قابلیت دستورالعمل طبقه‌بندی شایستگی مرتع برای چرای گوسفند (مطالعه موردی: مراتع کوهستانی امام‌کندی ارومیه)

محورهای موضوعی : توسعه سیستم های مکانی

جواد معتمدی ¹ ( دانشیار پژوهشی، بخش تحقیقات مرتع، مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور، سازمان تحقیقات آموزش و ترویج کشاورزی، تهران )
حسین ارزانی ² ( استاد گروه احیا مناطق خشک و کوهستانی، دانشکده منابع طبیعی، دانشگاه تهران )
اسماعیل شیدای کرکج ³ ( استادیار گروه مرتع و آبخیزداری، دانشکده منابع طبیعی، دانشگاه ارومیه )

تاریخ دریافت : 1397/04/23 تاریخ پذیرش : 1397/07/03 تاریخ انتشار : 1397/08/01

کلید واژه: چرای دام, امام کندی- ارومیه, استفاده چندمنظوره, تناسب مرتع, مدیریت مراتع,

چکیده مقاله :

تعیین شایستگی مرتع با استفاده از شرایط محدود کننده روش فائو، به لحاظ تعدد عوامل و اینکه در برخی از موارد نیاز به عملیات آزمایشگاهی و تهیه نقشه دارد، زمان بر بوده و امکان قابلیت کاربرد آن توسط تمامی کارشناسان، وجود ندارد. از اینرو دستورالعمل طبقه بندی شایستگی مرتع برای چرای انواع دام در مناطق مختلف آب و هوایی، از طرف دفتر فنی مرتع پیشنهاد شد. بر اساس دستورالعمل پیشنهادی، شایستگی مرتع برای چرای انواع دام، از تلفیق سه معیار پوشش گیاهی (20 امتیاز)، آب (15 امتیاز) و فرسایش خاک (15 امتیاز) حاصل می شود. جهت ارزیابی قابلیت دستورالعمل ذکر شده در منطقه نیمه خشک، پژوهش حاضر در فصل رویش سال 1396 در مراتع کوهستانی امام کندی ارومیه انجام و نتایج حاصل از تعیین شایستگی تیپ های گیاهی بر مبنای دستورالعمل پیشنهادی با نتایج حاصل از روش شرایط محدود کننده فائو، توسط آزمون غیرپارامتری ویلکاکسون، مورد مقایسه قرار گرفت. نتایج نشان داد که در روش شرایط محدود کننده فائو، در 83 درصد موارد، معیار تولید علوفه، در 46 درصد، معیار حساسیت خاک به فرسایش، در 11 درصد، معیار منابع آب، به عنوان معیارهای کاهش دهنده شایستگی تیپ های گیاهی می باشند. ولی در دستورالعمل پیشنهادی، تنها حساسیت خاک به فرسایش، سبب کاهش امتیاز شاخص ها و در نتیجه، طبقات شایستگی شده است. نتایج نشان داد که تفاوت معنی داری بین دو روش از نظر طبقات شایستگی نهایی وجود ندارد (P≤0.05)، و بیش از 85 درصد از مراتع منطقه، در دو روش به صورت یکسان طبقه بندی شدند. بنابراین دستورالعمل پیشنهادی، قادر به شناسایی و تفکیک مناطق مستعد و غیرمستعد از نظر چرای گوسفند می باشد و کارایی آن در مقایسه با روش شرایط محدود کننده فائو، با توجه به صرفه جویی در هزینه و سادگی، قابل توجه است. این دستورالعمل، کارشناسان را قادر خواهد ساخت که در هنگام تهیه طرح های مرتعداری چند منظوره (تلفیقی)، با روشی ساده و کاربردی در عرصه، به تناسب استفاده از مراتع جهت چرای دام پی ببرند.

