موفق و ماندگاری دارند، به گونه­ای که فرهنگ و تمدن ایرانی وامدار تلاش­های آنها است. میراث مادها از جنبه­های اجتماعی، فرهنگی و مذهبی هم قابل توجه می­باشد، ولی در این بین ساختار سیاسی و نظامی مادها برجستگی بیشتری دارد. مادها بی­شک از زمینه سازان ظهور امپراتوری بزرگ هخامنشی هستند، و در اداره­ی آن نقش مهمی داشته­اند. به طور یقین، هرودوت در این گفتار به شباهت میان ساختار اداری مادها و پارس­ها اشاره می­کند، و از آنجایی که مادها جلوتر از پارس­ها به قدرت و اشتهار رسیدند، لذا تشکیلات اداری- نظامی هخامنشیان برگرفته از سنت­های مادی است، هرچند اثری تاکنون یافت نشده تا نشان دهد که حکومت ماد هم چون شاهنشاهی هخامنشی صاحب تشکیلات دیوانی بود. همچنین او در ادامه به جذب سریع فرهنگ و آداب بیگانه توسط پارس­ها پرداخته و اذعان دارد پارس­ها جامه­ی مادی را پذیرفته و جوشن مصری را بر زره خودشان ترجیح می­دهند(هرودوت،1389: 1/165). در مجموع چنین به نظر می­رسد که پارس­ها شگرد فرماندهی نظامی و نظام شهربی را از مادها آموخته­اند، چرا که آنان در راستای تبدیل شدن به شاهنشاهی، نخستین بار با مادها جنگیدند.

 

ساختار ارتش در زمان فتوحات کوروش

هسته­ی اصلی توان نظامی سپاهیان پارسی در زمان کوروش بر اتحاد و عصبیت قومی و قبیله­ای استوار بود، آشفتگی­های سیاسی و اجتماعی در کشورهای همسایه به عصبیت شکل گرفته در میان پارس­ها فرصت بهره­مندی و اعتماد به نفس بخشید. نیروهای دفاعی پارس­ها پیش از نبرد با ماد، ساختاری ساده و قبیله­ای داشتند، و این ویژگی به ورود تدریجی آنان به فلات ایران باز می­گردد. بخش عمده­ی اطلاعات مربوط به پارس­ها، چگونگی مهاجرت آنها به جنوب و جنوب غرب فلات ایران و بعد شکل­گیری شاهنشاهی هخامنشی از منابع آشوری، آثار مورخان یونانی و دستاوردهای باستان­شناسی فراهم آمده اند. بر اساس منابع آشوری- بابلی و یافته­های باستان شناسی، سه محل متفاوت برای پارس­ها از وقتی که وارد فلات ایران شدند، تا زمان تبدیل به پادشاهی وجود دارد 1) جنوب و غرب دریاچه­ی ارومیه 2) به احتمال زیاد در زاگرس و نزدیکی عیلام(انشان) 3) در پرسه که دودمان هخامنشی حکومتش را از آنجا آغاز می­کند، و آن سرزمین پارس نامیده می شود(Sumner,W.M.,1994:97).

از سنگ نوشته­های آشوری چنین بر می­آید که از زمان سلمانسر سوم (858پ.م-824پ.م) تا زمان پادشاهی آسارحدون(680پ.م-669پ.م) روسای قبایل پارسی تحت فرمان و باج گذار آشور بودند، این امکان وجود دارد آنان از آشفتگی­های زمان آسارحدون تا قدرت­گیری آشوربانیپال استفاده و مدتی در استقلال زیسته­اند، یا اینکه گفته­ی هرودت مبنی بر اطاعت پارس­ها از ماد در زمان فرورتیش صحت دارد(هرودوت،1389: 147)، به گونه­ای که مادها در این زمان توانستند با استفاده از مشکلات داخلی و خارجی آشور قبایل پارسی را مطیع نمایند. با فتح عیلام توسط آشور بانیپال در سال 645پ.م، دوباره پارس­ها نسبت به آشور اعلام اطاعت کردند(هینتس،1388: 55-64)، ولی با از بین رفتن امپراتوری آشور توسط مادها، پارس­ها در زمان کیاکسار تابعیت مادها را پذیرفتند(همان:65). حتی این احتمال وجود دارد قبایل پارسی در نبرد کیاکسار علیه آشور به مادها خدمات نظامی داده­اند، بدین شکل که سران قبایل پارسی با درک شرایط سیاسی و اطمینان به زوال آشور مصمم شدند تا با پذیرش سیادت مادها با آنان علیه آشور وارد نبرد شوند.

ماهیت اداری- نظامی پارسیان در پیش از ظهور شاهنشاهی هخامنشی، تحت تأثیر چگونگی اوضاع اجتماعی و معیشتی آنان بوده است، درباره­ی اوضاع اجتماعی و اقتصادی پارسیان هنگام ورود به جنوب و جنوب غرب فلات ایران ویلیام سامنر دو پیشنهاد را مطرح می­کند؛ نخست این که آنان قبایل کوچ رویی بودند، و به صورت عشایری زندگی می­کردند، در پیشنهاد دوم احتمال یکجانشینی آنان را در نظر دارد(Sumner, W.M.,1968:7-31).

گزنفون در توصیف زندگی نامه­ی کوروش، زمانی که او نوجوان و در دربار ماد تحت نظارت پدربزرگش آستیاگ سوارکاری می­آموخت، بیان می­دارد از آنجایی که در سرزمین پارس به سبب کوهستانی بودن امکان پرورش اسب دشوار بود، تعلیم سوارکاری را فرصتی نایاب برای کوروش نوجوان می داند( Xenophon, 1960,Vol.1:29). با توجه به این که شاهان هخامنشی در کتیبه­هایشان به کرات از وجود مردان خوب و اسبان خوب در سرزمین پارس سخن گفته­اند، به گونه­ای که حتی در کتیبه­های منسوب به آریارم و ارشام نیا و پدربزرگ داریوش نیز چنین مطلبی دیده می شود(Kent,1950:116)، توصیف گزنفون مبنی بر این که در پارس امکان پرورش اسب وجود نداشت، اغراق آمیز به نظر می­آید، اما نشان می­دهد که پارسیان تا پیش از قدرت­گیری کوروش چندان نمی­توانستند از اسب در نبردها بهره گیرند، و اسب به عنوان نماد برتری و والامقامی توسط سران پارسی استفاده می­گردید، ولی در ارتش قبیله­ای و ناپایدار آنان بخش مجزایی تحت عنوان سواره نظام وجود نداشت. با توسعه­ی یکجانشینی وجود نیروهای دفاعی دائمی و تعلیم دیده ضرورت یافت. گزارش­های منابع و داده­های باستان شناسی بیانگر این هستند که علی رغم رواج کوچ نشینی در میان برخی از قبایل پارسی، تعدادی از قبایل قابل توجه آنان یکجانشین بوده اند(Sumner,1968:7-31)، به نظر می­آید نیروهای قبایل پارسی در زمان­هایی که تحت حاکمیت قدرت­های بزرگ قرار داشتند، در رکاب آنان با سایر ممالک جنگیده بودند، و این روال بر تجربه و توانایی جنگی آنان افزوده بود. گزنفون در کوروش نامه به مشارکت سپاهیان پارسی به رهبری کوروش در سپاه مادها برای مقابله با اتحاد نظامی ممالک آشور، لیدی، کاپادوکیه، فریگیه، پافلاگونیه، کاریه، کلیکیه، هند و سیلیسی سخن می­گوید(Xenophon,1960,Vol.1:77-79 ).

