پایش تغییرات مکانی و زمانی سلامت آبخیز با استفاده از رویکرد مفهومی بنیه، ساختار و تاب‌آوری (VOR)
رقیه دژبانی
1
(دانش‌آموخته کارشناسی ارشد مهندسی آبخیزداری، دانشکده کشاورزی و منابع طبیعی، دانشگاه محقق اردبیلی)
زینب حزباوی
2
(استادیار گروه منابع طبیعی، دانشکده کشاورزی و منابع طبیعی و عضو تحقیقکده مدیریت آب، دانشگاه محقق اردبیلی)
رئوف مصطفی‌زاده
3
(دانشیار گروه آموزشی منابع طبیعی و عضو پژوهشکده مدیریت آب، دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران)
اباذر اسمعلی‌عوری
4
(عضو هیات علمی دانشگاه محقق اردبیلی)
نازیلا علائی
5
(دانشجوی دکتری علوم و مهندسی آبخیزداری، دانشکده منابع طبیعی، دانشگاه ارومیه)
کلید واژه: مدیریت پایدار, تاب‌آوری آبخیز, تخریب سرزمین, شاخص سلامت,
چکیده مقاله :
تحقیق حاضر با هدف تحلیل وضعیت سلامت آبخیز کوزه‌تپراقی با استفاده از رویکرد بنیه، ساختار و تاب‌آوری (VOR) در سطح 36 زیرآبخیز طی سه مقطع زمانی (1379، 1389 و 1400) برنامه‌ریزی شد. جهت دستیابی به تحیق حاضر، داده‌های پایه مورد نیاز به‌منظور تعیین و محاسبه متغیرها و شاخص‌های ارزیابی سلامت در سه مقطع زمانی مختلف شامل 1379، 1389 و 1400 جمع‌آوری شدند.پس از تعیین مهم‌ترین متغیرها، نسبت به استانداردسازی آن‌ها با هدف هم‌بعد کردن و حذف بزرگی متغیرهای مختلف اقدام شد، سسپس، متغیرها بر حسب ماهیت طبیعی خود به گروه‌های مختلف دسته‌بندی شدند و پس از میانگین هندسی آن‌ها سه شاخص بنیه (V)، ساختار (O) و تاب‌آوری (R) به‌دست آمد. شاخص سلامت آبخیز (WHI) با استفاده از اصول حاکم بر رویکرد مفهومی بنیه، ساختار و تاب‌آوری (VOR) به‌دست آمد. نتایج نشان داد که در آبخیز کوزه‌تپراقی شاخص بنیه به‌ترتیب دارای میانگین و انحراف معیار برابر با 05/0±88/0 در سال اول، در سال دوم برابر با 08/0±81/0 و در سال سوم برابر با 17/0±68/0 بوده‌اند. شاخص ساختار به‌ترتیب دارای میانگین و انحراف معیار برابر با 08/57±0/0 در سال اول، در سال دوم برابر با 08/0±70/0 و در سال سوم برابر با 07/0±68/0 بوده‌اند. هم‌چنین شاخص تاب‌آوری به‌ترتیب دارای میانگین و انحراف معیار برابر با 22/0±28/0 در سال اول، در سال دوم برابر با 25/0±30/0 و در سال سوم برابر با 25/0±29/0 بوده‌اند. هم‌چنین، شاخص سلامت آبخیز در سال 1379 برابر با مقدار عددی 49/0 بوده و در سال 1389 روند افزایشی داشته و به 85/0 رسیده است، اما در سال 1400 به مقدار 47/0 کاهش یافته است. می‌توان جمع‌بندی نمود که سلامت آبخیز در دوره مورد مطالعه کاهش جزئی داشته است. دلایل مختلفی از جمله استفاده غیراصولی از زمین به‌ویژه تولید مرتع به کشاورزی و تغییرات مؤلفه‌های اقلیمی و هیدرولوژی موجب به‌وجود آمدن وضعین نامناسب سلامت در آبخیز کوزه‌تپراقی شده‌اند.
چکیده انگلیسی :
Therefore, the purpose of the current research was to investigate the health of Koozeh Topraghi watershed using the Vigor, Organization and Resilience (VOR) model during the years 2000, 2010 and 2021. Ecosystem resilience is considered as the potential of an ecosystem to respond to external disturbances by restoring its original structure and function. Each type of land has a different ability to recover, depending on its nature.To calculate resilience, a coefficient was determined for all types of land uses according to the type of service for each user. The results showed that in Koozeh Topraghi watershed, the Vigor index has the mean and standard deviation of 0.88±0.05 in the first year, 0.81±0.08 in the second year, and 0.17±0 in the third year. Were 0.68. The Organization index had the mean and standard deviation of 0.57±0.08 in the first year, 0.70±0.08 in the second year, and 0.68±0.07 in the third year. Also, the resilience index had the mean and standard deviation of 0.28±0.22 in the first year, 0.30±0.25 in the second year, and 0.29±0.25 in the third year. Also, the watershed health index (WHI) in 2000 was equal to the numerical value of 0.49 and in 2010 it had an increasing trend and reached 0.85, but in 2021 it decreased to 0.47. It can be concluded that the health of the watershed has decreased slightly in the studied period. Various reasons, inappropriate land use especially pasture production for agriculture, and changes in climatic and hydrological components, have caused inappropriate health conditions in the Koozeh Topraghi watershed.
_||_
