بررسی میزان توجه به مولفه های حقوق کودک درکتب درسی پایه پنجم ابتدایی
محورهای موضوعی : علوم تربیتی
اکرم تفرشی نژاد
1
(
کارشناسی ارشد آموزش ابتدایی ،دانشگاه آزاد اسلامی، واحد یادگارامام خمینی(ره)شهرری،تهران، ایران
)
نسرین قنبری
2
(
استادیار گروه آموزش ابتدایی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد یادگار امام خمینی(ره)شهرری. تهران، ایران.
)
عطیه انجامی
3
(
دانش آموخته کارشناسی ارشد برنامه ریزی درسی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد یادگار امام خمینی(ره) شهرری، تهران، ایران.
)
کلید واژه: تحلیل محتوا, حقوق کودک, کتاب های درسی,
چکیده مقاله :
هدف تحقیق تحلیل محتوای مولفه های حقوق کودک کتب پنجم ابتدایی بود. روش تحقیق تحلیل محتوا و از نوع کمی بود و کتابهای مطالعات اجتماعی، هدیه آسمانی و فارسی پایه پنجم ابتدایی مورد بررسی قرار گرفتند. ابزار گردآوری داده ها چک لیست محقق ساخته جهت سنجش مولفه های حقوق فردی، اجتماعی و خانوادگی بود. ضریب پایایی ابزار براساس فرمول ویلیام اسکات(۱۹۹۵)، ۰/۸۵ بود. جهت تحلیل داده ها از روش آنتروپی شانون استفاده شد. نتایج نشان داد که میزان توجه به مولفه های حقوق کودک در کتب مورد مطالعه بدین شرح است که؛ در زمینه شاخص های مولفه حقوق فردی کودکانحق هویت و کرامت انسانی رتبه اول بیشترین توجه؛ و حق کودکان اقلیت رتبه آخر کمترین توجه قرار دارند. در مورد حقوق خانوادگی شاخص حق نظارت و دخالت والدین رتبه اول بیشترین توجه؛ و ورود به دادگاه صالحه با وجود مشکلات رتبه آخر کمترین توجه قرار دارند و در نهایت در زمینه حقوق اجتماعی حقوق فرهنگی در رتبه اول بیشترین توجه؛ و حقوق کودکان معلول و حقوق قضائی کودک رتبه آخرکمترین توجه قرار دارند.
The aim of the research was to determine the level of attention paid to the components of children's rights in fifth grade textbooks. The research method was content analysis and the statistical population of social studies books, Hadih Asemani and Farsi of the fifth grade. The data collection tool was a researcher-made checklist to measure the components of individual, social and family rights. The reliability coefficient of the tool was 0.85 based on William Scott's formula (1995). Shannon's entropy method was used to analyze the data. The results showed that the amount of attention paid to the components of children's rights in the studied books is as follows: In the field of indicators of the individual rights component of children, "the right to identity and human dignity", the first rank is the most attention; and "minority children's rights" are the last rank of the least attention. Regarding family rights, the index "right to parental supervision and intervention" ranks first, the most attention; and "entering the competent court despite the problems" are the last rank of the least attention, and finally, in the field of social rights, "cultural rights" are the first rank of the most attention; And "rights of disabled children and judicial rights of children" are ranked the least attention.
_||_
عنوان:
تحلیل محتوای مولفه های حقوق کودک درکتب پایه پنجم ابتدایی
هدف تحقیق تحلیل محتوای مولفه های حقوق کودک کتب پنجم ابتدایی بود. روش تحقیق تحلیل محتوا و از نوع کمی بود و کتابهای مطالعات اجتماعی، هدیه آسمانی و فارسی پایه پنجم ابتدایی مورد بررسی قرار گرفتند. ابزار گردآوری داده ها چک لیست محقق ساخته جهت سنجش مولفه های حقوق فردی، اجتماعی و خانوادگی بود. ضریب پایایی ابزار براساس فرمول ویلیام اسکات(۱۹۹۵)، ۰/۸۵ بود. جهت تحلیل داده ها از روش آنتروپی شانون استفاده شد. نتایج نشان داد که میزان توجه به مولفه های حقوق کودک در کتب مورد مطالعه بدین شرح است که؛ در زمینه شاخص های مولفه حقوق فردی کودکان«حق هویت و کرامت انسانی» رتبه اول بیشترین توجه؛ و «حق کودکان اقلیت» رتبه آخر کمترین توجه قرار دارند. در مورد حقوق خانوادگی شاخص «حق نظارت و دخالت والدین» رتبه اول بیشترین توجه؛ و «ورود به دادگاه صالحه با وجود مشکلات» رتبه آخر کمترین توجه قرار دارند و در نهایت در زمینه حقوق اجتماعی «حقوق فرهنگی» در رتبه اول بیشترین توجه؛ و «حقوق کودکان معلول و حقوق قضائی کودک» رتبه آخرکمترین توجه قرار دارند.
واژگان کلیدی: تحلیل محتوا؛ حقوق کودک؛ کتاب های درسی.