بر اساس توصیف گزنفون سپاهیان پارسی که در آن زمان برای مساعدت به مادها به رهبری کوروش حرکت کردند، از طریق سلسله مراتب قبیله­ای جمع آوری شدند، و متشکل از پیادگان، فلاخن اندازان و تیراندازان بودند(Ibid:79). به احتمال قریب به یقین ساختار ارتش کوروش پیش از غلبه بر مادها قبیله­ای بود، و هر چند بزرگان و سرکردگان پارسی سواره بودند، اما در نیروهای دفاعی آنان بخش مجزا و تعلیم دیده­ای به عنوان سواره نظام وجود نداشت. واقعیت دیگر بیانگر وجود ائتلاف و دشمنی سایر ملل با قدرت­گیری مادها و پارس­ها در فلات ایران دارد، و ضعف و سستی داخلی و مشکلات خارجی مادها به کوروش فرصت داد تا به سیادت مادها بر پارس­ها پایان دهد.

در اواسط قرن ششم پیش از میلاد، قبایل پارسی در جنوب غرب فلات ایران از نظر اجتماعی و نیروی انسانی به توانایی لازم برای تشکیل واحد یکپارچه­ی اداری- نظامی رسیدند، هرودت آنان را مقارن با شکل­گیری شاهنشاهی هخامنشی در شش طایفه­ی یکجانشین و چهار طایفه­ی کوچ نشین توصیف می­کند، و در این میان طایفه­ی «پاسارگادی» که خاندان کوروش هم به آن تعلق داشتند را نجیب­ترین پارسیان می­داند(Herodotus,1964,Vol.1:66). گزنفون قبایل ایرانی را به دوازده تیره مشهور تقسیم و جمعیت آنان را در مجموع یکصد و بیست هزار نفر برآورد می­کند. (Xenophon,1960:13).

با توجه به ماهیت جامعه­ی قبیله­ای، وجود کوه­ها و دره­های زیاد در جنوب غرب فلات ایران، پیش از قدرت­گیری کوروش بسیاری از سران قبایل در فارس جداگانه عمل می­کردند، تا اینکه کورش توانست آنها را متحد نماید، در این اتحاد قدرت فائقه­ی نظامی کوروش بی­تأثیر نبوده است. بنا به گفته­ی گزنفون کوروش زمانی که در دربار ماد اقامت داشت و در نخستین برخورد با سوارهای لیدی فهمید که نیروهای سواره­ی پارس نسبت به سوارهای مادی و سواره نظام معروف لیدی بسیار ضعیف­اند، به این خاطر تعداد سوارهای پارسی را از دو هزار نفر به ده هزار نفر رسانید، حتی برای تشویق جوانان به سوارکاری مقرر داشت هر کسی که از دولت اسب می­گیرد، باید همیشه سواره حرکت کند، و برای سوارکاران خوب امتیازها و جوایزی در نظر گرفت(Xenophon,1960,Vol.1:357-359). 

ادوات جنگی هخامنشیان

با تصرف سرزمین ماد، کوروش میراث همه جانبه­ی آنان را به ارث برد، چرا که مادها بر روی بازمانده­های فرهنگی و اجتماعی اورارتو و آشور قدرتشان را بسط داده بودند، در واقع کوروش بعد از براندازی خاندان حکومت­گر ماد با سران و بزرگان مادی نوعی اتحاد و همراهی را در پیش گرفت، به گونه­ای که هارپاگ و مازه هر دو اهل ماد و از فرماندهان سپاه کوروش در فتوحات بعدی بودند، و هر کدام از آنان به دستور کوروش در آسیای صغیر به مقام­های اداری- نظامی رسیدند(Herodotus,1964,Vol.1 :68 ). بی­شک موفقیت­های نظامی کوروش مدیون اصلاحاتی است که او در ساختار و امکانات ارتش انجام داد، آن گونه که از گفته­های گزنفون بر می­آید تا زمان کوروش ارابه­های جنگی را مطابق مرسوم «تروایی­ها» می­ساختند و این نوع ارابه­ها در بین مادها و آشوری­ها رواج یافته بود. کوروش در ضمن آزمایش آنها دستور داد، ارابه­های جدیدی بسازند که برای جنگ مناسب­تر باشند، به گونه­ای چرخ­های آنها را محکم­تر و محور آنها را درازتر از ارابه­های قدیمی گرفتند، تا از خطر خرد شدن چرخ­ها و واژگون شدن ارابه­ها جلوگیری شود. در دو انتهای محور چرخ­ها دو داس آهنی به پهنای دو «ارش» رو به پایین و درست در زیر آنها دو داس دیگر رو به بالا نصب شد، این ارابه­ها در زمان تاخت به هر چیزی که بر می­خوردند از هم می­شکافتند. از ارابه­های داس دار در زمان کوروش سیصد دستگاه ساخته شد و در آرایش جنگی جلو خط اول پیاده نظام قرار دادند، به هدف این که صفوف دشمن را شکافته و مسیر پیاده نظام را هموار کند (Xenophon,1960,Vol.2:135-137). علاوه بر این گردونه­ها یا برج­های چوبی بلند و چرخ دار به فرمان کوروش ساختند که هر یک دارای هشت مال بند بود و هشت گاومیش به آن بسته می­شد، این گردونه­ها را مانند حصاری در پشت سر پیاده نظام حرکت می­دادند تا در صورت عقب نشینی پیاده نظام تیراندازان گردونه­ها دشمن را تحت فشار قرار داده و برای پیاده نظام فرصت صف آرایی مجدد پیش آید(Ibid,Vol.2:147-149).زمانی که سلطه­ی سیاسی- نظامی مادها پایان یافته بود، و سران قبایل پارسی در رکاب کوروش می­رفتند تا اشرافیت نظامی نوینی را به وجود آوردند، حتی این قشر به تعداد اندک اما با قدرت بسیار بعد از مدتی اغلب مناصب مدیریتی در ارتش و شهربی­ها را در اختیار گرفتند.

