کاربرد بلاغی واژگان مرکّب بر ساخته از نام حیوانات در قصاید خاقانی

محورهای موضوعی : ادبیات فارسی

سیده نرجس موسوی سوته ¹ (نویسنده)
مرتضی محسنی ² (نویسنده)

تاریخ دریافت : 1393/03/12 تاریخ پذیرش : 1393/04/15 تاریخ انتشار : 1393/04/01

کلید واژه: صور خیال, خاقانی, ترکیب‌سازی, واژگان مرکب, حیوان, ترکیبات ونددار,

چکیده مقاله :

از آن‌جا که زبان فارسی جزء زبان‌های ترکیبی است، پیوستن واژه‌های زبان به یکدیگر یا افزودن انواع وندها به واژه، یکی از شیوه‌های معمول برای ترکیب‌سازی است. واژه‌سازی عمده‌ترین نشانه زایایی یک زبان و از مهم‌ترین شیوه‌های حفظ و تداوم آن شمرده می‌شود. خاقانی به عنوان شاعری آگاه به اسرار کیمیاگری زبان، برای بیان مفاهیم هنری و ذهنی خویش، از واژگان بسیط زبان سود جسته است تا ترکیباتی تازه بسازد، چنان‌که ساخت ترکیب عنصر غالب در ویژگی‌های زبانی او در آمد. خاقانی این کار را در وضعیت‌ها و موقعیت‌های گوناگون هم برای ادای مقصود و هم برای برجسته کردن سخن شاعرانه‌ خود انجام داده است. یکی از جلوه‌های خلاقیت زبانی خاقانی در عرصه‌ ترکیب‌سازی، ساختن ترکیباتی با نام موجودات و حیوانات است. وی با تناسب نیاز مضمونی و موضوعی، جنبه‌ای از روایات و یا صفات حیوانات را در ترکیبات به کار گرفته است تا مفهوم و پیام مورد نظر خویش را بیان کند. مقاله حاضر به تحلیل واژگان مرکب برساخته از نام حیوانات پرداخته است. در این پژوهش ابتدا ویژگی‌های زبانی ترکیبات و سپس کارکردهای هنری و زیبایی‌شناختی ترکیبات، مورد بررسی قرار گرفته است. دستاورد پژوهش ناظر بر این است که وی در حوزه‌ واژه‌های برساخته با وندها بیش‌ترین توجه را به وندهای مبتنی بر تشبیه داشته و در بخش ساخت تصویر با کلمات مرکب از ساختار اسم+ اسم بیشترین بهره را برده است. نکته‌ اساسی در زمینه‌ ترکیبات برساخته با نام حیوانات این است که موسیقی این واژه‌ها با ساختار جزیل قصیده و زبان استوار آن ارتباطی تنگاتنگ دارد.

منابع و مأخذ:

کتاب‌ها:

1 ــ تجلیل، جلیل. معانی و بیان. تهران: مرکز نشر دانشگاهی، چاپ اول، 1385.

2 ــ ____،____ .تحلیل اسرارالبلاغه. تهران: مرکز انتشارات علمی دانشگاه آزاد اسلامی، چاپ اول. 1377.

3 ــ خاقانی، افضل‌الدین بدیل. دیوان خاقانی شروانی. ویراسته میرجلال الدین کزازی. تهران: نشر مرکز، چاپ اول. 1375.

4 ــ داد، سیما. فرهنگ اصطلاحات ادبی. تهران: انتشارات مروارید، چاپ اول، 1378.

5 ــ دشتی، علی. خاقانی شاعری دیر آشنا. تهران: امیر کبیر، چاپ چهارم، 1381.

6 ــ رادفر، ابوالقاسم. فرهنگ بلاغی- ادبی. تهران: اطلاعات، چاپ اول، 1368.

7 ــ سجادی، سید ضیاء الدین. فرهنگ لغات و تعبیرات دیوان خاقانی. تهران: زوار، چاپ دوم، 1374.

8 ــ شفیعی کدکنی، محمدرضا. صور خیال. تهران: آگاه، چاپ سوم، 1366.

9 ــ _________،_______ . مفلس کیمیافروش. تهران: سخن، چاپ اول، 1372.

10_________،______ . موسیقی شعر. تهران: آگه، چاپ دوازدهم، 1389.

11 ــ شمیسا، سیروس. فرهنگ تلمیحات. تهران: میترا، چاپ اول، 1386.

12 ــ طباطبائی، علاءالدین. اسم و صفت مرکب در زبان فارسی. تهران: مرکز نشر دانشگاهی: چاپ اول، 1382.

13 ــ کزازی، میرجلال‌الدین. رخسار صبح. تهران: نشر مرکز، چاپ ششم، 1376.

14 ــ محبتی، مهدی. بدیع نو. تهران: انتشارات سخن، چاپ اول، 1380.

15 ــ مقدادی، بهرام. فرهنگ اصطلاحات نقد ادبی( از افلاطون تا عصر حاضر). تهران: فکر امروز، 1378.

16 ــ مقربی، مصطفی. ترکیب در زبان فارسی. تهران: انتشارات توس، چاپ اول، 1372.

17 ــ وحیدیان کامیار، تقی. بدیع از دیدگاه زیبایی‌شناسی. تهران: دوستان، چاپ اول، 1379.

18 ــ Crystal, David AnEncyclopedie Dictionary of Language and Lanaguage, Blackwell, Massachusetts. (1992),

 

مقالات

1 ــ طباطبائی، علاءالدین،«ترکیب در زبان فارسی» (1)، نامه فرهنگستان، دوره نهم، شماره سوم (مسلسل 35)، صص 186-196، 1386.

2 ــ کرمی، محمدحسین؛ جواد، دهقانیان، «خاقانی معمار زبان وخیال»، مجله فنون ادبی دانشگاه اصفهان، سال دوم، شماره 1 (پیاپی 2)، صص1-16، 1389.

3 ــ معدن‌کن، معصومه، «پرتوی از هنر و خلاقیت خاقانی»، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی تبریز، پاییز و زمستان 1375، شماره 160 و 161، ص227، 1375.