مقدمه
كودكی از مهمترین و موثرترین دوره های زندگی به شمار می رود كه در آن شخصیت فرد شكل می گیرد و این مهم نشان می دهد، كودكان تنها به توجه و مراقبت جسمانی نیاز ندارند، بلكه تمامی ابعاد اجتماعی، عاطفی، شخصیتی و هوشی به عنوان عوامل تعیین كننده و اساسی زندگی، نیازمند رشد و پرورش هستند و توجه به حقوق و نوع زیست كودكان به عنوان عوامل بنیادین در دنیای كنونی محسوب می شود و ارتقای شاخص های زیستی و فرهنگی آنان از اولویت های هر كشوری به شمار می رود زیرا كودكان آینده سازان جامعه هستند و توجه به نیازهای اساسی و حقوق آنها نوید بخش فردایی بهتر است. زیرا كودكان، سرمایه های اجتماعی هر جامعه ای محسوب می شوند كه برای رشد و بالندگی به حقوقی احتیاج دارند و این امر نیازمند توجه همگانی است.کودکان به علت شرایط خاص سنی و رشدی خود نیازمند توجه بیشتری نسبت به سایر شهروندان عادی هستند و از حقوق ویژه ای برخوردارند. مسلما مهم ترین سند حقوقی کودکان، کنوانسیون حقوق کودک می باشد. کودکان از حقوق مختلفی برخوردارند که در کنوانسیون حقوق کودک منعکس گردیده است.
حقوق کودک در آموزه‌های اسلامی مورد توجه و تاکید ویژه قرار گرفته است؛ کودک به عنوان عضو جامعه اسلامی در تحقق جامعه مطلوب دینی و ارزشی نقش اثرگذار و محوری دارد. به بیان دیگر سنگ بنای جامعه مطلوب اسلامی از رهگذر رعایت حقوق کودک بر مبنای مفاهیم و مبانی اسلامی گذارده میشود. کودک بر اساس ماده یک پیمان‌نامه حقوق کودک به هر انسان کمتر از ۱۸ سال گفته میشود. مگر آن که قانون قابل اعمال در مورد کودک سن قانونی کمتری را تعیین کرده باشد. این کنوانسیون شامل ۵۴ ماده و دو پروتکل اختیاری بوده که چهار اصول پایه‌ای آنرا جهت می‌دهد: هیچ کودکی نباید از تبعیض رنج ببرد .زمانی‌که در رابطه با کودکان تصمیم‌گیری میشود، باید منافع عالیه آنان در راس قرار گیرد. کودکان حق حیات داشته و باید رشد کنند. کودکان حق دارند آزادانه عقاید و نظرات خود را ابراز کنند و این نظرات در تمامی اموری که به آنها مربوط میشود، باید مورد توجه قرار گیرد)شعبان،1400). .هیچ مکتب و آیینی به اندازه دین مقدس اسلام، به حقوق کودکان توجه نکرده و سفارشهای لازم را انجام نداده است در کشورهای مسلمان، به سبب وجود گرایشهای دینی و اعتقادی و آشنایی بیشتر با احکام اسلامی، وضعیت حقوقی کودکان جایگاه نسبی مناسب تری دارد. کودکان آسیب پذیرترین گروه جامعه انسانی و نخستین کسانی هستند که در معرض هجوم مستقیم انواع ناگواریها، فشارها و مشکلات ناشی از زندگی بزرگترها قرار میگیرند و آن را تحمل میکنند. البته چگونگی نقض حقوق کودکان، در نقاط مختلف جهان متفاوت است. در کشورهای در حال توسعه، کودکان، بیشتر با فقر و پیامدهای ناشی از آن مانند سوءتغذیه، کمبود امکانات بهداشتی، درمانی و تحصیلی درگیرند. در حالی که در کشورهای توسعه یافته، مشکلات اخلاقی و ضعف بنیاد خانواده گریبان گیر کودکان است (شرقی،1397).
نظام آموزشی فعلی کشور، یک نظام متمرکز و برنامه درسی آن منحصر به کتاب درسی است که در کل کشور استفاده میشود. این در حالی است که با توجه به وسعت کشور، تنوع و تعدد اقوام و مشکلات ناشی از آن، رشد سریع علوم و فناوری، تغییر سریع در هنجارها و ارزش‌های اجتماعی، ضرورت دارد که کتابهای درسی با دقت کافی و در حد امکان، عاری از هر عیب و نقص مطابق با اهداف تعیین شده و اصول علمی تالیف شوند. چگونگی تنظیم محتوای کتب درسی عامل مهمی در تعیین چگونگی یادگیری است. گاهی عدم کارایی و نامناسب بودن محتوا و عدم تناسب آن با توانایی درک و فهم دانش آموزان، یادگیری را مشکل می‌کند یا نتیجه ی کمتر از انتظار به بار می‌آورد. بنابراین، در تهیه کتب درسی موثر و اثربخش، فعالیت آموزشی و تجارب یادگیری باید به گونه ای تنظیم شوند که یکدیگر را تقویت کنند و فعالیتهای یادگیری با توانایی‌های دانش آموزان منطبق باشند، تا بتوانند الگوی رفتاری موردنظر را در یادگیرنده به وجود بیاورند(قائم مقامی،1399).
