تپه نظام آباد و جایگاه آن در ری پایان دوران کلاسیک و آغار دوره اسلامی

محورهای موضوعی : باستان‌شناسی

علی هژبری ¹ , محمدرضا نعمتی ² , محمد مرتضایی ³ , محسن سعادتی ⁴

1 - پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستانشناسی
2 - پژوهشکده باستانشناسی، پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری
3 - گروه دوران اسلامی، پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستانشناسی، تهران، ایران
4 - معاونت میراث فرهنگی استان تهران

تاریخ دریافت : 1402/09/18 تاریخ پذیرش : 1402/11/09 تاریخ انتشار : 1403/04/31

کلید واژه: اسلامشهر, دوره ساسانی, شهر ری, تپه نظام‌آباد, اوایل دوران اسلامی,

چکیده مقاله :

با گذار از دوره ساسانی به دوران اسلامی فرهنگ و هنر ایران همچنان به اسلوب پیشین ادامه یافت و کمتر تغییری در آن رخ داد. یکی از محوطه‌های کلیدی باستان‌شناختی در کنار بنای تپه حصار دامغان و چال طرخان که دوران گذار از ساسانی به اوایل دوران اسلامی را به خوبی به نمایش می‌گذارد تپه نظام‌آباد است. به رغم این اهمیت تاکنون موقعیت این تپه در پرده‌ای از ابهام قرار داشته و بیشتر پژوهشگران آن را در نزدیک ورامین یا ری قید نموده‌اند. با این وصف با توجه به عکسی که ارنست هرتسفلد در سال 1925 از تپه نظام‌آباد گرفته می‌توان از نظر ریخت‌شناسی آن را بازشناخت. تپه نظام‌آباد در حاشیه جنوب غربی شهر تهران کنونی واقع شده است. ما در این مقاله با معرفی این تپه سعی داریم اهمیت آن را نشان دهیم تا برای اقدامات پژوهشی آتی برنامه‌ریزی مناسبی صورت پذیرد. خوشبختانه امروزه کمترین دخل و تصرفی در این تپه در جنوب شرقی شهرستان اسلامشهر صورت گرفته است و هرچند که در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است اما تعیین عرصه و حریم نشده است. با توجه به اهمیت گچبری‌های منحصر به فردی که از این تپه در موزه‌ها وجود دارد باید برای حفاظت از تپه اقداماتی صورت پذیرد.

چکیده انگلیسی:

Passing from the Sasanian era to the Islamic era, the culture and art of Iran continued in its previous way and few changes occurred in it. One of the key archeological sites next to Tepe Hisar and Chal Tarkhan (and some other sites), which shows the transition from Sasanian to the early Islamic era, is Nizamabad. Despite this importance, the location of this hill has been shrouded in mystery and most researchers have noted it near Varamin or Ray. However, according to the photograph taken by Ernst Herzfeld in 1925 of Nizamabad, it can be identified by morphology. Nizamabad is located in the southwestern of the Tehran. In this article, by introducing this hill, we are trying to show its importance so that proper planning can be done for future research activities. Fortunately, there has been minimal encroachment on this hill -in the southeast of Islamshahr- and although it has been registered in the list of national monuments of Iran, the area and boundaries have not been determined. Considering the importance of the unique plaster casts of this hill in museums, measures should be taken to protect the hill.

منابع و مأخذ:

