بررسی تمثیلات عرفانی در نهج‌البلاغه و تذکرة الاولیای عطّار

محورهای موضوعی : تمثیل در زبان و ادب فارسی

طاهره مرادزاده مقدم ¹ , سید محمود رضا غیبی ² , ایوب کوشان ³ , ژیلا صراطی ⁴

1 - دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد شبستر ،دانشگاه آزاد اسلامی شبستر ، ایران.
2 - استاد یار گروه زبان و ادبیات فارسی واحد مرند، دانشگاه آزاد اسلامی مرند ،ایران.
3 - استاد یار گروه زبان و ادبیات فارسی واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز ،ایران.
4 - استاد یار گروه زبان و ادبیات فارسی واحد شبستر ،دانشگاه آزاد اسلامی شبستر ، ایران.

تاریخ دریافت : 1401/02/13 تاریخ پذیرش : 1401/05/19 تاریخ انتشار : 1401/09/25

کلید واژه: قرآن, تذکره الاولیا, تمثیل, ادبیات عرفانی, نهج‌البلاغه,

چکیده مقاله :

نهج‌البلاغه از منابع معتبر اسلامی است که گاه شکل تمثیلی به خود می‌گیرد. در تذکرةالاولیا نیز شرح ‌حال 97 تن از عارفان ذکر شده است که ضمن بیان احوال هرکدام، عقاید عرفا پیرامون مسائل مختلف بیان می‌شود. با توجه به گرایش عمومی به مسائل عرفانی و عدم اطلاع از جزئیات بعضی آداب ‌و رسوم آن و افراط‌ و تفریط‌های عرفا در امور زندگی، لازم است با بررسی علمی و منطقی این آثار و آسیب‌شناسی آن‌ها، شناخت دقیق و بهتری به دست آورد. هدف از پژوهش حاضر، یافتن پاسخ به این سؤالات است که مباحث و موضوعات این دو کتاب تا چه حدی در شیوۀ تمثیلی به همدیگر نزدیک است؟ چه تفاوت‌هایی بین نهج‌البلاغه و تذکرة الاولیا در کاربرد تمثیلات عرفانی وجود دارد؟ تفاوت‌های موجود در نهج‌البلاغه و تذکرة الاولیا نتیجۀ چه نگرش‌هایی است؟ در این پژوهش پس از بررسی موردی چند تمثیل عرفانی در نهج‌البلاغه و تذکرة الاولیا و تطبیق آن با قرآن و حدیث به روش کتابخانه‌ای و استناد به منابع با شیوۀ توصیفی تحلیلی، مهم‌ترین آسیب‌های نظری و عملی سخنان عرفا تحلیل شده است. تمثیل مار و شیر، تمثیل زندان و دوزخ، تمثیل کوچ و کشتی طوفان زده و جنگ و غیره از تمثیل‌های بررسی شده در نهج البلاغه و تذکرة الاولیا است.

چکیده انگلیسی:

One of the most famous and authoritative sources of Islamic knowledge is the valuable collection of Nahj al-Balaghah, which contains gem-like and profound thoughts of Molay-e-Mottaqiyan Imam Ali (PBUH) on various topics. In Tazkerat al-Awliya by Attar, there are biographies of 97 mystics, discussing their opinions on various issues. In the present study, after a case study of several mystical issues in Nahj al-Balaghah and Tazkerat al-Awliya, and their comparison with Qur'an, hadith and the views of Islamic thinkers, the most important theoretical and practical harms of mystics were found to be depression, seclusion, avoidance of work and effort, targeting asceticism instead of using it as a tool, extremism of mystics, denial of reason and liberty by some of the mystics, apostasy in words of some ascetics, encouraging celibacy, and etc, that were been avoided in Nahj al-Balaghah because of logical and social views of Imam Ali in his lectures, letters and special sentences.

منابع و مأخذ:

1. قرآن مجید


2. آمدی، عبدالواحد بن محمد تمیمی.1381. تصنیف غررالحکم ودررالکلم. ترجمه و تصنیف مصطفی درایتی. مشهد: ضریح آفتاب.


3. الحر العاملی، محمد بن الحسن.1414. وسائل الشیعه. ج 2، قم: انتشارات آل بیت.


4. انصاریان، علی.1357. الدلیل علی موضوعات نهج البلاغه. نشر تهران.