فتح لیدیه 

پیروزی کوروش بر ماد، پارس­ها را از بندگی مادها رهانید، اما اندکی بعد تحول چشمگیری در وضعیت « ژئوپولیتیک²» منطقه به وجود آورد، از سال 585پ.م عهدنامه­ای میان کیاکسار شاه ماد با آلیات شاه لیدی بسته شده بود که بر اساس آن رودخانه­ی هالیس به عنوان خط مرزی میان لیدی و ماد به حساب می­آمد (Herodotus,1964,Vol.1: 54). کرزوس پادشاه لیدی به دلیل ثروت عظیم و قدرت نظامی­اش در سراسر خاور نزدیک و یونان شهرت و اعتبار زیادی به هم زده بود، او شهرهای ساحلی آسیای صغیر را در تسلط داشت و از آنها خراج می­گرفت، و مجموعه­ی آناتولی به استثنای لیکیه، کیلیکیه و کاپادوکیه همه تحت فرمان کرزوس بودند(هرودوت،1389،ج1: 107-106). موقعیت سیاسی، نظامی و اقتصادی لیدی به کرزوس اجازه می­داد تا خودش را از کوروش که تازه به قدرت رسیده بود، بسیار بالاتر بداند، لذا در پی استفاده از موقعیت به دست آمده ناشی از سرنگونی حکومت ماد درصدد گسترش مرزهایش در آن سوی رود هالیس(قزل ارماق) برآمد. اصطکاک بین کوروش و کرزوس حتمی بود، پادشاه لیدی به اتکای خزانه­ی غنی، سواره نظام نیرومند و به امید اجیر کردن سپاهیان یونانی و اتحاد با شهرها و مستعمرات یونانی آماده­ی جنگ با کوروش و ایرانیان شد، او حتی کاپادوکیه را به تصرف در آورد و با دولت­های بابل و مصر علیه ایرانی­ها اتحاد برقرار نمود(گرشویچ،1384: 25-24؛ پوررضا، 1385: 138). درباره­ی زمان دقیق نبرد کوروش با لیدی میان محققان اختلاف نظر وجود دارد، تصرف سارد گاه در سال 546پ.م و گاه در سال 541-542پ.م عنوان شده است، اما آنچه که مربوط به ساختار نیروهای دفاعی کوروش در تصور می­گنجد، ارتش هخامنشی پیش از نبرد با لیدی به نهایت متناسب با مختصات نیروهای لیدیایی آماده سازی شده و در این جریان تیم­های فنی و آموزشی دخیل بودند، به گونه­ای که مجهز به سواره نظام نیرومند و آلات و ادوات دژگیری شده است(گرشویچ،1384: 25). در واقع می­توان گفت لیدیه به عنوان یکی از ساتراپ نشین­های قدرتمند غربی که کوروش بزرگ توانست سلطه سیاسی نظامی خویش را بر آن گسترش دهد، بود. او در برخورد با این ساتراپی متوجه برخی از ضعف­های نظامی خویش نسبت به لودیه­ای­ها شد. این نارسایی­ها باعث اصلاحاتی در ارتش هخامنشی گردید که مهم­ترین آن­ها عبارت بودند از:

ساده و روان کردن حرکت واحدهای نظامی؛

تغییراتی چند در رزم­افزارِ نفرات پیاده برای آمادگی بیشتر برای رزم تن به تن؛

افزایش تعداد سواره­نظام پارسی؛

امر شد 300 ارابه داس­دار جدید بسازند که محور آن بسیار دراز بوده و نسبت به نوع قدیمی­اش کمتر واژگون می­گشت. همچنین دو داس نیز در زیر آن نصب نمودند. صد گردونه چوبی با برج­های متحرک ساختند که هر یک دارای مال­بند بوده و با هشت جفت گاومیش به حرکت درمی­آمدند. در هر یک از این برج­ها 20 کمان­دار موضع می­گرفتند. تغییر تاکتیک و آرایش جنگی، بدین­شکل که در نبرد تمبره با لودیه­ای­ها امر شده بود در هنگام عملیات، نیروهای خودی آرام آرام از دو جناح چپ و راست عقب­نشینی کنند تا به این وسیله سپاه دشمن در زمان تعقیب، از هم دور افتاده و مصری­ها در مقابل قلب سپاه ایران قرار بگیرند. نتیجه چنین تاکتیکی آن شد که پیاده­نظام معروف مصری که دارای سلاح­های تدافعی و تعرضی برای جنگ­های تن­به­تن بودند، از پشتیبانی سلاح­های پرتابی محروم گشتند (معطوفی،1390 :59).

در فتح بابل به سال 539 پ.م از آنجایی که فرمانروای بابل از شرایط بسیار مناسب منطقه­ای و امکانات دفاعی برخوردار بود، ایرانیان می­بایست تجربه­های جنگی زیادی اندوخته باشند. با دسترسی بیرون از اندازه به مردان جنگجو، کوروش چنان نیرومند شد که سرانجام می­توانست دست به کار تاخت بردن به بابل شود. (اومستد، 1383: 67)

به طور کلی آرایش جنگی قوای کوروش بر اساس توصیفات گزنفون از این قرار است:1- در جلوی جبهه یکصد ارابه ی داس دار 2-در پشت سر ارابه­ها پانزده هزار پیاده سنگین اسلحه پارسی با آرایشی به عمق دوازده صف، پهلوهای این خط در هر طرف با چهار هزار سوار پارسی به عمق چهار صف پوشیده شدن بود3-زوبین اندازان در خط دوم برای این که زوبین­های خود را از بالای سر خط اول به مسافت نزدیک پرتاب کنند4-کمانداران در خط سوم قرار گرفته بودند و تیرهای خود را از بالای سر افراد خطوط جلو به مسافت دور می­انداختند5-واحدهای احتیاط که عبارت از نصف دیگر پیاده نظام سنگین اسلحه و در خط چهارم قرار داشت6-در پشت سر این خطوط برج­های متحرک یا گردونه­ها در یک صف قرار داشته و حصار محکم و متینی را تشکیل می­دادند. (Xenophon,1960,Vol.2:171-191). توسعه­ی ارضی در زمان کوروش سبب شد، تا مرزهای شاهنشاهی هخامنشی با اقوام بیابانگرد همجوار شود، به نظر می­آید در چنین شرایطی اولین تدبیر برای سیاستمدار کاردانی مانند کوروش این بود که به فکر دفاع استراتژیک از مرزها باشد.

کوروش و فتح شرق

انگيزه لشكركشي كوروش به شمال شرقي ايران متعدد است و محققان علل گوناگونی برای این لشکرکشی عنوان می­کنند، آنچه که مشخص است اینکه کوروش هخامنشی در تلاش برای تصرف سرزمین سکاها بوده و می­خواسته را هم مطيع شاهنشاهي ايران كند. پیر بریان محقق فرانسوی به نقل از ژوستن ماجرا را بدین­گونه بیان می­کند: « دولت­هایی که تا آن زمان خراج گذار مادها بودند، وقتی ملاحظه کردند که قدرت به دست دیگری افتاده است گمان بردند که اوضاع تغییر کرده و علیه کوروش سر به عصیان برداشتند و این نافرمانی اصل و منشأ جنگ­های متعدد کوروش گشت» (بریان،1377، ج1: 142). در واقع با اینکه بنیان گذار شاهنشاهی هخامنشی خودش را جانشین مادها معرفی کرد، باز هم نتوانست بدون جنگ بر شرق فلات ایران مسلط شود، از طرفی بعید نیست که مادها در اواخر حیات سیاسی شان به سبب ضعف و سستی بر شرق فلات ایران کنترل نداشته­اند. بی­شک کوروش بعد از فتح لیدی و پیش از فتح بابل یعنی بین سال­های 545پ.م تا 539پ.م برای سر و سامان دادن به ایرانیان شرقی در شرق فلات ایران مشغول اقدامات دفاعی و نظامی بوده و نواحی غربی آسیای مرکزی یعنی مناطقی چون درنگیانا، هرات، مرو، خوارزم، سغد، باختر، قبایل سکاها، ساتاگیدیا، آراخوزیا، گدروزیا و قندهار را به شاهنشاهی هخامنشی ملحق ساخت(Dandamaev,1989: 33).