کتاب و کتاب های درسی یکی از ابزارهای مهم آموزشی برای کودکان در مقطع ابتدایی محسوب میشود (همائی و اشرفی‌ریزی، 1392). محتوای کتاب درسی یکی از بخش های مهم یک نظام تربیتی است که باید به ان توجه شود زیرا بخش زیادی از زمان دانش اموزان در سال تحصیلی به مطالعه و یادگیری متون کتاب درسی اختصاص داده میشود و اگر این متون کتاب به شیوه فعالی ارائه نشود باعث میشود دانش آموز نقش موثری در یادگیری نداشته باشه و یا به انجام زیاد فعالیت ها و یا به حفظ کردن مطالب بپردازد(بکتاش، ذوالفقاری و رمضانی،1399).کتاب درسی بخش مکتوب اجزای محتوای آموزشی را در بر می گیرد. کتاب درسی مهم ترین ابزار یادگیری است و رسانه های آموزشی دیگر حول محور آن قرار دارند. کتاب درسی به عنوان اصلی ترین منبع و موثق ترین منبع مرجع فعالیت های معلم و علمی هدایت و راهنمایی در جهت تحقق اهداف آموزشی، همواره مورد توجه دانش آموز سیاست گذاران و برنامه ریزان آموزشی و درسی است .یکی از شیوه های علمی و دقیق در بررسی، انتخاب و قضاوت در مورد محتوای کتابها و منابع درسی و غیر درسی ، استفاده از روش تحلیل محتوا است. کاربرد تحلیل محتوا صرفا به منابع آموزشی و درسی محدود نمی شود بلکه در علوم ارتباطات ، علوم اجتماعی سیاسی ، روانشناسی اجتماعی و روانشناسی یادگیری نیز مورد استفاده قرار می گیرد. تدوین وتأ لیف کتابهای درسی باید به شیوه ای تنظیم و سازماندهی شودکه فراتر از انتقال دانش و معلومات به ذهن شاگرد، آنها را در جریان یادگیری فعال کند(اتابک و همکاران،1398). کتاب درسی به عنوان یکی از ارکان و عناصر اصلی در فرآیند یادگیری در نظام آموزشی معرفی شده است که به عنوان مرجع ومنبع موثق و علمی به فعالیت های آموزشی معلم و فراگیر جهت داده و موجب هماهنگی اقدامات و عملکردها جهت تحقق اهداف صریح یادگیری در کلاس درس می شود. از این رو تحلیل محتوای کتاب درسی از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است(فتاحی و دیگران،1400).
کتابهای کودکان و نوجوانان اگر با ویژگی‌های سنی، احتیاجات، علاقه‌مندی‌ها و تصورات آنان تهیه شده باشد از مؤثرترین وسایل برای پرورش افکار و عواطف کودکان به حساب می‌آید. با وجود اهمیت و جایگاه محتوای کتاب در شکل‌گیری شخصیت کودکان، وضعیت این پدیده در کشور ما رضایت‌بخش نبوده، حوزه خلق و تولید ادبیات و کتاب برای کودک، یا تحرک و پویایی کافی ندارد یا پویایی آن مقطعی است و آنچه تولید میشود از نظر کمی هیچگونه تناسبی با جمعیت کودک و نوجوان ندارد (قزلایاق، 1392).
یکی از روش های پژوهشی که برای کتاب های درسی به کار میرود، تحلیل محتوا است. این امر میتواند نقاط قوت و ضعف احتمالی کتاب های درسی را برای اصلاح و تغییر احتمالی محتوا، متناسب با اهداف تعیین شده و اصول علمی پیشنهاد کرده و همچنین شیوه ی درست طراحی را در اختیار مدیران و برنامه ریزان و مولفان کتاب های درسی قرار دهد، تا کتابی جذابتر و کارآتر در اختیار معلمان و دانش آموزان قرار گیرند(نیک نفس و علی آبادی ،1392). کتاب های درسی مقطع ابتدایی رسالت آموزش و آماده سازی دانش آموزان برای زندگی اجتماعی و شکل دادن به شخصیت اجتماعی آنها را بر عهده دارد. مهمترین ویژگی شخصیت اجتماعی این است که شهروندان در مورد وظایف و مسئولیتها و حوادث در جامعه آگاه شده و نسبت به وقایع مربوط به جامعه حساس باشند. علاوه بر این بتوانند از حقوق مدنی و سیاسی، اجتماعی خود در آینده دفاع کنند و کودکان که شهروندان آینده هستند را با حقوق انسانی خود آشنا کنند.
اما آنچه که مد نظر تحقیق حاضر است یافتن پاسخ این پرسش است که: مولفه های حقوق در کتاب های درسی پایه پنجم ابتدایی کدامند؟ ضرورت شناسایی حقوق کودکان در حوزه کتب درسی از آن جهت واجد اهمیت است که کودکان به عنوان یکی از مهم ترین ارکان جامعه در معرض بیشترین آسیب ها و تهدیدهای اجتماعی، اقتصادی، بهداشتی و آموزشی قرار دارند و با توجه به اهمیت شناسایی حقوق کودکان در ایران و تلاش های سازمانهای بین المللی نظیر یونسف بر ارتقای بیش از پیش این حقوق، در این پژوهش، به تحلیل محتوای کتاب مطالعات اجتماعی، هدیه های آسمانی و فارسی پایه پنجم ابتدایی از لحاظ توجه به مولفه های حقوق کودک می پردازیم. این تحقیق به دنبال پاسخگویی به این سوالات است:
محتوای کتاب مطالعات اجتماعی، هدیه های آسمانی و فارسی پایه پنجم ابتدایی از لحاظ توجه به مولفه های حقوق کودک چگونه است؟
مولفه های حقوق فردی کودکان در کتاب مطالعات اجتماعی، هدیه های آسمانی و فارسی پایه پنجم ابتدایی به چه میزان مورد توجه است؟
مولفه های حقوق اجتماعی کودکان در کتاب مطالعات اجتماعی، هدیه های آسمانی و فارسی پایه پنجم ابتدایی به چه میزان مورد توجه است؟