5. اوسط خانجانی، علی.1381. گلگشتی در نهج البلاغه. ناشر: دانشگاه آزاد اسلامی نوشهر و چالوس


6. جرداق، جرج سمعان.1376. صدای عدالت انسانی. ترجمه سید هادی خسروشاهی. ج 3- 4، قم: نشر خرّم.


7. جعفری تبریزی، محمدتقی.1392. تفسیر نهج‌البلاغه. ج 1، موسسه تدوین و نشر آثار استاد.


8. جمالی، نصرت‌الله.1381. زن در نهج‌البلاغه. تهران: نشر مهدیه.


9. خرمشاهی، بهاءالدین.1374. ترجمه قرآن کریم. تهران: انتشارات دوستان.


10. داداشی حاجی، مریم.1393. عرفان در نهج‌البلاغه. تهران: انتشارات پارسینه.


11. دشتی، محمد.1392. ترجمه و شرح نهج‌البلاغه. تهران: انتشارات بنیاد نهج‌البلاغه.


12. دلشاد تهرانی، مصطفی.1385. تفسیر موضوعی نهج‌البلاغه. قم: دفتر نشر معارف.


13. رضایی، عبدالله.1389. عرفان قرآن و نهج‌البلاغه. قم: انتشارات قم.


14. رضوانی مقدم، ربابه و غیبی، سید محمود رضا.1396. بررسی موضوعی تذکره الاولیاء عطار. تبریز: انتشارات مرتضی دشت.


15. سروش، عبدالکریم.1376. اوصاف پارسایان. تهران: موسسۀ فرهنگی صراط.


16. سعدی شیرازی، مصلح الدین.1386. کلیات سعدی. تصحیح نظام‌الدین نوری. تهران: کتاب آبان.


17. شریعتی، صدرالدین و انصافی مهربانی، سپیده.1393. «نگاهی به جبر و اختیار در مکتب اسلام و دلالت‌های تربیتی آن» فصلنامه پژوهش‌نامه معارف قرآنی دانشگاه علامه طباطبایی. تابستان 93. ش 17، صص 7-29.


18. شریفی، احمد حسین. 1389. عرفان حقیقی و عرفان‌های کاذب. تهران: انتشارات به آموز.


19. عطار نیشابوری، فریدالدین. 1370. تذکرة الاولیاء. تصحیح متن و توضیحات محمد استعلامی. تهران: انتشارات زوّار.


20. فیض الاسلام، علی‌نقی. 1379. ترجمه و شرح نهج‌البلاغه. تهران: انتشارات بنیاد نهج‌البلاغه.


21. محمدى ری‌شهری، محمد.1362. میزان الحکم. جلد-1، قم: مکتب الاعلام الاسلامى.


22. مطهری خواه، ذبیح. 1378. مقامات عرفانی در نهج‌البلاغه. قم: ناشر دارالغدیر.


23. مطهری، مرتضی. 1388. انسان کامل. تهران: انتشارات صدرا.


24. نادم، محمدحسن. 1388. نهج‌البلاغه: نقدها و پاسخ‌ها. قم: نشر ادیان و مذاهب.


25. ناظم زاده‌ قمی، سید اصغر. 1376. علی (ع) آینه عرفان. قم.: ناشر بوستان


26. نفیسی، سعید. 1393. زندگینامه عطار نیشابوری. ناشر اقبال.


27. نوریان، فاطمه.1390. «بررسی تطبیقی اصطلاحات عرفانی نهج‌البلاغه با کشف‌المحجوب. رساله قشیریه و مصباح الهدایه»، پایان‌نامه کارشناسی ارشد. دانشگاه پیام نور استان تهران.


28. یاداشت­ها: برای مشخص شدن نام عرفا در ارجاع دهی درون متنی، به نام عارفان و برای مشخص شدن جملات نهج البلاغه در ارجاعات درونی متنی به خطبه یا نامه بودن آنها اشاره شده است.

1. Qorāne Majid


2. Abdolvāhed ben mohammad tamimi (2002/1381SH). Qorarolhekam ve dorarolkalem, Tr. and song by Mostafā Derāyati. Mašhad: Zarihe Āftāb.(in persian)


3. Alhor Alāmeli. Mohammad ben Alhasan (1993/1414AH). Vasāeloši’e. Vol 2^nd, Āle Beyt Pub. (in persian)


4. Ansāriyan. Ali. (1978/1357SH). Aldalil Alā mozüāte Nahjolbalāqe. Tehrān Pub. (in persian)


5. Parastgāri. Soheylā and Ma’refat, Lāle (2012/1391SH). Ta’sirpaziriye Molavi Az Nahjolbalāqe (The Effects of Nahj al-Balagha on Molavi). Article, winter 2012. Vol 4^th. 53-68. (in persian)