بی شک کوروش با هدف دفع حملات اقوام بیابانگرد از مناطق آباد و متمدن شرق ایران از رودخانه­ی سیحون گذشته و بیابانگردان را تعقیب کرده است، اما ارتش ورزیده­ی او که در سایر فتوحات با نیروهای منظم و سازمان یافته­ی روبرو بودند، در این مورد با نیروهای تیزرو مواجه بودند که فضای بیابان­های وسیع به آنان سرعت عمل بالایی می­بخشید. در حوزه­ی فلات ایران و سایر مناطق غرب آسیا اغلب نیروهای قبیله­ای برای دراز مدت توان مقابله با ارتش­های منظم را نداشتند، اما در فضاهای وسیع بیابانی اگر نبرد به درازا می­کشید، این لشکریان سازمان یافته بودند که آسیب می­دیدند. کوروش و سپاهیان او با انبوهی از فتوحات که در کارنامه داشتند، در نبرد با بیابان گردان آسیای مرکزی در طی نبردهای فرسایشی تلفات زیادی دیدند، چرا که حتی سازوبرگ­های یک ارتش منظم کلاسیک در چنین جغرافیایی به حالت بازدارنده و ناکارآمد در می­آید. مرگ کوروش به معنای شکست ارتش شاهنشاهی هخامنشی نبود، بلکه فقط تعقیب سکاهای بیابانگرد را عقیم گذاشت، در واقع این اقوام در شرایطی نبودند که بتوانند با حکومت مرکزی مقابله و آن را نابود کنند، بلکه به خاطر نیازهای آنی خویش به مرزها هجوم آورده و سبب ناآرامی می­شدند. دفن جسد کوروش در پاسارگاد، به قدرت رسیدن پسرش کمبوجیه و فتح مصر جملگی دال بر استحکام و پایداری ساختار ارتش شاهنشاهی هخامنشی در زمان مورد نظر هستند، و توسعه­ی ساختار نیروهای زمینی ارتش هخامنشیان به زمان کوروش در طی فتوحات سرزمین­های متمدن قابل تصور است، به گونه­ای که سواره نظام بسیار تقویت شد، و حتی از شتر، فیل، قاطر و غیره در بخش­های پشتیبانی استفاده می­شد.

 تاکتیک­های جنگی کوروش

در بدو امر ارتش ایران فاقد تشکیلات و سازمان منظمی بود. سران طوایف و ایل­های مختلف هر یک به منظور دفاع از قبیله­های خود مجبور به تجهیز و نگهداری عده­ای سرباز، که از بین طوایف و ایل­های مختلف هر یک به منظور دفاع از قبیله­های خود مجبور به تجهیز و نگهداری عده­ای سرباز، که از بین عایای خود انتخاب می­کردند، بودند؛ و اینان نیروهای پراکده­ای بودند که در نقاط مختلف به گله­داری و چوپانی یا به کشت و زرع می­پرداختند. اولین اقدام کوروش جمع آوری سران قبایل و گردکردن نیروهای پراکنده بود که بدین ترتیب ضمن ایجاد تأمین دسته جمعی و زندگی راحت و فارغ از تشویق هجوم بیگانگان به کسب افتخارات و امتیازاتی نائل می­گردیدند که قبلا از آن برخوردار نبودند. ( احتشام، 2535: 71) کوروش بنیان­گذار شاهنشاهی در کودکی تعلیمات جسمی، روحی و فکری زیادی دیده و در امور رزم و سوارکاری بسیار ورزیده بود، بر اساس توصیف گزنفون هنگامی که به رهبری سپاهیان پارسی انتخاب شد تا مادها را در برابر ائتلاف نظامی لیدی و بابل مساعدت نماید، پدرش کمبوجیه او را پندهایی داد که خلاصه­ی پندهای جنگی پدر کوروش از این قرار هستند:« اداره­ی امور رزمی موقوف به اصولی است که توجه به سلامتی افراد، توسل به نیرنگ های جنگی و اطمینان به اطاعت سربازان از اصول مهم آن است. فن لشکرکشی جزئی است از فن اداره­ی امور جنگی کوروش: برای تأمین غذای افراد و لوازم قشون کوشیدم و برای تأمین صحت و سلامتی سربازان، از پزشکان حاذق در سپاه خود استفاده نموده­ام. کمبوجیه: پزشکان مانند رفوگران هستند که به وصله کردن و مرمت پاره­ها می پردازند، پزشکان برای معالجه­ی بیمارانند. اما تو تکلیف شریف­تری بر عهده­داری و آن این است که از بیمار شدن سپاهیان پیشگیری کنی. بنابراین قبل از توقف در جستجوی نقطه­ای باش که سلامت سپاهیانت را تأمین کنی و در انتخاب محل، رنگ و قیافه ساکنین آن بتو گواهی می­دهد. پس از آن باید روشی را بکار بندی که برای سلامتی خود بکار می­بندی. دادن غذا به مقدار لازم و ایجاد تحرک و تمرین­های بدنی برای هضم آن. کوروش: برای تشجیع سربازان و افزودن تهور و شجاعت آنان باید پیوسته امیدوارشان نگاهداشت. کمبوجیه: بلی، ولی باید تشویق سربازان در مواقع خطرهای بزرگ دارای اعتبار باشد، و نشان دهی که بیشتر از آنان درصدد تأمین منابع و رساندن خیر به آنان هستی. در این صورت خود بخود، اطاعت را بر خود واجب می­شمارند. در فصل تابستان، رئیس یا فرمانده باید بیشتر از دیگران در آفتاب بماند و در زمستان، کمتر از دیگران از سرما بهراسد. همچنین در صحنه­ی کار، بیش از دیگران متحمل رنج و زحمت شود. کوروش: چگونه می­توان بر خصم غلبه یافت؟ کمبوجیه: برای به دست آوردن چنین موفقیتی باید شخص مکار، حیله­گر و در تهاجم و غارت بر حریف چیره دست باشد. تو را دلالت به کاری می­کنم که شایسته­ی مردان بزرگ و واقع بین است. باید تمام آنچه را که در شکار آموختی، از تیراندازی و نیزه پرانی گرفته تا توسل به انواع حیل در بدام انداختن شکار؛ در مورد آدمیان و خصم، در هنگام جنگ نیز به کارگیری. سرانجام کمبوجیه تمام آنچه را که باید فرزندش در فنون نظامی و جنگی آموخته باشد به وی تعلیم و یادآوری می­کند:1-سعی کن حتی المقدور با صفوف منظم بر دشمن قبل از اینکه آرایش رزمی یافته باشد، بتازی و غافلگیرش سازی (غافلگیری)2-با افراد مسلح خود به کسانیکه هنوز اسلحه ندارند حمله کن، سربازانت را هوشیار و بیدار نگه دار تا به سهولت بر سربازان خمار و خواب آلود حریف چیره شوند(شبیخون)3-سعی کن خود را از انظار دیگران پنهان سازی ولی به خوبی دیگران را ببینی(کمین)4-موقعیت خوب زمین را تصرف کن و حریف را در زمینی که دارای موقعیت نامناسبی است بران، آنگاه بر او حمله ور شو و صفوف او را پراکنده کن(توجه به موقعیت های استراتژیک)5-باید به نقاط ضعف خویش واقف شوی و پیوسته مترصد باشی که آن را از نظر دیگران بپوشانی، و دریابی که نقاط ضعف حریف در چیست و بر آن حمله بری6-ای فرزند، اگر می خواهی کلیه­ی فنون رزمی و حیله های جنگی را بیاموزی، نباید به آنچه آموخته­ای اکتفا نمایی، بلکه فرمانده­ی لایق کسی هست که به هنگام ضرورت این قبیل تدابیر را از خود ابداع نماید و در برابر دشمن صاحب ابتکار باشد. در جنگ­ها ابداعات جدید دارای ارزش بیشتری است، زیرا بهتر دشمن را فریب می­دهد. در صحنه­ی نبرد، از این که آنی در کار خویش غافل شوی بپرهیز، زیرا زیردستان تو انتظار دارند که عاقبت اندیشی تو شامل حال آنان گردد»(Xenophon,1960,Vol.1:87-128). هرچند گفتگو میان کمبوجیه حاکم پارس با پسرش کوروش در قالب داستان و آرمان گونه توصیف شده است، اما جنبه­هایی از تدابیر جنگی کوروش و پادشاهان بعدی هخامنشی را بازگو می کند، در واقع رسیدگی به وضعیت جسمی و روحی سپاهیان، بهداشت جسمی و روانی، تغذیه­ی مناسب، شناخت نقاط ضعف دشمن و حضور فعال شاهنشاه در جبهه­های نبرد از عوامل موثر در تقویت کارکرد ارتش بودند، از آنجایی که گزنفون افسر نظامی بوده و در اواخر قرن پنجم میلادی در لشکرکشی کوروش کوچک علیه برادرش اردشیر دوم حضور داشته است، بدون شک از نزدیک بسیاری از تدابیر جنگی ایرانی­ها را رصد نموده و آنها را در داستان زندگی کوروش انعکاس داده است.

