تحلیل مفاهیم اساطیری و نمادین درخت در مرزبان‌نامه

محورهای موضوعی : متون زبان و ادبیات فارسی

کبری جلیلی موخر ¹ , حمیدرضا فرضی ² , ابراهیم پوردرگاهی ³

1 - دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران.
2 - دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز،ایران.
3 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران.

تاریخ دریافت : 1399/11/19 تاریخ پذیرش : 1399/11/19 تاریخ انتشار : 1399/10/01

کلید واژه:

چکیده مقاله :

درخت از همان آغاز خلقت به نوعی با زندگی انسان پیوند خورده و در اساطیر، آیین‌ها و باورهای مردم نقش مهمّی داشته است؛ و به دلیل ارتباط ادبیات با اساطیر در متون ادبی نیز بازتاب داشته است؛ یکی از متون ادبی فارسی که درخت بازتاب وسیعی در داستان‌های آن داشته مرزبان‌نامه است. در این مقاله مفاهیم اساطیری و نمادین درخت در مرزبان‌نامه مورد بررسی قرار گرفته است. فرض نویسندگان بر این بوده است درخت در داستان‌های مرزبان‌نامه علاوه بر کارکرد ادبی، دارای کارکرد اساطیری و اعتقادی و آیینی است. مبتنی بر ایدة مذکور و با تحلیل محتوایی داستان ها این فرضیه اثبات شده است؛ با این توضیح که دَه ویژگی اساطیری دربارة درخت در مرزبان می‌توان مشاهده کرد؛ از قبیل درخت کیهانی، اشراق (آگاهی بخشی)، شفادهی و درمان‌بخشی، ارتباط درخت با پریان، ارتباط با مار، نقش درخت در تعیین سرنوشت، پناهگاه بودن درخت، ارتباط درخت با نسب‌شناسی، پرستش درخت، سخنگویی درخت. کاربرد گستردۀ مفاهیم اساطیری درخت در مرزبان‌نامه فرضیه تألیف شدن کتاب در عهد ساسانیان و در زمان انوشیروان ساسانی را تقویت می‌کند. به علاوه مقدس و محترم بودن درخت در نظر انسان ها و حضورش در زندگی آنها ناشی از نیاز انسان ها به درخت به عنوان منبع غذایی و دارویی بوده است. روش پژوهش توصیفی ـ تحلیلی و از نظر فضای انجام کار کتابخانه‌ای است.

چکیده انگلیسی:

From the very beginning of creation, the tree has somehow been linked to human life and has played an important role in the myths, rituals and beliefs of the people; Because of the relationship between literature and mythology, the tree has also been reflected in literary texts;Marzbanameh is one of the Persian literary texts in which the tree has a wide reflection. In this paper, the mythological and symbolic concepts of the tree in Marzbanameh are studied. The authors hypothesized that the tree in Marzbanameh stories had a mythological, religious function in addition to its literary function.Based on the aforementioned idea and by analyzing the content of the stories, this hypothesis has been verified. It must be explained that ten mythological attributes of the tree Marzbanameh can be observed, such as the cosmic tree, Illumination (awareness), healing, the relationship between the tree and the fairy, relationship with the snake, the role of the tree in determining the fate, the shelter role of the tree, the relationship of the tree with the genealogy, the worship of the tree, the speaking tree. The widespread application of the mythological concepts of the tree in Marzbanameh reinforces the hypothesis that the book was written in the Sasanian era and in the time of Anushirvan. In addition, the tree's sacredness and respect for humans and its presence in their lives have been due to humans' need for the tree as a food and medicine source. The research method is descriptive-analytical in terms of library work space.

منابع و مأخذ:

کتاب­ ها

اسدی طوسی، ابونصر علی بن احمد (1345) گرشاسب­نامه، به کوشش حبیب یغمایی، تهران: طهوری.

الیاده، میرچا) 1389( رساله در تاریخ ادیان، ترجمه جلال ستاری، تهران: سروش.

پورجعفری، محمدرضا(مترجم))1388 (درآمدی بر انسان‌شناسی هنر و ادبیات، تهران: ثالث.

پورخالقی چترودی، مهدخت )1387 (درخت شاهنامه، مشهد: به نشر.

تبریزی، محمدبن خلف )1376( برهان قاطع، به کوشش محمد معین، تهران: امیرکبیر.

جابز، گرترود )1395 ( فرهنگ سمبل­ ها، ترجمه محمدرضا بقاپور، تهران: اختران.

درویشیان،علی اشرف و خندان، رضا)1382( فرهنگ افسانه‌های مردم ایران، جلد 14، تهران: کتاب و فرهنگ.