مولفه های حقوق خانوادگی کودکان در کتاب مطالعات اجتماعی، هدیه های آسمانی و فارسی پایه پنجم ابتدایی به چه میزان مورد توجه است؟
روش تحقیق
پژوهش حاضر از نظر هدف، کاربردی است. این تحقیق از نظر نوع داده کمی و نظر روش اجرا از دسته تحقیقات غیر آزمایشی و از نوع تحلیل محتوا است. جامعه ی مورد مطالعه این پژوهش، کتاب های مطالعات اجتماعی، هدیه های آسمانی و فارسی پایه پنجم ابتدایی بود که کل کتاب به عنوان نمونه مورد بررسی قرار گرفت. به منظور گردآوری داده ها در این تحقیق از چک لیست محقق ساخته براساس کنوانسیون حقوق کودک، سند ملی حقوق کودک و نوجوان(مصوب جلسه ۸۰۶ مورخ ۱۳۹۷/۱/۲۱ شورای عالی انقلاب فرهنگی) مطالعه پیشینه در این زمینه (غنی زاده بافقی،1399 ؛میثمی و همکاران،1399) استفاده شد. در این چک‌لیست شاخص های حقوق کودک شامل سه شاخص حقوق فردی، حقوق خانوادگی و حقوق اجتماعی است که مولفه های مورد مطالعه به شرح ذیل است:
شاخص های حقوق فردی که شامل حق حیات، بقا و رشد، حق کرامت انسانی، حق هویت، حق برابری نزد قانون، حق برخورداری از عقیده و تربیت صحیح، حق حریم خصوصی، حق برخورداری از آزادی، حق کودکان اقلیت. شاخص های حقوق خانوادگی شامل حق داشتن خانواده، حق روابط صمیمانه با والدین و بستگان، ورود به دادگاه صالحه با وجود مشکلات، حق نظارت و دخالت والدین، و شاخص های حقوق اجتماعی شامل حق سلامت، حق آموزش وپرورش، حقوق فرهنگی، کودک و رسانه، حق بازی، سرگرمی و تفریح، حقوق اقتصادی، حقوق کودکان معلول، حقوق قضایی کودک و حق بر محیط زیست سالم است.
روایی صوری و محتوایی ابزار پژوهش با نظر اساتید و متخصصان مورد تایید قرار گرفت و جهت برآورد ضریب پایایی از فرمول ویلیام اسکات1 (1995) استفاده گردید. به منظور اطمینان از پایایی چک لیست، آن در اختیار یک کارشناس ارشد برنامه ریزی درسی قرار داده که به صورت موازی و همگام با محقق، بخشی از کتابهای درسی مذکور را تحلیل نمودند. مقدار ضریب همسانی بین اندازه‌گیری مستقل دو محقق حدود 85 صدم برآورد شد که نشان از پایایی ابزار مورد استفاده دارد. در این تحقیق جهت تحلیل داده ها، از روش آنتروپی شانون استفاده شد.
یافته های تحقیق
سؤال فرعی اول- مولفه های حقوق فردی کودکان در کتاب مطالعات اجتماعی، هدیه های آسمانی و فارسی پایه پنجم ابتدایی به چه میزان مورد توجه است؟
جدول 1- تحلیل محتوای شانون؛ میزان توجه به مولفه های حقوق فردی کودکان در کتاب مطالعات اجتماعی، هدیه های آسمانی و فارسی پایه پنجم ابتدایی
| فراوانی مولفه های حقوق فردی کودکان | ||||||||
حق حیات،بقا و رشد | حق کرامت انسانی | حق هویت | حق برابری نزد قانون | حق برخورداری از عقیده و تربیت صحیح | حریم خصوصی | حق برخورداری از آزادی | حق کودکان اقلیت | ||
جمع | پایه پنجم | 95 | 120 | 40 | 32 | 98 | 23 | 15 | - |
جدول 2- تحلیل محتوای شانون؛ داده های بهنجار شده مولفه های حقوق فردی کودکان در کتاب مطالعات اجتماعی، هدیه های آسمانی و فارسی پایه پنجم ابتدایی
| داده های بهنجار شده مولفه های حقوق فردی کودکان | ||||||||
حق حیات،بقا و رشد | حق کرامت انسانی | حق هویت | حق برابری نزد قانون | حق برخورداری از عقیده و تربیت صحیح | حریم خصوصی | حق برخورداری از آزادی | حق کودکان اقلیت | ||
جمع | پایه پنجم | 0.463 | 0.489 | 0.526 | 0.552 | 0.422 | 0.622 | 0.375 | - |
جدول 3- تحلیل محتوای شانون: ضریب اهمیت میزان توجه به مولفه های حقوق فردی کودکان در کتاب مطالعات اجتماعی، هدیه های آسمانی و فارسی پایه پنجم ابتدایی
| بار اطلاعاتی و ضریب اهمیت مولفه های حقوق فردی کودکان | ||||||||
حق حیات،بقا و رشد | حق کرامت انسانی | حق هویت | حق برابری نزد قانون | حق برخورداری از عقیده و تربیت صحیح | حریم خصوصی | حق برخورداری از آزادی | حق کودکان اقلیت | ||
Ej | بار اطلاعاتی | 0.995 | 0.997 | 0.996 | 0.990 | 0.980 | 0.954 | 0.952 | 0 |
Wj | ضریب اهمیت | 0.145 | 0.146 | 0.146 | 0.144 | 0.143 | 0.138 | 0.139 | 0 |
| رتبه اهمیت | 2 | 1 | 1 | 3 | 4 | 6 | 5 | 7 |
جدول شماره (3) مربوط به ماتریس نرمال‌سازی خطی و ضرایب اهمیت میزان توجه به مولفه های حقوق فردی کودکان در کتاب مطالعات اجتماعی، هدیه های آسمانی و فارسی پایه پنجم ابتدایی است. یافتههای تحلیل محتوا بر اساس رویکرد آنتروپی شانون نشان داد که در بین مولفه های حقوق فردی با حق کرامت انسانی و حق هویت ضریب اهمیت در رتبه اول بیشترین میزان توجه؛ و حق اقلیت کودکان در رتبه آخر کمترین میزان توجه قرار دارند. در ادامه، نمودار خطی میزان توجه به مولفه های حقوق فردی کودکان در کتاب مطالعات اجتماعی، هدیه های آسمانی و فارسی پایه پنجم ابتدایی بر اساس ضریب اهمیت آنها ارائه شده است.