همزمان با ترقی اجتماعی و نظامی قبایل پارسی و وجود رهبر توانایی مانند کوروش، مادها که بعد از فروپاشی به اوج توسعه­ی ارضی و نظامی رسیده بودند، نتوانستند از پیروزی ارزشمند در برابر آشور بهره برداری اداری-نظامی ببرند، چرا که آنان هرگز نتوانستند تفکرات قبیله­ای را کنار بگذارند، و وحدت قبایل ماد به زودی در اثر رقابت سران قبایل، مغان و اشراف نظامی فروپاشید. هرودت اشاره می­کند که پارس­ها از مدت­ها پیش از سلطه­ی مادها بر خویش ناراضی بودند، کوروش از فرصت استفاده نموده آنان را برای مقابله با مادها آماده کرد. بدین گونه یک روز آنها را با کار بسیار اندک و سبک و با روحیه­ی شاد و سخنان گرم در کنارش نگه داشت و به آنان خوراک­های خوب و خوشمزه خورانید، روزی با کارهای سخت، اعمال خشونت و تحمیل گرسنگی و سختی بر آنها، به نحوی که مادها با پارسیان زیردست می­کردند، سپس از آنان پرسید کدام شیوه را می­پسندید و آنان خوراک خوب و آسایش و شادی را برگزیدند، کوروش در پاسخ پارسیان جواب داد برای رسیدن به رفاه و آسایش باید حکومت ماد سرنگون شود تا شما از بندگی آنها رسته و آنان را زیردست خود کنید(Herodotus,1964,Vol.1: 66-67).

گزارش هرودت پیرامون چگونگی پیروزی کوروش بر مادها و تصرف هگمتانه بسیار مختصر است، اما کتزیاس جنگ با ایشتوویگو را با تفصیل بیشتری شرح می­دهد، بدین گونه که ابتدا پارس­ها شکست خورده عقب نشینی کردند و کوه پاسارگاد توسط سپاهیان مادی محاصره شد، اما زنان پارسی شروع به ترغیب مردان جنگی شان نموده و به دنبال این پارسیان بازگشته و مادها را عقب نشاندند، سپس بسیاری از سران ماد به کوروش متمایل شده و به بارگاه او نماینده فرستادند(Nichols,2008: 88-89).به نظر می­آید در این برهه نارضایتی­های داخلی و اختلافات سران مادی بسیار به کمک کورش آمده­اند. درباره­ی نبرد کوروش با آستیاگ، پادشاه ماد، دو متن بابلی وجود دارد، یکی وقایع نامه­ی نبونید که گزارشی مربوط به همان دوره می­باشد، درباره­ی این جنگ چنین می­گوید: « ایشتوویگو سپاه خود را گرد آورد و به سوی کوروش شاه انشان حرکت کرد تا او را سرکوب کند و سپاه ایشتوویگو سرکشی کرد و او اسیر شد و او را نزد کوروش بردند. در آگامتانو(اکباتان) کوروش هر چه سیم و زر و دارایی و ثروت در سرزمین آگامتانو بود به چنگ آورد و  با خود به انشان برد. »(بریان،1377،ج1: 102). اما متن دیگر «استوانه ابوحبه³» در آن مردوک خدای بابلی­ها در خواب به نبونید اطمینان می­دهد که ماد دیگر وجود ندارد:« در سال سوم خداوند کوروش، شاه انشان خدمتگزار جوان خود را برانگیخت تا با سپاه کوچکش به پیشروی بپردازد. ایشتوویگو را سرنگون و او را اسیر کند و به سرزمین خود بیاورد» (همان،ج1: 102). در این گزارش­ها برخلاف منابع یونانی از کوروش به عنوان شاه انشان یاد شده است و اسمی از پارس در میان نیست، از طرفی این ایشتوویگو (آستیاگ) است که برای سرکوبی کوروش حرکت می­کند، چرا که کوروش به عنوان تابع حکومت ماد علیه او شوریده است، علاوه بر این محتوای منابع بابلی نیز از وجود نارضایتی رعایا و سپاهیان ماد از آستیاگ پرده بر می­دارند.

پیروزی­های کوروش تنها با غلبه بر مادها به پایان نرسید، بلکه او با تدابیر اداری و نظامی توانست از بی­نظمی­های سیاسی و اجتماعی آسیای غربی در اواسط هزاره­ی اول پیش از میلاد بهره برداری کند، به گونه­ای که ساکنان آن مناطق با دلخوشی حاکمیت ایرانی­ها را پذیرفتند. به نظر می­آید ساکنان ماد، لیدی و بابل از آشفتگی­ها و سوء مدیریت حکومت­های شان آسیب­های زیادی دیده بودند، و چندان انگیزه­ای برای حمایت از آنها نداشتند. گزنفون کوروش را یک جهانگشای جوانمرد می­داند که اقوام گوناگون با میل و رغبت سر به اطاعت او گذاشتند(Xenophon,1960,Vol.1: 3). داندامایف گروه­های تجاری اعم از بازرگانان بابلی و آسیای میانه را در تأسیس یک حکومت بزرگ و مجهز به راه ها و جاده­های امن و بی خطر ذی نفع می­داند، زیرا چنین واحد نظامی- اداری می­توانست سبب تمرکز تجارت بین شرق و غرب باشد (داندامایف،1386: 147). کوروش اهدافی در پیشروی به سوی غرب داشت، مهمترین آن تصرف سواحل دریای مدیترانه بود که جاده­های بزرگ مرکز ایران به بنادر آن منتهی می­شدند، همچنین در آسیای صغیر یونانیان مهاجر در جوار دولت ثروتمند لیدی پایگاه­های بزرگ تجاری داشتند، تصرف آن مناطق علاوه بر نظام اداری-نظامی واحد سبب ایجاد شبکه­ی تجاری بدون مرز می­شد. کوروش با دوراندیشی و درایت لازم به دنبال ایجاد مرز دریایی امن در دورترین نقاط غرب آسیا، جنوب دریای سیاه و حفظ امنیت در جنوب آسیای صغیر بود، که در این شرایط باید دولت شهرهای تجاری آسیای صغیر نیز به اطاعت ایرانیان در می­آمدند. بنابراین بعد از تصرف ماد، لیدی نخستین جایی بود که نظر کوروش را جلب کرد، در مقابل کرزوس شاه لیدی در این اندیشه بود که دولت ماد منقرض شده و کوروش قادر به احیای قدرت نیست، لذا از رودخانه­ی هالیس عبور کرد تا برخی از اراضی مادها را تصرف کند. کوروش وقتی از حرکت نیروهای لیدیایی باخبر شد، به سرعت نیروهای ایرانی را حرکت داد و در پتریا⁴واقع در کاپادوکیه با کرزوس روبرو گردید، پیش از این نبرد برای امنیت پشت جبهه با نبونید شاه بابل صلح نمود. به گفته­ی دیودور سیسیلی کوروش پس از ورود به کاپادوکیه قاصدانی به سوی کرزوس فرستاد و به آنها مأموریت داد تا به پادشاه لیدیه تفهیم کنند که از این پس او فقط می تواند به عنوان یک ساتراپ در سرزمینش باقی بماند (Sicily,1935-1953,Vol.4: 43)، اما به نظر می­آید شاه لیدی به قدرتش فوق العاده اعتماد داشته است. سرنوشت جنگ در نبرد پتریا مشخص نشد، با فرا رسیدن زمستان سال 546پ.م کرزوس به شهر سارد مقر حکومتش بازگشت، چرا که می­اندیشید در سرمای زمستان ادامه­ی نبرد برای ایرانیان امکان ندارد، در مقابل کوروش با آگاهی از تلاش کرزوس برای برقراری ائتلاف با مصر، بابل و اسپارت سرعت عمل به خرج داد و در عمل ائتلاف نظامی آنان را عقیم گذاشت. 

