فراترکیب عوامل مؤثر بر تصمیم‌گیری اخلاقی بزرگسالان برای شناسایی جایگاه کاربرد اخلاق خلاق

محورهای موضوعی : خلاقیت و نوآوری از جنبه‏های روان‏شناختی، علوم شناختی، علوم تربیتی و آموزشی (خلاقیت شناسی روان‏شناختی، خلاقیت شناسی پرورشی)

مصطفی رستگار آگاه ¹ , جلیل یونسی ² , علی دلاور ³ , پیمان حسنی ابهریان ⁴ , احمد برجعلی ⁵

1 - دانشجوی دکتری سنجش و اندازه‌گیری دانشگاه علامه طباطبائی، تهران، ایران
2 - دانشیار گروه سنجش و اندازه‌گیری دانشگاه علامه طباطبائی، تهران، ایران
3 - استاد تمام گروه سنجش و اندازه‌گیری دانشگاه علامه طباطبایی، تهران، ایران
4 - استادیار مؤسسه‌ آموزش عالی علوم شناختی، تهران، ایران
5 - استاد تمام گروه روانشناسی بالینی دانشگاه علامه طباطبایی تهران، ایران

تاریخ دریافت : 1399/12/17 تاریخ پذیرش : 1401/03/28 تاریخ انتشار : 1401/03/01

کلید واژه: قضاوت اخلاقی, تصمیم‌گیری اخلاقی, دوراهی اخلاقی, اخلاق خلاق,

چکیده مقاله :

هدف: این پژوهش به‌منظور شناسایی عوامل مؤثر بر تصمیم‌گیری اخلاقی بزرگسالان و فهم جایگاه کاربرد اخلاق خلاق در آن به اجرا درآمد. روش: برای شناسایی عوامل مؤثر بر تصمیم‌گیری اخلاقی بزرگسالان فراترکیبی از پژوهش‌های علمی در حوزه‌ی تصمیم‌گیری اخلاقی انجام شد. مقالات مورد استفاده در این فراترکیب در دهه‌ی نود (1390- 1399) و در ایران به چاپ رسیده بودند. تعداد مقالات مورد استفاده در این فراترکیب 54 عنوان بود و تمامی آن‌ها در نشریات علمی پژوهشی منتشر شده بودند. یافته‌ها: نتیجه‌ی این فراترکیب نشان داد که هفت عامل، شامل محیط بیرونی، نگرش، شرایط خاص مسئله‌ی اخلاقی، ویژگی‌های جمعیت‌شناختی، ویژگی‌های شخصیتی، یادگیری و توانایی ذهنی و شناختی بر تصمیم‌گیری اخلاقی بزرگسالان مؤثر هستند. نتیجه‌گیری: از میان عوامل شناسایی شده چهار عامل شامل محیط بیرونی، نگرش، شرایط خاص مسئله‌ی اخلاقی و یادگیری جایگاه اصلی کاربرد خلاقیت در حوزه‌ی اخلاق به‌شمار می‌آیند که از طریق آن می‌توان راهبردی برای حل مسئله در دوراهی‌های اخلاقی یافت.

چکیده انگلیسی:

Objective: This study was conducted in order to identify the factors contributing to the ethical decision-making of adults, and to understand the role that creative morality plays in it. Method: To identify the factors affecting the moral decision-making of adults, a meta-synthesis of scientific researches in the field of ethical decision-making was performed. The articles used in this meta-synthesis were published in the 1990s in Iran. Actually, fifty-four articles were used in this meta-synthesis, all of which were published in scientific journals. Findings: The result of this meta-synthesis shows the following seven factors to be the main influences on adults’ ethical decision making: one’s external environment, attitude, personality traits, learning abilities, mental and cognitive capabilities, demographic characteristics, and the specific conditions/circumstances of the moral issue at hand. Conclusion: four of these factors, namely one’s environment, attitude, learning abilities, and the circumstances surrounding the moral issue signify the central role that creativity plays in moral decision making; through/using which a solution to various moral dilemmas could be found/through which a general scheme for solving ethical dilemmas can be devised.

منابع و مأخذ:

1. احمدی، ابراهیم. (1398). اثرناپذیری تصمیم‌های اخلاقی از دلیل‌های منطقی، شناخت اجتماعی. (16)2. 40-50.