دوبوکور، مونیک)1387( رمزهای زندة جان، ترجمه جلال ستاری، تهران: نشر مرکز.

زمرّدی، حمیرا )1385( نقد تطبیقی ادیان و اساطیر، تهران: زوّار.

زمرّدی، حمیرا )1387( نمادها و رمزهای گیاهی، تهران: زوّار.

سامانیان، مهوش) 1394( نمودهایی از حضور پریان در اساطیر، تهران: تمدّن علمی.

سرکاراتی، بهمن )1385( سایه‌های شکار شده (گزیده مقالات فارسی)، تهران: طهوری.

سرلو، خوان ادواردو )1389( فرهنگ نمادها، ترجمه مهرانگیز اوحدی، تهران: دستان.

شوالیه، ژان و گربران، آلن )1382( فرهنگ نمادها، جلد 3، ترجمه سودابه فضایلی، تهران: جیحون.

شوالیه، ژان و گربران، آلن)1384( فرهنگ نمادها، جلد 2، ترجمه سودابه فضایلی، تهران: جیحون.

عطار، فریدالدین )1390 (منطق الطیر، تصحیح و توضیح محمود عابدی و تقی‌ پورنامداریان، تهران: سمت.

فرّخی، باجلان )1392 (اسطوره و آیین، تهران: افکار.

فردوسی، ابوالقاسم)1379( شاهنامه، به کوشش سعید حمیدیان، تهران: قطره.

فریزر، جیمز)1388 (شاخة زرّین، ترجمه کاظم فیرزومند، تهران: آگاه.

کریستن سن، آرتور)1383( نمونه‌های نخستین انسان و نخستین شهریار در تاریخ افسانه‌ای ایرانیان، ترجمه ژاله آموزگار و احمد تفضلی، تهران: نشر چشمه.

کوپر، جی‌سی) 1386( فرهنگ مصوّر نمادهای سنتی، ترجمه ملیحه کرباسیان، تهران: فرهنگ نشر نو

کوروجی کویاجی، جهانگیر)1380( بنیادهای اسطوره‌ و حماسه ایران، ترجمه جلیل دوستخواه، تهران: آگه.

کوک، راجر)1387( درخت زندگی، ترجمه سوسن سلیم‌زاده و هلینا مریم قائمی، تهران: جیحون.

گریمال، پیر)1378( فرهنگ اساطیر یونان و رم (2جلد)، ترجمه احمد بهمنش، تهران: امیرکبیر.

لوفلردلاشو، م )1386( زبان رمزی قصه‌های پریوار، ترجمه جلال ستاری، تهران: توس.

نیشابوری، ابواسحاق )1382( قصص ­الانبیاء، به کوشش حبیب یغمایی، تهران: علمی و فرهنگی.

وراوینی، سعدالدین) 1376( مرزبان‌نامه به تصحیح محمد روشن، تهران: اساطیر.

یاحقی، محمدجعفر)1386( فرهنگ اساطیر، تهران: فرهنگ معاصر.

مقالات

انصاری، زهرا و همکاران) 1391 (نمودهای باور اساطیری ذی‌روح بودن درخت در قصه‌های عامیانه هرمزگان، پژوهشنامۀ فرهنگی هرمزگان، دورۀ 2، شمارۀ 4، صص 10-20.

پارسا، احمد و اشرفی، ناهید )1387( بن­ مایه‌های اساطیری ـ آیینی داستان خرّبماه و بهرام گور در مرزبان‌نامه، مجله زبان و ادبیات دانشگاه فردوسی مشهد، سال 41، شمارۀ 4، صص 52-41.

رضایی، مهدی )1389( مرزبان­نامه یادگاری از ایران عهد ساسانی، مجلۀ گوهرگویا، سال 4، شمارۀ 1، صص 68-47.

ستاری، رضا و همکاران) 1396( توتم در منظومه‌های حماسی پس از شاهنامه با تأکید بر منظومه‌های گرشاسب‌نامه، سام‌نامه، کوش‌نامه، برزو نامه، مجلۀ متن ­شناسی ادب فارسی دانشگاه اصفهان، سال 53، دورۀ جدید، سال 9، شمارۀ 4، صص 91-71.

فرضی، حمیدرضا و عابدی، محمدرضا (1393) تحلیل بن‌مایه‌های اساطیری داستان شهریار بابل و شهریار زاده در مرزبان‌نامه، مجلۀ زبان و ادب فارسی دانشگاه تبریز، سال 67، شمارۀ 230، صص 132-113.