خیال خلاق در دیوان شمس تبریزی

محورهای موضوعی : عرفان اسلامی

زهره محمدعلی ¹ , احمد غنی پور ملکشاه ² , مرتضی محسنی ³ , مسعود روحانی ⁴

1 - دکتری رشته زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه مازندران، ایران.
2 - دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه مازندران، ایران. نویسنده مسئول: [e-mail]
3 - دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه مازندران، ایران.
4 - دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه مازندران، ایران.

تاریخ دریافت : 1399/10/06 تاریخ پذیرش : 1399/10/06 تاریخ انتشار : 1399/10/01

کلید واژه: عرفان, مولوی, خیال, ابن‌عربی, Sufism, Divan Shams, دیوان شمس, Imagination, Rumi, Ibn Arabi, Manifestation,

چکیده مقاله :

نظریّة خیال در فلسفه و عرفان نظری جایگاه ویژه‌ای دارد. یکی از بزرگ‌ترین نظریه پردازان در حوزۀ خیال ابن عربی است. در کلام او، خیال در یک معنا، ماسوی الله و به صورت تجلّی خداوند است اما خیال در معنای دوم واسط و برزخ بین مراتب است. در معنای دیگر قوّة خیال در انسان نوعی ادراک است که بین صور محسوس و معانی مجرد جمع می‌کند. بر اساس آیۀ قرآن انسان در زمین جانشین آفریدگار خلاق است و می‌تواند با استمداد از خلاقیت خیال خویش دست به آفرینش‌های علمی، ادبی، هنری و... زده و منشأ وجود و کمال باشد. از مهم‌ترین اهداف پژوهش، تأکید بر نقش خیال خلاق در هویت‌بخشی به انسان سرگردان، برای رهایی از بحران بی هویتی و وصول به جایگاه حقیقی اوست و نیز پاسخ به این پرسش است که آیا دیوان شمس را می‌توان یکی از شاخصه‌های عرصة بهره‌مندی از خیال خلاق در ادبیّات عرفانی دانست؟ و آیا اشعار مورد بررسی در تقویت و تثبیت جایگاه حقیقی انسان که صورتی از خداوند است تأثیرگذار است؟ در این پژوهش نظری، آراء مشترک ابن عربی و مولوی در نظریۀ تجلی خداوند در خلقت استخراج و با استفاده از شیوۀ تطبیقی- تحلیلی و به صورت کیفی مورد بررسی و واکاوی مفهومی قرار گرفته است. در نهایت با ارائه اشعار و مستندات، یافته‌ها حاکی از مثبت بودن پاسخ‌های پژوهش است.

چکیده انگلیسی:

The theory of imagination has a special position in philosophy and theoretical mysticism (Sufisms). Ibn Arabi is one of greatest theoretician in the field of imagination. In his words, Imagination is, in a sense, everything except God and His manifestation, but in human being imagination is a kind of perception that gathers between tangible forms and abstract meanings. Human is the successor of the creative God and can use his imagination to create scientific, literary, and artistic creations, and can be the source of perfection. The most important purpose of the paper is to emphasize the role of the creative imagination in wandering human’s identity, in order to escape from the crisis of identity and to achieve its true status. Rumi's poetry in Divan Shams is one of the hallmarks of the creative imagination in mystical literature. In this study, Ibn Arabi’s and Rumi's common views on the theory of God in the creation have been compiled and analyzed using a comparative-analytic approach.