سؤال فرعی دوم- مولفه های حقوق خانوادگی کودکان در کتاب مطالعات اجتماعی، هدیه های آسمانی و فارسی پایه پنجم ابتدایی به چه میزان مورد توجه است؟
جدول 4- تحلیل محتوای شانون؛ میزان توجه به مولفه های حقوق خانوادگی کودکان در کتاب مطالعات اجتماعی، هدیه های آسمانی و فارسی پایه پنجم ابتدایی
| فراوانی مولفه های حقوق خانوادگی کودکان | ||||
حق داشتن خانواده | حق روابط صمیمانه با والدین | ورود به دادگاه صالحه با وجود مشکلات | حق نظارت و دخالت والدین | ||
جمع | پایه پنجم | 25 | 16 | - | 23 |
جدول 5- تحلیل محتوای شانون؛ میزان توجه به مولفه های حقوق خانوادگی کودکان در کتاب مطالعات اجتماعی
هدیه های آسمانی و فارسی پایه پنجم ابتدایی
| داده های بهنجار شده مولفه های حقوق خانوادگی کودکان | ||||
حق داشتن خانواده | حق روابط صمیمانه با والدین | ورود به دادگاه صالحه با وجود مشکلات | حق نظارت و دخالت والدین | ||
جمع | پایه پنجم | 0.252 | 0.235 | 0 | 0.523 |
جدول 6- تحلیل محتوای شانون؛ ضریب اهمیت میزان توجه به مولفه های حقوق خانوادگی کودکان در کتاب مطالعات اجتماعی، هدیه های آسمانی و فارسی پایه پنجم ابتدایی
| بار اطلاعاتی و ضریب اهمیت مولفه های حقوق خانوادگی کودکان | ||||
حق داشتن خانواده | حق روابط صمیمانه با والدین | ورود به دادگاه صالحه با وجود مشکلات | حق نظارت و دخالت والدین | ||
Ej
| بار اطلاعاتی | 0.500 | 0.786 | 0 | 0.996 |
Wj | ضریب اهمیت | 0.219 | 0.344 | 0 | 0.436 |
| رتبه اهمیت | 3 | 2 | 4 | 1 |
جدول شماره (6) مربوط به ماتریس نرمال‌سازی خطی و ضرایب اهمیت میزان توجه به مولفه های حقوق خانوادگی کودکان در کتاب مطالعات اجتماعی، هدیه های آسمانی و فارسی پایه پنجم ابتدایی است. یافتههای تحلیل محتوا بر اساس رویکرد آنتروپی شانون نشان داد که در بین مولفه های حقوق خانوادگی حق نظارت و دخالت والدین با بیشترین ضریب اهمیت در رتبه اول بیشترین میزان توجه؛ و ورود به دادگاه صالحه با وجود مشکلات در رتبه آخر کمترین میزان توجه قرار دارند. در ادامه، نمودار خطی میزان توجه به مولفه های حقوق خانوادگی کودکان در کتاب مطالعات اجتماعی، هدیه های آسمانی و فارسی پایه پنجم ابتدایی بر اساس ضریب اهمیت آنها ارائه شده است.