 ایرانی­ها در دل زمستان به حمله پرداختند، و ارتش لیدی را درست در زمان پراکندگی غافلگیر کردند، در نزدیکی شهر سارد نبرد بین ایرانی­ها و لیدیایی­ها آغاز شد، هرودت درباره­ی ساختار سپاه و امکانات جنگی سپاهیان لیدی می­گوید:« در آن زمان آسیا قومی دلاورتر و نیرومندتر از لودیایی ها نداشت، آنان سواره می جنگیدند، نیزه­هایی سنگین داشتند و چابک سوارانی بی­نظیر بودند» (هرودوت،1389،ج1: 134)، از گزارش هردوت می­توان پی­برد که کوروش از سواره نظام لیدی نگران بوده است، بدین خاطر با مشورت هارپاگ مادی تدبیری اندیشیده تا سواره نظام سپاه لیدی را بی اثر نماید، از قلم هرودت تدبیر و چاره اندیشی کوروش بدین شکل اجرا شد:« تمام شترانی که در پشت سپاه، خدمه و بار و بنه را حمل می­کردند گرد آورد و دستور داد بارهای آنها را خالی کنند و سپس سربازانی با تجهیزات سواره نظام را بر آنها سوار کرد و به خط مقدم در برابر سواران لودیایی فرستاد. به پیاده­ها فرمان داد پشت سر شتران حرکت کنند و سواران را به پشت پیادگان فرستاد. آن گاه که همه چیز مرتب شد به سربازان فرمان داد به هیچ کس رحم نکنند و هر لودیایی را که مقاومت کرد بکشند مگر خود کرزوس را که نباید آسیبی ببیند حتی اگر به مقاومت بپردازد. چنین بود فرمان­های او؛ و کوروش از آن رو شتران را در برابر سواران لودیایی قرار داد که اسب از شتر می­ترسد: نه هیبت و ظاهر او را می­تواند تحمل کند نه بوی او را هدف از این ترفند جنگی آن بود که سواره نظام لودیا را که کرزوس برای کسب یک پیروزی درخشان رویش حساب می­کرد بی اثر سازد. نبرد در گرفت اما به محض آنکه اسب­ها بوی شتران را حس کردند و چشمشان به آنها افتاد رو گرداندند و گریختند»(همان،ج1: 135-134 ). آنچه هرودت پیرامون نگرانی کوروش از سواره نظام لیدیایی عنوان کرده به نظر اغراق آمیز است، چرا که اگر کوروش در دل اضطراب و نگرانی داشت در دل زمستان سپاه لیدی را تعقیب نمی­کرد، اما بی­شک لیدیایی­ها به سبب پیشرفتی که در صنایع داشتند از سواره نظامی مجهز و تعلیم دیده برخوردار بودند، و بعید نیست کوروش چنین تدبیری را برای در هم کوبیدن و خسته نمودن سواره نظام لیدی اندیشیده باشد تا سواره نظام ایرانی به راحتی بتواند کار آنان را یکسره نماید. در نهایت کرزوس از کوروش شکست خورد و به قلعه­ی شهر سارد پناه برد، در نهایت با اسیر شدن کرزوس تمام شهر به دست ایرانیان افتاد. کوروش و ایرانی­ها بعد از هر پیروزی به منابع مالی و مناطق استراتژیک سرزمین­های متمدن دست می یافتند، و برای رویارویی­های بعدی آماده می­شدند، لازم بود تا سپاهیان هخامنشی با توجه به تجهیزات و توانایی­های نظامی طرف مقابل تعلیم و آموزش ببینند، و در کنار تدابیر نظامی اشراف بر شرایط سیاسی و اجتماعی دول متخاصم ضروری بود. 

رده­های مدیریتی ارتش در زمان کوروش

کوروش بنیان گذار شاهنشاهی هخامنشی انس و همدلی زیادی با سپاهیان داشت، در واقع او علاوه بر اینکه شاهنشاه بود، مقام فرمانده­ی کل نیروهای دفاعی و امنیتی را نیز داشت، و این قاعده در سراسر حیات سیاسی شاهنشاهی هخامنشی برقرار بود، به گونه­ای که شاهنشاه علاوه بر مقام سیاسی و اداری در ارتش نیز بالاتر از همه قرار می­گرفت. ارتش در زمان کوروش همان گونه که در گفتارهای پیشین بررسی شد، نسبت به ارتش­های تمدن­های پیشین به اوج توسعه و پیشرفت رسید، به گونه­ای که به عنوان نیروی زمینی تا آن روزگار در آسیا چنین نیروی کارآمدی پدید نیامده بود. سپاهیان ارتش هخامنشی بر دو گونه بودند ؛1- سپاهیان همیشگی. 2- سپاهیان چندگانه (موقتی). سپاهیان چند گانه، هنگام جنگ از مردمان گوناگون کشورها و شهرها گردآوری می­شدند و پس از جنگ سر کار خود می-رفتند. سپاهیان همیشگی شامل نیروی زمینی و نیروی دریایی بود. (ذکاء، 1350: 8)

پیاده نظام، سواره نظام، ارابه رانان، تیراندازان، فلاخن اندازان، گردونه رانان هر کدام فرمانده­ی جداگانه داشتند، و در زمان کوروش چون هنوز خاندان سلطنتی از حیث دایره­ی شمول نفرات رشد نکرده بود، اغلب روسای خاندان­ها و اشراف نظامی قبیله­ای فرماندهان اصلی ارتش را تشکیل می­دادند. در مجموع ارتش هخامنشی از همان زمان کوروش به شکل یک نظام ده دهی اداره می­شد، که این نظام ده دهی اغلب در پیاده نظام معنا داشت. از گروه­های ده نفری، صدنفری و هزار نفری در ارتش کوروش سخن گفته­اند، فرمانده­ی ده نفر را ده پتیش⁵، فرمانده­ی صد نفر را صته پتیش⁶ و فرمانده­ی هزار نفر را هزاره پتیش⁷ می­گفتند. ترتیب احترام نظامی بدین گونه بود که فرمانده­ی ده نفری باید از فرمانده­ی صد نفری و فرمانده­ی صد نفری باید از فرماندهی هزار نفری اطاعت می­کرد. گروه­های ده هزار نفری نیز فراتر از این تقسیم بندی وجود داشتند، که فرماندهان آنها به بیوره پاتیش⁸ معروف بودند، فرمانده­ی ده هزار نفر در دستگاه نظامی کوروش و هخامنشیان در فوق فرمانده ی هزار نفر به پایین قرار داشت(Xenophon,1960,Vol.1:79). قابل تصور است که بیوره پاتیش ها/ فرماندهان ده هزار نفر به طور مستقیم با پادشاه در ارتباط بودند، در نهایت این سلسله مراتب نظامی به شخص کوروش در رأس همه منتهی می­شد.