2. امیری، سهراب.، حسنی، جعفر.، عبداللهی، محمدحسین. (1392). تأثیر القای تجارب هیجانی درقضاوت اخلاقی شخصی و غیرشخصی با توجه به سیستم فعال‌ساز رفتاری (BAS) و سیستم بازداری رفتاری (BIS). پژوهش در سلامت روانشناختی. (7)4. 60-51.


3. امینی، علیرضا.، شاهین، وحیده. (1399). شناسایی و سطح‌بندی عوامل موثر بر تصمیم‌گیری اخلاقی در سازمان با استفاده از مدل‌سازی ساختاری- تفسیری. مطالعات منابع انسانی. (10) 1. 79-108.


4. ایمر، فرشید.، گرکز، منصور. (1397). بررسی هیجانات خودآگاهانه (غرور و شرم) در تصمیم‌گیری‌های اخلاقی حسابداری: مطالعه موردی دانشجویان دکتری و کارشناسی ارشد حسابداری دانشگاه‌های شهر گرگان. حسابداری ارزشی و رفتاری. (3)6. 165-197.


5. ایمر، فرشید.، گرکز، منصور. (1399). شیب لغزنده یا رفتار جبرانی: نقش منبع کنترل و عتطفه منفی در تصمیم‌گیری‌های اخلاقی حسابداری. حسابداری ارزشی و رفتاری. (2)4. 123-152.


6. آقابابایی، ناصر. (1390). معمای واگن و تلویحات آن برای اتانازی فعال و غیرفعال. مجله ایرانی اخلاق و تاریخ پزشکی. (4)2. 65-72.


7. آقابابایی، ناصر.، حاتمی، جواد. (1391). نقش فرد و موقعیت در قضاوت اخلاقی. معرفت اخلاقی. (2) 10. 73-88.


8. بلوچی بیدختی، طاهره.، تولیده‌ای، حمیدرضا.، فتحی، علی.، حسینی، مهدی.، گوهری بهاری، صدیقه. (1393). بررسی ارتباط بین جهت‌گیری مذهبی و حساسیت اخلاقی در تصمیم‌گیری پرستاران. مجله ایرانی اخلاق و تاریخ پزشکی. (7)3. 48-57.


9. جواهری، حدیث.، امیری، مجتبی.، جوادین، سیدرضا.، فرهی، علی.، امین.، فرشته. (1399). ارائه الگوی تصمیم‌گیری اخلاقی مدیران منابع انسانی مورد مطالعه: سازمان‌های فعال در صنعت دارو. فصلنامه مطالعات رفتار سازمانی. (53) 3. 31-48.


10. حساس یگانه، ی.، مقصودی، ا. (1390). ارزش‌های اخلاقی در قضاوت حرفه‌ای حسابرس. اخلاق در علوم و فناوری. (6)1. 62-73.


11. حساس یگانه، یحیی.، کاظم‌پور، احسان. (1392). رابطه سطح مهارت حسابرسان با حساسیت اخلاقی و قضاوت اخلاقی. پژوهش‌های تجربی حسابداری. (3) 4. 53-70.


12. حسنی، جعفر.، امیری، سهراب. (1394). عملکرد قضاوت اخلاقی شخصی و غیرشخصی بر اساس ابعاد تجارب هیجانی زیرآستانه‌ای مثبت و منفی. شناخت اجتماعی. (4) 2. 61-48.


13. حسین‌پور محمدآبای، زهره.، نادی، محمدعلی. (1395). رابطه بین فرهنگ اخلاقی سازمانی و تصمیم‌های اخلاقی مدیران و کارکنان. اخلاق در علوم و فناوری. (11). 2. 95-104.


14. حکاک، محمد.، وحدتی، حجت.، موسوی‌نژاد، سیدهادی. (1395). تاثیر جو اخلاقی و ایئولوژی اخلاقی بر بهبود قضاوت اخلاقی دانشجویان رشته مدیریت (مورد مطالعه: دانشگاه لرستان). پژوهش‌های مدیریت ایران. (20) 4. 117-146.


15. حمیدی، مصطفی.، خبیری، محمد.، رهبان‌فرد، حسن.، غرایاق زندی، حسن. (1396). رابطه هوش هیجانی و تصمیم‌گیری اخلاقی مربیان پایه فوتبال تهران. فصلنامه مطالعات راهبردی ورزش و جوانان. (17). 42. ۱۱۳ -۱۲۸.