افروند، قدیر، پوربخشنده، خسرو (1381). گزارش پژوهشی بررسی و شناسایی آثار باستانی و تاریخی ـ فرهنگی حوزه فرمانداری ری، 4 جلد. تهران: آرشیو پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
افروند، قدیر (1384). گزارش کاوش در دژ رشکان شهر ری. تهران: آرشیو پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
افروند، قدیر (1386). گزارش فصل دوم کاوش باستان‌شناسی دژرشکان ری. تهران: آرشیو پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
افروند، قدیر (1395). ری (باستان‌شناسی، هنر و معماری. دانشنامه جهان اسلام. ج 21. صص 16-22.
افروند قدیر (1402). ری (باستان‌شناسی). دائره المعارف بزرگ اسلامی. ج 25.
امیری، احمد (1380). گزارش پژوهشی بررسی و شناسایی آثار باستانی و تاریخی ـ فرهنگی حوزه فرمانداری اسلامشهر. تهران: آرشیو پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
امیری، احمد (1381). معرفی اجمالی اسلامشهر و آثار تاریخی ـ فرهنگی آن. پژوهشنامه دفتر پنجم. تهران: اداره‌کل میراث فرهنگی استان تهران، صص 9-14.
پوربخشنده. خسرو (1381). معرفی اجمالی ری و فهرست آثار تاریخی ـ فرهنگی آن. پژوهشنامه دفتر پنجم. تهران: اداره‌کل میراث فرهنگی استان تهران،190-216.
رانته، روکو (1391). شهر ایرانی ری، مدل شهری و معماری نظامی (تدافعی). ترجمۀ هانیه شیخی نارانی. اثر، 59، 29-42.
رضایی‌نیا، عباسعلی (1385الف). گزارش تعيـين عرصـه و حريم محوطه باستاني انيس‌آباد شهرستان ری. تهران: آرشـيو اداره‌کل ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگری استان تهران (منتشر نشده).
رضایی‌نیا، عباسعلی (1385ب). گزارش تعيـين عرصـه و حـريم محوطـه باسـتاني خانلق شهرستان ری. تهران: آرشـيو اداره‌کل ميراث فرهنگي، صـنايع دسـتی و گردشگری استان تهران (منتشر نشده).
رضایی‌نیا، عباسعلی (1385پ). گزارش تعيين عرصه و حريم محوطه باستانی شمس‌آباد شهرستان ري. تهران: آرشيو اداره‌کل ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري استان تهران (منتشر نشده).
رضایی‌نیا، عباسعلی (1385ت). گزارش تعيـين عرصه و حريم محوطه باستاني طالب‌آباد شهرستان ری. تهران: آرشيو اداره‌کل ميراث فرهنگي، صنايع دستی و گردشگری استان تهران (منتشر نشده).
سعود، رباح (۱۳۹۵). مقدمه ای بر هنر اسلامی. ترجمه سمیرا ملك پور، مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی. آنلاین در:
https://www.cgie.org.ir/fa/news/128763/%D9%85%D9%82%D8%AF%D9%85%D9%87-%D8%A7%DB%8C-%D8%A8%D8%B1-%D9%87%D9%86%D8%B1-%D8%A7%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85%DB%8C---%D8%B1%D8%A8%D8%A7%D8%AD-%D8%B3%D8%B9%D9%88%D8%AF---%D8%AA%D8%B1%D8%AC%D9%85%D9%87-%D8%B3%D9%85%DB%8C%D8%B1%D8%A7-%D9%85%D9%84%D9%83-%D9%BE%D9%88%D8%B1
شریفی‌نیا، اکبر، نیستانی، جواد، موسوی کوهپر، سید مهدی (1392). تعاملات علمی در قرون نخستین اسلامی بر اساس مطالعات باستان‌شناسی (با تأکید بر نقوش هندسی تزئینات گچبری‌های قرون نخستین اسلامی). مطالعات تاریخ فرهنگی، ۴(۱۵)، 63-86.
شیخ بیکلو اسلام، بابک، چایچی امیرخیز، احمد، ولی‌پور، حمیدرضا، صفایی‌راد، رضا (1399). بررسی اثر تغییرات اقلیمی هولوسن میانه بر جوامع دوره سیلک III در شمال ایران مرکزی بر اساس رسوب‌شناسی محیطی محوطه مافین‌آباد اسلامشهر. مطالعات باستان‌شناسی، 12(3)، 143-166.
شیخ‌بیکلواسلام، بابک (1395). از رگا تا محمدیه؛ سرگذشت و باستان‌شناسی سرزمین ری. باستان‌شناسی ایران، 6(1)، 18-47.
صدیقیان، حسین (1389). شهر ری در دوره آل بویه. کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، 151، 31-27.
صفی‌نژاد، جواد (1341). مونوگرافی ده طالب‌آباد. تهران: دانشگاه تهران.
فرای، ریچارد نلسون (1385). تاریخ ایران: از فروپاشی دولت ساسانیان تا آمدن سلجوقیان. ج 4. ترجمه حسن انوشه. تهران: امیرکبیر. چاپ ششم.