گسترش فتوحات جلوه­ی بارز دوره­ی زمامداری کوروش می­باشد، ارتش و نیروهای دفاعی به رهبری کوروش در شکل­گیری یک واحد سیاسی بی­نظیر و بزرگ در تاریخ نقش مهمی داشتند. لیدی و بابل از مهمترین مراکز تمدنی شرق باستان به حساب می­آیند، مردمان ساکن در آنجا آداب و رسوم، فرهنگ و زبان خاص خودشان را داشتند، علاوه بر این سلطه بر این سرزمین­ها به معنای دسترسی به نقاط حساس و استراتژیک دنیای آن روز بود. اداره­ی این سرزمین­های وسیع نیازمند راه کارهای جدید مدیریتی و اداری بود، به گونه­ای که اهمیت جهانداری بر جهانگیری در پژوهش­های مدیریت تاریخی غیرقابل انکار است. در سراسر زمامداری کوروش وضعیت جنگی برقرار بود، بعد از فتح هر سرزمین او یکی از سرداران نظامی وفادار به خویش را به عنوان نماینده­ی اداری- نظامی در آنجا انتخاب می­کرد، تا در غیاب او فتوحات را ادامه و اوضاع را کنترل کنند. همانطور که در مباحث پیشین بیان شد مازارس و هارپاگ از اشراف نظامی ماد به ترتیب از طرف کوروش برای اداره­ی آسیای صغیر و ادامه­ی فتوحات انتخاب شدند، کوروش در سال 535پ.م میان رودان و سرزمین­های آن سوی فرات(سوریه) را در یک ایالت ادغام و گوباروی پارسی را به عنوان حاکم آن تعیین کرد(داندامایف،1391: 15). بنا به شرح گزنفون درباره­ی زندگی کوروش، او به شهرب هایش گفت تا در پایگاه اداری شان دربارهای شهربی تأسیس کنند، همینطور شهرب­ها کسانی بودند که زمین و کاخ دریافت می­کردند، در مقابل حکومت مرکزی از آنها انتظار داشت تا پسرانشان را خوب تربیت کنند، و از پارسیان همراهشان سواران و گردونه رانانی ایجاد کنند(Xenophon,1960,Vol. 2:413-415-451). تشکیلات اداری شهربی یا ساتراپی در زمان داریوش به وجود آمد، اما در زمان کوروش به سبب جریان داشتن فتوحات در واقع کسانی که به عنوان نماینده­ی او انتخاب می­شدند، نوعی حاکم نظامی بودند، آنان از کاخ ها و پادگان های باقی مانده از حکومت­های پیشین استفاده می­کردند، ولی آغاز شکل­گیری دربارهای محلی و انتقال جمعیتی از پارسیان به دلایل اداری و فرهنگی بدان مناطق قابل تصور است.

توسعه ارضي قلمرو در زمان كوروش سبب شد، تا مرزهاي شاهنشاهي هخامنشي با اقوام بيابانگرد همجوار شود. به نظر مي‌آيد زماني كه كورش سرگرم فتح ليدي بود، شرق شاهنشاهي هخامنشي از طرف بيابانگردان تهديد مي‌شد، چرا كه اين ناحيه به آسياي مركزي ختم و محل زندگي و گذر اقوام بيابانگرد كه اغلب براي معيشتشان به مناطق آباد و متمول هجوم مي‌آوردند. اين اقوام در قرن‌هاي نهم و هشتم قبل از ميلاد حتي از شمال خزر گذشته و با نام‌هاي كيمريان و بعد سكاها به حوزه درياي سياه و آسياي صغير وارد شدند. در زمان نبرد مادها با آشور اين بيابانگردان مشكلاتي براي مادها ايجاد كردند. هر چند كياكسار پادشاه ماد با ترفندي به فتنه آنان در شمال غرب فلات ايران پايان داد. اما به نظر مي‌آيد كه آنها منقرض نشده و در شكل قبايل پراكنده بيابانگرد در مراحل بعدي نقش آفريني كردند. بنابراين يكي از دستاوردهاي سياسي فتوحات اين بود كه كوروش را به فكر دفاع استراتژيك از مرزها انداخت. مطالعه منابع و تحقيقات انجام شده نشان مي‌دهد كه كورش دوبار به شرق ايران لشكركشي كرده است، بار اول بعد از فتح آسياي صغير به طرف سرحدهاي شرقي رفت، در نتيجه گرگان و پارت به اطاعت كوروش درآمدند و ويشتاسب پدر داريوش والي آنجا شد (گیرشمن،1377: 140).هرودت در اين باب مي‌گويد:«مقارن روزگاري كه هارپاگ كشورهاي آسياي سفلي را تاراج مي‌كرد و به انقياد در مي‌آورد كوروش شخصاً سرزمين‌هاي آسياي عليا را به تاراج مي‌گشود و تمام اقوام اين پهنه را بدون استثنا مطيع مي‌كرد» (Herodotus,1964,Vol.1:90). ممكن است واگذاري ادامه فتوحات در آسياي صغير از طرف كوروش به هارپاگ و بازگشت او به علل فتنه و تهاجم بيابانگردان آسياي مركزي به شرق فلات ايران باشد. در راستاي تحقق امنيت در مرزهاي شرقي و شمال شرقي كوروش از پارت به طرف مشرق یعنی شهرهاي زرنگ، رخج، مرو و بلخ را تصرف نمود. از جيحون عبور و به سيحون رسيد، در آنجا شهرهاي مستحكم به منظور دفاع از اين مناطق در برابر حملات قبايل آسياي مركزي تأسيس كرد(گیرشمن،1377: 140). مردمان شرق فلات ايران به احتمال قريب به يقين بلافاصله بعد از تصرف اكباتان و پيروزي كوروش بر مادها اطاعت پارسيان را نپذيرفته­اند. بریان به نقل از ژوستن اين مسأله را اينگونه تأييد مي‌كند: «دولت‌هايي كه تا آن زمان خراج‌گذار مادها بودند، وقتي ملاحظه كردند كه قدرت به دست ديگري افتاده است گمان بردند كه اوضاع تغيير كرده و عليه كوروش سر به عصيان برداشتند و اين نافرماني اصل و منشأ جنگ­هاي متعدد كوروش گشت»(بریان،1377،ج1: 142). تنها صفتی که می­توان برای دستاوردهایی کوروش آورد، کلمه خارق العاده است. او در کمتر از سی سال سرزمین­های گسترده­ای را زیر سلطه شاهنشاهی خود برد که در آغاز سلطنت او قلمرویی بسیار کوچک بود. او رزم­آرا و تاکتیکدان و استراتژیست نابه­ای بود که می­توانست فاصله­های بسیار بعید را به سرعت بپیماید و دشمنان خویش را افلگیر کند. (کورت، 1378: 46)