سؤال فرعی سوم: مولفه های حقوق اجتماعی کودکان در کتاب مطالعات اجتماعی، هدیه های آسمانی و فارسی پایه پنجم ابتدایی به چه میزان مورد توجه است؟
جدول 7- تحلیل محتوای شانون؛ میزان توجه به مولفه های حقوق اجتماعی کودکان در کتاب مطالعات اجتماعی، هدیه های آسمانی و فارسی پایه پنجم ابتدایی
| فراوانی مولفه های حقوق اجتماعی کودکان | |||||||||
حق سلامت | حق آموزش و پرورش | حقوق فرهنگی | کودک و رسانه | حق بازی و سرگرمی و تفریح | حقوق اقتصادی | حقوق کودکان معلول | حقوق قضائی کودک | حق بر محیط زیست سالم | ||
جمع | پنجم | 45 | 21 | 85 | 12 | 36 | 10 | - | - | 86 |
سوال اصلی تحقیق:
محتوای کتاب مطالعات اجتماعی، هدیه های آسمانی و فارسی پایه پنجم ابتدایی از لحاظ توجه به مولفه های حقوق کودک چگونه است؟
جدول 10- تحلیل محتوای شانون؛ میزان توجه به مولفه های حقوق کودک در کتاب مطالعات اجتماعی، هدیه های آسمانی و فارسی پایه پنجم ابتدایی
| فراوانی مولفه های حقوق کودکان | |||
حقوق فردی کودکان | حقوق خانوادگی کودکان | حقوق اجتماعی کودکان | ||
جمع | پایه پنجم | 423 | 64 | 295 |
جدول 11- تحلیل محتوای شانون؛ داده های بهنجار شده حقوق کودک کودکان در کتاب مطالعات اجتماعی، هدیه های آسمانی و فارسی پایه پنجم ابتدایی
| فراوانی مقوله های شاخص های حقوق کودکان | |||
حقوق فردی کودکان | حقوق خانوادگی کودکان | حقوق اجتماعی کودکان | ||
جمع | پایه پنجم | 0.47 | 0.30 | 0.41 |
جدول 12- تحلیل محتوای شانون؛ ضریب اهمیت میزان توجه به مولفه های حقوق اجتماعی کودکان در کتاب مطالعات اجتماعی، هدیه های آسمانی و فارسی پایه پنجم ابتدایی
| فراوانی مولفه های حقوق کودکان | |||
حقوق فردی کودکان | حقوق خانوادگی کودکان | حقوق اجتماعی کودکان | ||
Ej | بار اطلاعاتی | 0.99 | 0.87 | 0.97 |
Wj | ضریب اهمیت | 0.349 | 0.308 | 0.343 |
| رتبه اهمیت | 1 | 3 | 2 |
جدول شماره (12) مربوط به ماتریس نرمال‌سازی خطی و ضرایب اهمیت میزان توجه به مولفه های حقوق کودکان در کتاب مطالعات اجتماعی، هدیه های آسمانی و فارسی پایه پنجم ابتدایی است. یافتههای تحلیل محتوا بر اساس رویکرد آنتروپی شانون نشان داد که حقوق فردی کودکان با بیشترین ضریب اهمیت در رتبه اول بیشترین میزان توجه؛ و حقوق خانوادگی کودکان در رتبه آخر کمترین میزان توجه قرار دارند. در ادامه، نمودار خطی میزان توجه به مولفه های حقوق کودکان در کتاب مطالعات اجتماعی، هدیه های آسمانی و فارسی پایه پنجم ابتدایی بر اساس ضریب اهمیت آنها ارائه شده است. توجه به حقوق کودکان و تعیین ضریب اهمیت آن در محتوای کتابها از روش آنتروپی شانون استفاده شد.
نتیجه گیری
نتایج نشان داد که در زمینه مولفه های حقوق خانوادگی کودکان در کتاب مطالعات اجتماعی، هدیه های آسمانی و فارسی پایه پنجم ابتدایی شاخص «حق نظارت و دخالت والدین» با ضریب اهمیت (0.436) در رتبه اول بیشترین میزان توجه؛ و «ورود به دادگاه صالحه با وجود مشکلات» با ضریب اهمیت (0) در رتبه آخر کمترین میزان توجه قرار دارند. با توجه به ضرورت و اهمیت مولفه های حقوق خانوادگی کودکان و با توجه به نتایج حاصل از این تحقیق که بدان اشاره گردید؛ می‌توان ادعا نمود که به این مولفه در کتاب مطالعات اجتماعی، هدیه های آسمانی و فارسی پایه پنجم ابتدایی توجه شده است، اما با توجه به اهمیتش، ارائه برنامه‌ها و گنجاندن مفاهیم مرتبط بیشتری با این شاخص در کتب درسی لازم به نظر می‌رسد.
نتایج نشان داد که حقوق فردی کودکان با بیشترین ضریب اهمیت در رتبه اول و حقوق خانوادگی کودکان در رتبه آخر کمترین میزان توجه قرار دارند. یافته های این پژوهش با بخشی از یافته های یحیوی‌قره‌باغ(1399) که به بررسی مطالب حقوقی در کتابهای درسی دوره ابتدایی پرداخت همسویی دارد. این پژوهش نشان داد که کتابهای درسی نمونه آماری تحقیق (فارسی، هدیه‌های آسمان، مطالعات اجتماعی، تفکر و پژوهش، و کار و فناوری در شش پایه دوره ابتدایی سال تحصیلی 97-1396) دارای نگاه حقوقی محض به مطالب درسی نیستند و فقط در کتابهای مطالعات اجتماعی چهار پایه ابتدایی این نگاه به‌شکل مستقیم یا غیرمستقیم وجود دارد. کرمی و مقصودی(1398) نیز که به مقایسه مولفه های حقوق شهروندی زنان و مردان در کتابهای مطالعات اجتماعی دوره ابتدایی ایران پرداختند نشان دادند که در کتاب های مورد بررسی تصاویر بیشتر از پاراگراف ها به حقوق شهروندی پرداخته بودند. پاریاد و همکاران(1397) که به تحلیل محتوای برنامه درسی مطالعات اجتماعی دوره ابتدایی از نظر میزان توجه به آموزش حقوق کودک پرداخت نیز نشان داد که در برنامه درسی مطالعات اجتماعی دوره ابتدایی در بخش