کروگر، ینس (1396). تزیینات گچبری ساسانی، ترجمه فرامرز نجد سمیعی. تهران: سمت.
کریمان، حسین (1354). ری باستان، 2ج. تهران: انجمن آثار ملی.
کوثری، یحیی (1370). گزارش گمانه‌زنی قلعه‌گبری، 2 جلد. تهران: مرکز اسناد پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری (منتشر نشده).
کوثری، يحيي (١٣٧٤). ری پايتخت حکومتي. در: پايتخت هاي ايران، به کوشش محمد يوسف کياني. تهران: سازمان ميراث فرهنگي کشور.
کوثری، يحيی (1375). پژوهش در قلعه گبري ري باستان. مجموعـه مقالات كنگـره تاريخ معماري و شهرسازي ايران. تهران: سازمان ميراث فرهنگي كشور، 453-494.
چایچی امیرخیز، احمد، مصدقی امینی، فرشید (1385). گزارش گمانه‌زنی برای تعیین حریم و نوع خاک و محیط رسوبی تپه مافین‌آباد اسلامشهر. تهران: مرکز اسناد اداره‌کل میراث فرهنگی استان تهران (منتشر نشده).
مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی. ‌ایجاد و تشکیل 4 بخش در شهرستان ری تابعه استان تهران به مرکزیت شهرری. مصوب 25/12/1364 https://rc.majlis.ir/fa/law/show/109314
مصدقي اميني، فرشيد (1378). گزارش بررسي و گمانه‌زني باستان‌شناسي در منطقه چشمه‌علي شهر ری. تهران: مرکز اسناد اداره‌کل ميراث فرهنگی استان تهران (منتشر نشده).
Adle, C. (1979). Constructions funeraires a Rey circa X-XII siecles. Aktendes VII. Internationalen Kongresses fur Iranische Kunst und Archaologie, München, 7-10 September 1976 (AMI). Erganzungsband 6 D, Reimer Berlin, pp. 511-515.
Curzon, G. (1966). Persia and the Persian Question. 2 vols. London. 1892.
Thompson. D. (1976). Stucco from Chal-Tarkhan-Eshqabad Near Rayy. Colt Archaeological Institute Publications Aris & Phillips LTD, Warminster, Wiltshire, England.
Jackson, A. V. W. (1906). Persia Past and Present. London: Macmillan.
Kleiss, W. (1982). Qaleh Gabri Naqareh Khaneh und Bordj-e Yazid. Bei Reyy. AMI. Band 15. Deitrich Reimer Verlag Berlin, pp. 311-324.
Kleiss, W. (1987). Gal Gabri ber Veramin. AMI. Band 20, pp. 289-308.
Kowsari, Y. (1976). Archaeological Survey in the Province of Tehran. AMI. Band 6. Akten des VII. International Kongresses für Iranische kunst und Archӓologie, München. September 1976, pp. 67-81.
Schmidt, E. F. (1933). The Tepe Hissar Excavations 1931. Museum Journal of Philadelphia. 23/4, pp. 322-485.
Pezard, G. & Bondoux. G. (1911). Mission de Teheran. Mémoires Delegation Archéologique Française en Iran. publié sous la dir. de J. de Morgan. XII. Paris.
Kimball, F. (1938). The Sasanian Building at Damghan (Tepe Hissar). A Survey of Persian Art. 1, 579 ss. Teheran, London, New York & Tokyo.
T. Treptow, 2007. The Medieval Persian City of Rayy. Chicago.
Keall, E. J. (1979). The Topography and Architecture of Medieval Rayy. Akten des VII. Internationalen Kongresses für Iranische Kunst und Archäologie, München, 7-10. September 1976, pp. 537-43.
Heidemann, S., de Lapérouse, J. F., & Parry, V. (2014). The Large Audience: Life-Sized Stucco Figures of Royal Princes from the Seljuq Period. Muqarnas Online, 31(1), 35-71.
Rante, R. (2007). The Topography of Rayy pertaining to the Early Islamic Period. Iran, 45, 161-180.
Rante, R. (2008). The Iranian city of Rayy: urban model and military architecture. Iran, 46(1), 189-211.
Rante, R. (2014). Rayy: From its Origins to the Mongol Invasion an Archaeological and Historiographical Study. Förlag: Brill. Leiden.
Rante, R. (2010). Ray: i. Archaeology. Encyclopaedia Iranica. Online: https://www.iranicaonline.org/articles/ray-i-archeo