16. حیاتی، مریم.، معین‌الدین، محمود.، نایب‌زاده، شهناز. (1396). نقش ویژگی‌های جمعیت‌شناختی و وضعیت اخلاقی سازمان در قضاوت حسابداران. اخلاق در علوم و فناوری. (12) 1. ۱۲۱ -۱۳۱.


17. خاندوزی، بزرگمهر.، خوزین، علی. (1396). تاثیر عاطفه منفی ترس و منبع کنترل بر تصمیم‌گیری اخلاقی حسابدارن. اخلاق در علوم رفتاری. (14) 4. 76-83.


18. خرامان، آزیتا.، زارع، حسین. (1399). فراتحلیلی بر تفاوت‌های جنسیتی در تصمیم‌گیری‌های اخلاقی. شناخت اجتماعی. (17) 1. ۱۲۳ – ۱۴۲.


19. خسروی، زهره.، عباس‌زاده، سعیده. (1394). بررسی فرآیندهای تفسیری و معنایی مبتنی بر جنسیت در انتخاب کنش اخلاقی. مطالعات اجتماعی روانشناختی زنان. (13)1. 7-32.


20. رحمان‌سرشت. حسین.، شاکری، المیرا.، آذری‌راد، شهرام. (1397). اثر ویژگی‌های دموگرافیک فردی، متغیرهای سازمانی و اخلاقی در تصمیم‌گیری‌های اخلاقی (مورد مطالعه: حسابداران شرکت‌های صنعتی تبریز. پژوهش‍های مدیریت ایران. (22) 2. ۱ -۲۹


21. رحمانی‌نیا، احسان.، یعقوب‌نژاد، احمد. (1396). عوامل موثر بر تصمیم‌گیری اخلاقی حسابرسان داخلی. دانش حسابداری و حسابرسی مدیریت. (6) 24. 145-165.


22. رضالوئی، عباس.، مهدوی، غلامحسین. (1399). بررسی تاثیر فشارهای همنوایی و فرمانبرداری بر تصمیم‌گیری غیراخلاقی مدیران مالی با تاکید بر تقش تعدیل‌کنندگی ویژگی‌های فردی. حسابداری ارزشی و رفتاری. (7) 1. ۸۱ -۱۱۵


23. سلمان‌پناه، نجمه.، طالب‌نیا، قدرت‌اله. (1392). بررسی گزیده عوامل موثر بر قضاوت اخلاقی حسابداران رسمی ایران. حسابداری مدیریت. (6)3. 87-96.


24. سمائی، سهیلا.، ضیائی، مریم.، خداپناهی، محمدکریم.، حیدری، محمود. (1391). بررسی تاثیر انواع هیجان‌های منفی بر قضاوت‌های اخلاقی در بین دانشجویان. تازه‌های علوم شناختی. (14)2. 73-86.


25. سیاهکل‌رودی، مژگان.، فیضی، طاهره.، رسولی، رضا.، حضوری، جواد. (1394). شناسایی عوامل تاثیرگذار بر تصمیم‌گیری اخلاقی مدیران دانشگاه پیام نور. مدیریت دولتی. (7)3. 525-546.


26. سیدعامری، میرحسن.، کاشف، سیدمحمد.، فتاح‌پور مرندی، مرتضی. (1394). تصمیم‌گیری اخلاقی مربیان ورزشی بر اساس پست و سابقه مربیگری. مطالعات مدیریت ورزشی. (7) 29. 141-158.


27. شاهمرادی‌فر، طیبه.، عبداللهی، محمدحسین.، حسنی، جعفر. (1393). تاثیر آموزش راهبردهای نظم‌جویی هیجان در قضاوت اخلاقی با توجه به ظرفیت حافظه کاری. شناخت اجتماعی. (3)2. 7-30.


28. شاهی، میراحمد.، آقاحسینعلی شیرازی، محمود.، قوامی، سارا. (1390). بررسی رابطه بین فلسفه اخلاق فردی فروشندگان و فرایند تصمیم‌گیری اخلاقی آن‌ها. مطالعات مدیریت بهبود و تحول. (20) 63. 27-62.