اهداف بیشترین ضریب اهمیت مربوط به مولفه حقوق آموزشی (274/0) و کمترین ضریب اهمیت مربوط به حقوق بهداشتی (0) و دادرسی (0)، در بخش کتاب های درسی بیشترین ضریب اهمیت مربوط به مولفه حقوق بهداشتی (205/0) و کمترین ضریب اهمیت مربوط به حقوق دادرسی (15/0) و در بخش راهنمای معلم بیشترین ضریب اهمیت مربوط به مولفه حمایت های خاص (243/0) و کمترین ضریب اهمیت مربوط به حقوق دادرسی (0) است. آیتی و همکاران (1394) نشان داد مؤلفه ی آموزش و پرورش و فعالیتهای فرهنگی و تفریح با درصد 28.42و کمترین درصد مربوط به مؤلفه-های منافع عالیه کودک و زندگی با خانواده با درصد برابر 0.00است. قائدی و همکاران(1393 ) که به تحلیل محتوای کتابهای درسی تعلیمات اجتماعی و هدیه‌های آسمان دورة آموزش ابتدایی بر اساس مؤلفه‌های حقوق کودک پرداخت نیز نشان داد بیشترین ضریب اهمیت مربوط به مؤلفة حق زیست و رشد با ضریب 138/0 و کمترین ضریب اهمیت مربوط به مؤلفة رعایت منافع کودکان با ضریب صفر است و نتایج تحقیق قائدی و همکاران(1393) با قسمت هایی از نتایج تحقیق حاضر همسو است. در یک جمع‌بندی نهایی می‌توان گفت که؛ یافتههای بدست آمده از تحلیل نشان می‌دهد که کتاب مطالعات اجتماعی، هدیه های آسمانی و فارسی پایه پنجم ابتدایی مولفه های حقوق کودک پرداختند، اما بین میزان توجه به هر یک از مولفه‌های حقوق کودک تفاوت وجود دارد. در کتاب های درسی به بعضی از مولفه ها مانند حقوق قضائی، حقوق کودکان اقلیت و حقوق معلولین اصلا توجهی نشده و از انجایی که بیشتر گزاره ها به صورت دانش مفهومی ساماندهی شده اند تا دانش عملی و روشی. مطالب ارائه شده دانش آموزان را وادار به تفکر، تعقل و با موضوع درگیر کند، آنان را به حفظ کردن مطالب سوق می دهد و موقعیتی برای فعالیت و تجربه کودک فراهم نمی آورد. نکته در خور تأمل این که از میان درس های متعدد این کتاب ها، حتی یک درس با عنوان حقوق کودک وجود ندارد که مستقیما مؤلفه های حقوق کودک را هدف قرار دهد. از این رو، استنباط می شود که از پتانسیل های کتاب های درسی به نحو مطلوب استفاده نشده است.از آنجایی که جان دیوبی بر این باور است که یکی از کارکردهای مدرسه، بحث جامعه پذیری سیاسی دانش آموزان است و معتقد است مدرسه باید نمونه کوچکی از جامعه باشد تا از این طریق دانش آموزان را با مسائل جامعه و نحوه برخورد درست با مسائل آشنا کند. محتوای برنامه درسی مدارس باید به گونه ای چیدمان شود که ارزش های انسانی، از جمله حقوق کودک، حق مشارکت کودک و احترام به تفاوت های فردی فراهم شود تا زمینه ساز تحقق مؤلفه های حقوق کودک در سعی و عمل کودکان شود، اما یافته های تحقیق نشان داد که به برخی از مؤلفه های حقوق کودک هیچ توجهی نشده است .می توان این گونه استنباط کرد که مؤلفان کتب درسی در انعکاس فرهنگ حقوق کودک در پایه های ابتدایی، به ویژه در کتاب های درسی پایه پنجم، چندان موفق عمل نکرده اند؛ محتوای کتاب های درسی بر مبنای اصول علمی سازماندهی محتوا تنظیم نشده اند و نیازمند بازنگری جدی و اصولی در ارتباط با موضوع تحقیق اند. پیرو نتایج تحقیق پیشنهاد می شود درباره حق کودکان اقلیت که در کتابهای درسی مورد توجه قرار نگرفته، مطالبی از طریق کتاب درسی یا بروشورها و مراسم ها در اختیار دانش آموزان قرار گیرد و نیز با توجه به اینکه به مولفه حقوق اقتصادی کمتر توجه شده است، به مسولین طراحی محتواهای آموزشی توصیه می شود در کنار کتاب درسی، کتاب های داستان طراحی کنند که حاوی این مطالب باشند. همچنین پیشنهاد می شود در برنامه های تربیتی مدارس، برنامه هایی براساس حقوق کودکان معلول و آموزش این حقوق به کودکان گنجانده شود و سازمان آموزش و پرورش، از طریق تعامل با مدارس و با برگزاری کلاس‌های آموزش ضمن خدمت برای معلمان سطح دانش و آگاهی آنها را در زمینه لزوم پرداختن به آموزش حقوق کودک به دانش‌آموزان افزایش دهند.
منابع
- اتابک، رضا، بابارحمتی، فاطمه، اتابک، مرضیه. (1398). بررسی تحلیل محتوای کتاب جدید التألیف علوم تجربی ششم ابتدایی به روش ویلیام رومی درسال تحصیلی 96-1395. پویش در آموزش علوم انسانی، 4(14)، 11-27..
- آیتی، محسن و شهابی، بهاره و کیانی، سحر و خواجویی، زهرا،1394،تحلیل محتوای کتابهای درسی مطالعات اجتماعی دوره ی آموزش ابتداییبراساس مؤلفه های حقوق کودک،دومین کنفرانس بین المللی روانشناسی،علوم تربیتی و سبک زندگی،مشهد
- بکتاش، مهدی و ذوالفقاری، مهران و رمضانی، عباس.(1399).بررسی میزان فعال و غیر فعال بودن محتوای کتاب درسی مطالعات اجتماعی هشتم بر اساس تکنیک ویلیام رومی،سومین کنفرانس بین المللی روانشناسی، علوم تربیتی، علوم اجتماعی و علوم انسانی.