چکیده انگلیسی:

Determining the suitability of rangeland using the constraints of the FAO method, due to the multiplicity of factors and in some cases the need for laboratory operations and mapping, is time-consuming and the possibility of its application by all experts, the existence does not have. Therefore, the range classification guidelines for grazing livestock (Manual of Suitability for Animal Grazing; MSAG) in various climatic zones were proposed by the rangeland technical office. According to the proposed guidelines, rangeland suitability for trapping a variety of livestock is achieved by combining the three criteria of vegetation (20 points), water (15 points) and soil erosion (15 points). In order to assess the capability of the mentioned in the semi-arid region, the present study was carried out in the mountain ranges of Imam Kandi Urmia and the results of determining the suitability of plant breed types based on the proposed instruction with the results of the FAO limiting conditions method, by nonparametric test Wilcoxon, was compared. The results showed that in the FAO restrictive conditions, in the 83% of cases, the forage production rate was 46%, soil sensitivity to erosion and in 11%, the water resources criterion, as the criteria for reducing the suitability of plant types. But in the proposed instruction, only soil sensitivity to erosion has reduced the score of the indices and, consequently, the classes of merit. The results indicate that there is no significant difference between the two methods in terms of final suitable classes (P≤0.05),  and more than 85% of the rangelands of the region are classified in the same way in two methods. Therefore, the proposed directive is capable of identifying and categorizing susceptible and non-susceptible species in sheep breeding, and its efficiency is significant compared to the FAO restrictive conditions, due to cost savings and simplicity. This instruction will enable the experts to adapt to the use of grazing rangelands when they prepare multi-purpose portfolio projects in a simple and practical way.

منابع و مأخذ:

آریاپور، ع.، م. حدیدی، ف. امیری و ع. ح. بیرانوند. 1394. تعیین مدل شایستگی تولید علوفه در مراتع سراب سفید بروجرد با استفاده از سیستم سامانه اطلاعات جغرافیایی. سنجش‌ازدور و سامانه اطلاعات جغرافیایی در منابع طبیعی، 6(1): 47-60.    

ارزانی، ح. 1376. دستورالعمل طرح ملی ارزیابی مراتع مناطق مختلف آب و هوایی. انتشارات موسسه تحقیقات جنگل­ها و مراتع کشور، 65 صفحه.

ارزانی، ح.، ح. احمدی، م. جعفری، ح. آذرنیوند، ع. سلاجقه و ع. طویلی. 1385. دستورالعمل تعیین معیارها و شاخص­های ارزیابی شایستگی مرتع. معاونت مناطق خشک و نیمه­خشک سازمان جنگل­ها، مراتع و آبخیزداری کشور، 40 صفحه.

ارزانی، ح.، م. جنگجو، ح. شمس، س. محتشم­نیا، م. آقا محسنی فشمی، ح. احمدی، م. جعفری، ع. ا. درویش‌صفت و ا. شهریاری. 1385. مدل طبقه­بندی شایستگی مرتع برای چرای گوسفند در مناطق البرز مرکزی، اردستان و زاگرس ایران. علوم و فنون کشاورزی و منابع طبیعی، 1(1): 273-289.

ارزانی، ح. 1386. طبقه­بندی شایستگی مراتع کشور با به‌کارگیری تلفیقی GIS و RS . شورای پژوهش­های علمی کشور، 74 صفحه.

ارزانی، ح.، ا. صبری، ج. معتمدی و ا. جوادی. 1394. نقشه نیاز روزانه دام چرا کننده از مراتع استان آذربایجان غربی. تحقیقات مرتع و بیابان، 21 و 22 (1): 158-167.

امیری، ف. 1386. مدل استفاده چندمنظوره از مرتع با استفاده از GIS (مطالعه موردی حوزه آبخیز قره‌آقاچ سمیرم). رساله دکتری علوم مرتع، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات تهران. 580 صفحه.

امیری، ف. و ح. ارزانی. 1392. مدل شایستگی استفاده مشترک گوسفند و بز از مراتع. تحقیقات مرتع و بیابان، 20(1): 50-71.

سنایی، ا.، ح. ارزانی، ع. طویلی و م. فرح­پور. 1394. ارزیابی تعیین شایستگی مرتع برای چرای گوسفند بر اساس دستورالعمل (MSSG) (مطالعه موردی: طالقان میانی). تحقیقات مرتع و بیابان، 22(2): 275-288.

سور، ا.، ح. ارزانی، ع. طویلی و م. فرح­پور. 1392. ارزیابی قابلیت دستورالعمل طبقه­بندی شایستگی مرتع برای زنبورداری (مطالعه موردی: مراتع طالقان میانی). مجله مرتع، 7(2): 110-123.

علیزاده، ا.، ح. ارزانی، ح. آذرنیوند، ع. ر. مهاجری و ح. کابلی. 1390. ارائه مدل طبقه‌بندی شایستگی مرتع برای چرای بز با استفاده از GIS (حوزه قره‌آقاچ- سمیرم). تحقیقات مرتع و بیابان، 18(3): 371-383.