29. شجیع، رضا.، کوزه‌چیان، هاشم.، احسانی، محمد.، امیری، مجتبی. (1391). تاثیر محیط‌های فردی، سیاسی، قانونی و اقتصادی فوتبال ایران بر تصمیم‌گیری اخلاقی بازیکنان حرفه‌ای. پژوهش‌های کاربردی مدیریت و علوم زیستی در ورزش. (1)3. 19-26.


30. شجیع، رضا.، کوزه‌چیان، هاشم.، احسانی، محمد.، امیری، مجتبی. (1391). تاثیرایدئولوژی بازیکنان حرفه‌ای فوتبال ایران بر تصمیم‌گیری اخلاقی آنان. مطالعات روانشناسی ورزشی. (15)31. 1-28.


31. شجیع، رضا.، کوزه‌چیان، هاشم.، احسانی، محمد.، امیری، مجتبی. (1392). تحلیل عوامل جمعیت‌شناختی مرتبط با تصمیم‌گیری اخلاقی بازیکنان فوتبال. اخلاق در علوم و فناوری. (9)2. 106-117.


32. صالحی، تابنده. (1397). رابطه مکانیسم‌های حاکمیت شرکتی با تصمیم‌گیری اخلاقی حسابرسان داخلی و تاثیر تجربه بر آن. اخلاق در علوم و فناوری. (13)1 18-26.


33. عباس‌زاده، عباس.، برهانی، فریبا.، شریف، فرخنده.، طغرایی، فخرالسادات. (1391). ارتباط دیسترس اخلاقی پرستاران با تصمیم‌گیری‌های پایان عمر در بخش‌های ویژه. اخلاق پزشکی. (6)22. 117-133.


34. عزیزی، امیر.، سپهوندی، محمدعلی.، محمدی، جواد. (1394). بررسی تاثیر آموزش اصول اخلاق پرستاری بر قضاوت اخلاقی پرستاران. آموزش پرستاری. (4)4. 1-8.


35. فتاح‌پور مرندی، مرتضی.، کاشف، سیدمحمد.، سیدعامری، میرحسن. (1392). بررسی تأثیر آموزش های اخلاقی بر تصمیم گیری اخلاقی مربیان ورزشی. معرفت اخلاقی. (4)2. 55-64.


36. فرج‌زاده دهکردی، حسن. (1398). رابطه ویژگی‌های شخصیتی و جنسیت با قضاوت اخلاقی حسابدارن: شواهدی مبتنی بر رشته تحصیلی. حسابداری ارزشی و رفتاری. (4)7. 181-208.


37. فرج‌زاده دهکردی، حسن.، اسمعیلی کجانی، محمد. (1392). رابطه متقابل معنویات و مادیات با تصمیم‌گیری اخلاقی. اخلاق در علوم و فناوری. (3) 29. 98-108.


38. فروغی، میثم.، جعفری، علیرضا.، نادری بنی، رحمت‌اله. (1393). عوامل موثر بر تصمیم‌گیری اخلاقی در بین جامعه حسابداران رسمی ایران. حسابداری مالی. (6)3. 6-12.


39. قاسمی‎زاده سراب، حسین.، سادات غفاری، منصوره.، عزیزمحمدی، زهرا. (1399). تاثیر درک اصول اخلاقی و استقلال بر قضاوت‌ اخلاقی با تاکید بر نقش مداخله ارزش شخصی حسابرسان. چشم‌انداز حسابداری. (2)22. 46-59.


40. کارگر کامور،نجمه.، خانمحمدی، محمدحامد.، یزدانی، شهره.، مرادی، زهرا. (1399). بررسی جهت‌گیری مذهبی بر رویکردهای اخلاقی تصمیم‌گیری مدیران مالی. دانش سرمایه‌داری. (9)34. 127-147.


41. کدیور، ملیحه.، جنت‌مکان، زینب. (1392). تناقضات اخلاقی و نگاه واقع‌بینامه حوزه سلامت در خصوص رازداری. مجله ایرانی اخلاق و تاریخ پزشکی. (6)6. 56-63.


42. کلانتری، محمدعلی.، هوشمند، عبدالحمید. (1396). نقش جهت‌گیری اخلاقی و حنسیت در قضاوت اخلاقی کارکنان مالی بانک گردشگری. اخلاق در علوم انسانی. (14)3. 58-90.