نتیجه

شاهنشاهی هخامنشی پس از فتح سرتاسرخاک ایران و مطیع کردن دولت­های دیگر، سرزمینی یکپارچه با ارتشی بزرگ را تحت فرمان گرفتند. مطالعه و بررسي منابع نشان مي‌دهد در شكل‌گيري اين نظام شاهنشاهي كه بعدها به بزرگترين نهاد سياسي در منطقه تبديل شد، علاوه بر عوامل و زمينه‌هاي اجتماعي و اقتصادي دور و نزديك، ارتش و فرماندهی نظامی سهم به سزایی داشته­اند. ماهیت کلی ارتش هخامنشی، چند ملیتی بودن و تنوع در سربازان آنان بود. این مساله ناشی از ساختار نظامی وگستردگی قلمرو هخامنشیان بود. و این مهم مرهون خدمات کوروش بزرک است.  اگر چه هسته­ی اصلی توان نظامی سپاهیان پارسی در زمان کوروش بر اتحاد و عصبیت قومی و قبیله­ای استوار بود، ولی در نهایت بعد از تصرف دیگر سرزمین­ها، ارتش هخامنشیان برگرفته از ارتش­های حکومت­های پیش از خود مثل عیلامی­ها، مادها، لیدی و آشوریان بوده و کوروش هخامنشی با فتح این سرزمین­ها، الگوهای نظامی آنان را نیز اقتباس کرد و توانست یکی از بزرگ­ترین ارتش­های جهان باستان را سازماندهی کند. از اینرو می­توان گفت ارتش آنان به لحاظ ساختار، ابزارهای جنگی و استفاده از تاکتیک­ها، در ارتش­های دولت­های مقتدر و ملل تابعه­شان ریشه داشت. هخامنشیان از تاکتیک­ها و نیروی نظامی ساتراپ­نشین­های خویش و امپراتوری­های پیشین استفاده بسیاری نمودند. آنگونه که از منابع یونانی و نیز کتیبه ها و الواح هخامنشی بر می­آید، ارتش هخامنشی بسیار سازمان یافته بوده است. این ارتش شامل نیروهای منظم آموزش دیده پیاده و سواره ایرانی، عمدتا مادی و پارسی بوده که از دسته­های مختلف تشکیل می­شد و بعدها سربازانی از ملل تابع به آن افزوده شد. ایجاد یک سواره­نظام کارآمد و حرفه­ای از دیگر اقدامات نظامی کوروش هخامنشی است. علاوه بر این موارد، می­توان به آلات و ادوات نظامی مثل ارابه­های داس­دار و گردونه یا برج­های چوبی که از ابداعات نظامی کوروش هخامنشی است اشاره کرد.

با توجه به این­که شاهنشاهی هخامنشی، بزرگ­ترین امپراتوری­ای بود که جهان باستان تا آن روزگار به خود دیده بود، بدون شیوه­های کارآمد نظامی نمی­توانست درست عمل کند؛ بنابراین، هخامنشیان از تاکتیک­ها و نیروی نظامی ساتراپ­نشین­های خویش و امپراتوری­های پیشین استفاده بسیاری نمودند. ارتش آنان به لحاظ ساختار، زین ابزارهای جنگی و استفاده از تاکتیک­ها، در ارتش­های دولت­های مقتدر و ملل تابعه­شان ریشه داشت و خود بر ارتش حکومت­های بعدی در ایران باستان تأثیر گذاشت. گفتنی است که این تنوع، ارتش هخامنشیان را به ارتشی فراملیتی و فرامنطقه­ای تبدیل می­کرد که آنان را در سازماندهی و مدیریت قلمروشان یاری می­نمود.

منابع

احتشام، مرتضی(2535)، ایران در زمان هخامنشیان، تهران، شرکت سهامی کتابهای جیبی.

اومستد، آلبرت تن آیک(1383)، تایخ شاهنشاهی هخامنشی، محمد مقدم، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی

بختورتاش، نصرت الله(1351)، بنیاد استراتژی در شاهنشاهی هخامنشی،تهران، مطبوعاتی عطایی.

بريان، پي‌ير(1377)، تاريخ امپراطوري هخامنشيان، ترجمه مهدی سمسار، تهران، انتشارات زرياب.

پاتس، دنیل تی(1385)، باستان شناسی عیلام، ترجمه زهرا باستی، تهران، انتشارات سمت.

داندامایف،محمد ا(1389)، تاریخ سیاسی هخامنشیان، ترجمه فرید جواهر کلام، تهران، نشر پژوهش فروزان روز.

ذکاء، یحیی(1350)، ارتش شاهنشاهی ایران از کوروش تا پهلوی، تهران انتشارات شورای بررسی­های باستانی شورای ارتشی جشن دو هزار و پانصدمین سالگرد بنیان گذاری شاهنشاهی ایران 

کورت، آملی( 13788)، هخامنشیان، مرتضی ثاقب فر، تهران، ققنوس.

گرشویچ،ا.(1384)،تاریخ ایران دوره هخامنشی(از مجموعه تاریخ کمبریج)، ترجمه مرتضی ثاقب­فر، تهران، جامی.

گيرشمن، رمان(1377)، ايران از آغاز تا اسلام، ترجمه محمد معين، تهران، بنگاه ترجمه و نشر كتاب.

معطوفی، اسدالله( 1390)، تاریخ چهار هزار ساله ارتش ایران؛ جنگ و جنگ­آوری بر فلات ایران از تمدن ایلام تا 1320 خرشیدی (به انضمام جنگ ایران و عراق)، تهران، انتشارات ایمان

هرودوت(1389)، تاریخ هرودوت، ترجمه ی مرتضی ثاقب فر،2جلد، تهران، انتشارات اساطیر.

Xenophon,1960,Cyropaedia,Translated by Walter Miler,in The Loeb

Herodotus,1964,The Histories of Herodotus,translated by George Rawlinson,

London:NewYork,Dent.

Sicily,Diodorus,1935-1953,The Library of History,Translated by Charles

Nichols,Andrew,2008,The complete fragments of Ctesias of Cnidus,USA, University of Florida.

Dandamaev, M.A,1989,A Political History of The Achaemenid Empire,Translat

 ed by W.J.Vogelang,Leiden:NewYork:KØbenhavn:Köln, E.J. Brill.

Sumner, W.M.,1968,«Achaemenid settlement in the Persepolis plain», American Journal of Archaeology, vol. 90. No. 1, Jan.

Kent, Roland,G.,1950,Old Persians,New Haven, American Oriental Society.

Richardson,S.F.C.,2002, The collapse of a complex state: A Reappraisal of The End of The First Dynasty of Babylon, 1683-1597 B.C.ph.D.Diss.Columbia University Press.

Roux,G.,1964, Ancient Iraq,London:Gorg Allen& Unwin Ltd.

2

 

---

[1]  -گرجی­های امروزی

[2] 37-Geopolitics

[3]  -نام کنونی شهر باستانی سیپار در عراق

[4] 39-Patria

[5] 44-Datapatiš

[6] 45-Satapatiš 

[7] 46-Hazarapatiš

[8] 47-Bivarapatiš

---