6. Pürabiri. Ayyüb. (2012/1391SH). Ta’sire Nahjolbalāqe Bar Šāhnameye


7. Jardāq. George Samān. (1997/1376SH). Sedāye Edālate Ens āni (The voice of human justice). Tr. by Seyyed Hādi Xosrowšahi. Vol 3^rd-4^th. Qom: Xorram Pub. (in persian)


8. Ja’fariye Tabrizi. Mohammad Taqi. (2013/1392SH). Tafsire Nahj-al-balāqe (The Interpretation of Nahj al-Balagha). Vol 1^st. Ostād Editing and Publication Institute. (in persian)


9. Jamāli. Nosratollāh. (1992/1381SH). Zan Dar Nahj-al-balāqe (Woman in Nahj al-Balagha). Tehrān: Mahdiye Pub. (in persian)


10. Xorramšāhi. Bahāaddin. Tarjomeye Qürāne- Karim (Quran Translation). (1995/1374SH). Tehrān: Qom Pub. (in persian)


11. Rezvani Mogaddam. Robābe; Qeybi. Seyyed Mahmüd Reza. (2017/1396SH). Barrasiye Mowzüiye Tazkeratol-oliyae Attār (Thematic Review of Attar’s Tadhkirat al-Awliya). Tabriz: Mortezā Dašt. (in persian)


12. Sorüš. Abdolkarim. (1997/1376SH). Owsāfe Pārsiyān. Tehrān: Serāt


13. Cultural Institute. (in persian)


14. Sa’di Širāzi. Moslehoddin. (2007/1386SH). Koliyyate Sa’di)


15. By Nezamoddin Noori. Tehrān: Ketābe Ābān. (in persian)


16. Šariati. Sadroddin and Ensāfi Mehrabāni. Sepide. (2014/1393SH). Neg āhi Be Jabr Va Extiyar Dar Maktabe Eslam Va Delālathaye Tarbiyatiye Ān (A look at Determinism and Authority in the School of Islam and Its Educational Implications). Quarterly Journal of Quranic Knowledge. Summer 2014. No. 17. Pp. 7-29. (in persian)


17. Šarifi. Ahmad Hoseyn. Erfāne Hqiqi Va Erfānhaye K āzeb (True


18. Mysticism and False Mysticism). Tehrān: Behāmüz Pub. (in persian)


19. Attār Neyšābüri. Farideddin. (1991/1370SH). Tazkerat al-awliya. Ed. and Explained by Mohammad Este’lāmi. Tehrān: Zavār Pub. (in persian)


20. Feyzoleslām. Alinaqi. (2000/1379SH). Translation and Expression of Nahj al-Balagha. Tehrān: Bonyäde Nahj-al-balāqe Pub. (in persian)


21. Mohammadi Reyšahri. Mohammad. (1983/1362SH). Mizanol-Hekme. Vol. 1st. Qom: Maktab Al-E’lām Al-Eslāmi. (in persian)


22. MotahhariXāh. Zabih. (1999/1378SH). Maqāmāte Erfāni Dar Nahj-al-balāqe (Mystical Levels in Nahj al-Balagha). Qom: Dār Al-qadur Pub. (in persian)


23. Mortezā. (2009/1388SH). Ensāne Kāmel (Perfect Human). Tehrān: Sadrā Pub. (in persian)


24. Nādem. Mohammadhoseyn. (2009/1388SH). Nahj al-Balagha: Criticisms and Answers. Adyān Pub. (in persian)


25. Nāzemzāde-ye Qomi. Seyyed Asqar. (1997/1376SH). Ali Alayhesalām Āyneye Erfān (Ali Peace be upon him the Miror of mystisicm). Qom: Büstāne Ketābe Pub. (in persian)


26. Said. (2014/1993SH). Attar Neyshaboori Biography. Eqbāl Pub.


27. Nüriyan. Fāteme. (2011/1390SH). Barrasiye Tatbiqiye Estelāhate Erfāniye Nahj-al-balāqe Bā Kašfolmahjüb, Resāleye QaŠiriye va Mesbāhololhadāya (Comparative study of mystical terms of Nahj al-Balagha with Kashfolmahjoub, Resala Qashiriyeh, and Mesbah Al-hadaya).MA Thesis.Tehrān: Payām-e nür. (in persian)