43. کوهی، علی اکبر.، خاقانی‌زاده، مرتضی.، عبادی، عباس. (1395). رابطه نمره استدلال اخلاقی با ویژگی‌های فردی و حرفه‌ای پرستاران. اخلاق و تاریخ پزشکی. (9)1. 26-36.


44. گلدوست، مجید.، طالب‌نیا، قدرت الله.، اسماعیل‌زاده مقری، علی.، رهنمای رودپشتی، فریدون.، رویایی، رمضانعلی. (1397). ارزیابی تاثیر ادراک اخلاقی و شهد بر قضاوتت اخلاقی حسابداران نسبت به هشداردهی تخلفات مالی در بخش عمومی. دانش حسابداری مالی. (5).3. 1-24.


45. گلدوست، مجید.، طالب‌نیا، قدرت الله.، اسماعیل‌زاده مقری، علی.، رهنمای رودپشتی، فریدون.، رویایی، رمضانعلی. (1398). تحلیل رابطه ادراک اخلاقی و قضاوت اخلاقی شاغلان حرفه حسابداری در بخش عمومی نسبت به هشداردهی تخلفات مالی: نقش تعدیلگر هوش اخلاقی. دانش حسابرسی. (19)76. 147-168.


46. گودرزی، سعید.، حاجیها، زهره. (1396). رابطه ویژگی‌های شخصیتی با شکل‌گیری قضاوت اخلاقی. اخلاق در علوم و فناوری. (12)4. 167-173.


47. مباشر، طاهره.، صالحی، مهرداد. (1397). رابطه‌ی هوش هیجانی، فضاهای اخلاقی و ارزش‌های اخلاقی شرکت‌ها با قضاوت اخلاقی حسابرسان. اخلاق در علوم و فناوری. (15)2. 108-114.


48. محمدداوودی، امیرحسین.، مطهری، محدثه. (1397). رابطه بین هوش اخلاقی و قضاوت اخلاقی با تصمیم‌گیری اخلاقی. تحقیقات مدیریت آموزشی. (9)36. 89-104.


49. محمدی الیاسی.، قنبر.، بادلی، زهرا. (1394). تاثیر عوامل محیطی بر تصمیم‌گیری اخلاقی در کسب‌وکارهای نوپا. توسعه کارآفرینی. (8)1. 175-193.


50. معظمی‌نژاد.، مهدی.، حسینی قلعه‌بهمن.، سیداکبر. (1398). اصول قضاوت اخلاقی در روابط اجتماعی از دیدگاه قرآن و احادیث اهل بیت. پژوهش‌نامه اخلاق. (12)46. ۸۷ -۹۸.


51. مهرانی، ساسان، ثقفی، علی.، موسی‌خانی، محمد.، سپاسی، سحر. (1390). عوامل موثر بر تصمیم‌گیری اخلاقی حسابداران رسمی ایران. اخلاق در علوم و فناوری. (6)3. 6-12.


52. میرزایی، طاهره.، فراهانی، محمدنقی.، حسنی، جعفر. (1393). بررسی رابطه عواطف و وجدان با قضاوت اخلاقی. روانشناسی شناختی. ۲ (۲). 27-36


53. ودیعی، محمدحسین.، عباس‌زاده، ممحمدرضا.، عنبرانی، صالح. (1391). بررسی عوامل موثر اخلاقی در سود مدیریت. پژوهش‌های تجربی حسابداری. (2)3. 65-77.


54. وهاب‌زاده گردروباری، میلاد.، بنی‌مهد، بهمن. (1395). اثر رابطه‌مداری بر قضاوت‌های اخلاقی حسابرسان. دانش حسابداری و حسابرسی مدیریت. (5)20. 1-12.

منابع

جعفرلو، غلام.، شریفی، نسترن.، شریفی، حسن‌پاشا. (1398). ارائه مدلی جهت پیش‌بیتی خلاقیت بر اساس سخت‌رویی، خودکارآمدی، کمال‌گرایی، تحصیلات والدین، سوابق کارهای خلاقانه،  افراد خانواده و خویشاوندان نزدیک با میانجی انگیزش پیشرفت در دانش‌آموزان. ابتکار و خلاقیت در علوم انسانی، 9 (1). 153-184.