- پاریاد، رحمان و سلحشوری، احمد و یوسف زاده چوسری، محمدرضا(1397).تحلیل محتوای برنامه درسی مطالعات اجتماعی دوره ابتدایی از نظر میزان توجه به آموزش حقوق کودک.پژوهش در برنامه درسی. دوره 15. شماره 59.
- شرقی، اکبر.(1397).حقوق کودکان در دین مبین اسلام،اولین همایش ملی جهانی سازی حقوق کودکان و نوجوانان از دیدگاه حقوقی و روانشناسی،مشهد.
- شعبان، دکتر مریم.(1400).وضعیت مطالعات کودکی در ایران با درآمدی بر تسلط رویکرد حقوقی و آسیب شناسانه، حقوق و مطالعات نوین تابستان 1400 - شماره 3 (28 صفحه - از 23 تا 50 ).
- غنی زاده بافقی،مریم.(1399) آسیب‌شناسی تأثیر کووید 19 بر حقوق کودکان و راهکارهای حمایتی؛ با تأکید بر کنوانسیون حقوق کودک. تحقیقات حقوقی پاییز 1399 - شماره91 رتبه علمی-پژوهشی 331 تا 350 .
- فتاحی قویجق، فردین و رحمانی، ناصر و حسن زاده، معین و نقی زاده انهر، عبدالحسین.(1400).تحلیل محتوای کتاب مطالعات اجتماعی پایه ششم ابتدایی بر اساس تکنیک هارتلی در سال ۱۴۰۰،سومین همایش تدبیر علوم مدیریتی، تربیتی، اجتماعی و روانشناسی،مشهد
- قائدی, یحیی, چهارباشلو, حسین, خوشنویسان, فاطمه. (1393). تحلیل محتوای کتابهای درسی تعلیمات اجتماعی و هدیه‌های آسمان دورة آموزش ابتدایی بر اساس مؤلفه‌های حقوق کودک. تفکر وکودک, 5(9), 81-104.
- قزلایاق، ثریا (1392). ادبیات کودکان و نوجوانان و ترویج خواندن (مواد و خدمات کتابخانه برای کودکان و نوجوانان). تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت).
- کرمی، فرشته و مقصودی، سوده.(1398).مقایسه مولفه های حقوق شهروندی زنان و مردان در کتابهای مطالعات اجتماعی دوره ابتدایی ایران،پنجمین همایش ملی پژوهش های نوین در برنامه ریزی درسی ایران،تهران.
- میثمی فاطمه، آقاجانی رونقی آیدا، شهبازی آرامش. بهترین منفعت کودک در حقوق بین‌الملل بشر و حقوق ایران: تأملی در رویه و نظریه. پژوهش‌های حقوق تطبیقی ۱۳۹۹; ۲۴ (۲) :۱۶۲-۱۳۹.
- نیک نفس، سعید.، و علی آبادی، خدیجه. (1392). نقش تحلیل محتوا در فرآیند آموزش و طراحی کتاب های درسی. جهانی رسانه, 8(2 (پیاپی 16) )، 124-150.
- همائی، مهدی؛ اشرفی ریزی، حسین (1392). بررسی راهکارهای ترویج فرهنگ مطالعه و کتابخوانی. ماهنامه رادیو. بازیابی شده در 14/1/1393، از 34124 .
- یحیوی‌قره‌باغ ناهیده. (1399).بررسی مطالب حقوقی در کتابهای درسی دوره ابتدایی. فصلنامه علمی - پژوهشی تعلیم و تربیت. ۱۳۹۹; ۳۶ (۲) :۹۰-۶۷.
- Alaimo K, Klug B. Children as equals: Exploring the rights of the child. Landham: University Press of America; 2002.
- Bradshaw J, Hoelscher P, Richardson D. An index of child well- being in the European Union. Social Indicators Research 2007; 80(1): 133–177.
4. Garbarino J, Briggs A. An Approach to Assessing “Accountability” in Implementing the UN Convention on the Rights of the Child. School psychology international 2014; 35(1): 29 – 35
- Cherney ID, Shing YL. Children’s nurturance and self-determination rights: A
crosscultural perspective. Journal of Social Issues 2008; 64(4): 835-856.
Abstract
The purpose of the research is to analyze the content of the social studies book, heavenly and Persian gifts of the fifth grades in terms of paying attention to the components of children's rights. The research is applied in terms of purpose, and in terms of implementation method, it is content analysis type. The statistical population of the research is the textbooks of social studies, heavenly gifts and Farsi of the fifth grades of elementary school written in 2019. In the research, sampling was not done and all the contents of the textbooks were examined and studied. In order to collect the research data, the researcher's checklist was used, which includes 3 components of individual rights including 8 indicators, family rights including 4 indicators and social rights of children including 9 indicators. The reliability coefficient based on William Scott formula (1995) is equal to 85 percent.
Shannon's entropy method was used for data analysis. The results showed that the amount of attention paid to the components of children's rights in the social studies books of Heavenly Gifts and Farsi for fifth grade is as follows; In the field of indicators of children's individual rights, "the right to identity and human dignity" is the first place with the highest amount of attention; And "minority children's rights" are in the last rank with the least amount of attention. Regarding family rights, the index of "parental supervision and intervention right" is the most attention in the first place; and "entering a competent court despite problems" are in the last place with the least amount of attention, and finally, in the field of social rights, the index of "cultural rights" is in the first place with the most attention; And "rights of disabled children and judicial rights of children" are in the last place with the least amount of attention.
Keywords: content analysis, children's rights, textbooks
[1] - William Scott