فدایی، ش.، ح. ارزانی، ح. آذرنیوند، غ. ع. نهضتی، ح. کابلی و ف. امیری. 1393. مدل شایستگی مرتع از جنبه زنبورداری با استفاده از GIS (مطالعه موردی: مراتع طالقان). سنجش‌ازدور و سامانه اطلاعات جغرافیایی در منابع طبیعی، 5(3): 29-44.   

فیاض، م. و ح. یگانه بدرآبادی. 1394. ارزش رجحانی گیاهان مرتعی ایران، جلد اول: مراتع مناطق نیمه­استپی و کوهستان­های مرتفع ایران. انتشارات موسسه تحقیقات جنگل­ها و مراتع کشور، شماره انتشارِ 456. 344 صفحه.

قاسمی آریان، آ.، ح. ارزانی و ا. فیله­کش. 1392. تعیین شایستگی منابع آب شرب دام برای چرای گوسفند با استفاده از GIS (مطالعه موردی: مراتع جنوب غربی سبزوار). تحقیقات مرتع و بیابان، 20(4): 634-643.

گویلی، ا.، ف. قصریانی، ح. ارزانی، م.ر. وهابی و ف. امیری. 1389. تعیین مدل شایستگی  منابع آب در مراتع نیمه‌استپی فریدون‌شهر با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی. سنجش‌ازدور و سامانه اطلاعات جغرافیایی در منابع طبیعی، 1(1): 89-99.

معتمدی، ج. 1390. ارائه مدل برآورد ظرفیت چرای کوتاه‌مدت و بلندمدت برای تعادل دام و مرتع. رساله دکتری مرتع­داری، دانشکده منابع طبیعی، دانشگاه تهران. 250 صفحه.

معتمدی، ج. و س. توپچی­زادگان. 1393. ارزیابی قابلیت دستورالعمل طبقه­بندی شایستگی مرتع برای چرای گوسفند در مراتع کوهستانی هندوان آذربایجان غربی. مرتع، 8(2): 164-178.

مقدم، م. ر. 1377. مرتع و مرتع‌داری، چاپ هفتم، انتشارات دانشگاه تهران، 470 صفحه.

یاری، ر.، غ. ع. حشمتی و ح. رفیعی. 1395. ارزیابی پتانسیل زنبورداری و تعیین جذابیت گیاهان مرتعی مورداستفاده زنبورعسل با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی در مراتع ییلاقی چهارباغ استان گلستان. سنجش‌ازدور و سامانه اطلاعات جغرافیایی در منابع طبیعی، 7(3): 1-17.    

Abebe A, Legesse D, Peden D. 2006. GIS Applications in suitability modeling for livestock production in Tana Sub Basin-Blue Nile River Basin, Ethiopia. Unpublished MSc Thesis, Addis Ababa University, Addis Ababa, Ethiopia, 70 pp.

Amiri F. 2009. A model for classification of range suitability for sheep grazing in semi-arid regions of Iran. Livestock Research for Rural Development, 21(5): 241-266.

Ariapour A, Hadidi M, Karami K, Amiri F. 2013. Water resources suitability model by using GIS (case study: Borujerd Rangeland, Sarab Sefid). Journal of Rangeland Science, 3(2): 177-188.

Ebrahimi A, Milotić T, Hoffmann M. 2010. A herbivore specific grazing capacity model accounting for spatio-temporal environmental variation: A tool for a more sustainable nature conservation and rangeland management. Ecological Modelling, 221(6): 900-910.

Fajji N, Palamuleni L, Mlambo V. 2018. A GIS scheme for forage assessment and determination of rangeland carrying capacity. Journal of Remote Sensing & GIS, 7(233): 1-11.

FAO. 1991. Guidelines: land evaluation for extensive grazing. Food & Agriculture Org. Soil Bull., No. 58, Rome, Italy. 158 pp.

Rostami E, Mehrabe H, Farahpour M. 2014. Determining rangeland suitability for sheep grazing using GIS (Case study: Sadegh Abad watershed, Kermanshah province, Iran). Journal of Rangeland Science, 4(4): 319-329.

Sour A, Arzani H, Feizizadeh B, Tavili A, Alizadeh E. 2013. GIS multi-criteria evolution for determination of rangelands suitability for goat grazing in the middle Taleghan rangelands. International Journal of Agronomy and Plant Production, 4(7): 1499-1510.