سپهوند، رضا.، عارف‌نژاد، محسن.، فتحی چگنی، فریبرز.، سپهوند، مهدیه. (1399). نقش میانجی سکوت سازمانی در رابطه بین طردشدگی در محل کار و خلاقیت کارکنان (مورد مطالعه: کارکنان دانشگاه لرستان). ابتکار و خلاقیت در علوم انسانی، 10 (2). 209-240.

گولومبوک، سوزان.، فی‌وش، رابین. (1994). رشد جنسیت. ترجمه مهرناز شهرآرای (1377). تهران: ققنوس.

مک‌نیون، دان. (1993). اخلاق خلاق درآمدی بر اخلاق نظری و عملی. ترجمه ادیب فروتن (1395). تهران: ققنوس.

مهدوی‌نور، سیدحاتم،. قربانی، محمدحسین،. ثمری، داود. (1398). زیرساخت‌های حقوقی و اخلاقی نظام نوآوری و خلاقیت. ابتکار و خلاقیت در علوم انسانی. 8 (4). 63-96.

Baggini, J., & Southwell, G. (2016). Philosophy: Key Themes. Springer.

Crain, W. (2015). Theories of development: Concepts and applications: Concepts and applications. Psychology Press.

Erwin, E. J., Brotherson, M. J., & Summers, J. A. (2011). Understanding qualitative metasynthesis: Issues and opportunities in early childhood intervention research. Journal of Early Intervention, 33(3), 186-200.

Gilligan, C. (1993). In a different voice: Psychological theory and women’s development. Harvard University Press.

Grant, M. J., & Booth, A. (2009). A typology of reviews: an analysis of 14 review types and associated methodologies. Health information & libraries journal, 26(2), 91-108.

Kish-Gephart, J. J., Harrison, D. A., & Treviño, L. K. (2010). Bad apples, bad cases, and bad barrels: Meta-analytic evidence about sources of unethical decisions at work. Journal of Applied Psychology, 95(1), 1–31.

Kleinman, P. (2013). Philosophy 101: From Plato and Socrates to ethics and metaphysics, an essential primer on the history of thought. Simon and Schuster.

Lachal, J., Revah-Levy, A., Orri, M., & Moro, M. R. (2017). Metasynthesis: an original method to synthesize qualitative literature in psychiatry. Frontiers in psychiatry, 8, 269.

Li, Q., & Csikszentmihalyi, M. (2014). Moral creativity and creative morality. In The ethics of creativity (pp. 75-91). Palgrave Macmillan, London.

Martin, M. W. (1993). Moral creativity. R&D Innovator, 10(2), 421-433.

Martin, M. W. (2006). Moral creativity in science and engineering. Science and engineering ethics, 12(3), 421-433.

Mills, A. J., Durepos, G., & Wiebe, E. (2010). Encyclopedia of case study research (Vols. 1-0). Thousand Oaks, CA: SAGE Publications.

Pettigrove, & Glen. (2016). Virtue ethics (tanford encyclopedia of philosophy). Retrieved from https://plato.stanford.edu/entries/ethics-virtue

Pojman, L. P., & Fieser, J. (2016). Cengage advantage ethics: Discovering right and wrong. Cengage Learning.

Rachels, J., & Rachels, S. (2018). The elements of moral philosophy (p. 9). Philadelphia: Temple University Press.

Runco, M. A., & Nemiro, J. (2003). Creativity in the moral domain: Integration and implications. Creativity Research Journal, 15(1), 91-105.

Saldaña, J. (2021). The coding manual for qualitative researchers. SAGE Publications Limited.

Sayre-McCord, & Geoff. (2007). Metaethics. Retrieved from https:// tanford.library.sydney.edu.au/archives/wi n2018/entries/metaethics/

Sinnott-Armstrong, & Walter. (2019). Consequentialism (tanford encyclopedia of philosophy). Retrieved from https://plato.stanford.edu/entries/consequentialis

Warburton, N. (1999). Philosophy: the basics. Psychology Press.

Weaver, G. R., & Agle, B. R. (2002). Religiosity and ethical behavior in organizations: A symbolic interactionist perspective. Academy of management review, 27(1), 77-97.

Williams, S. G. (2012). The ethics of Internet research. Online Journal of Nursing Informatics (OJNI), 16(2), 1-12.