خاقانی و باورهای عامیانه دربارۀ جانوران

محورهای موضوعی : متون زبان و ادبیات فارسی

حسین زنگانه ¹ (دانش آموختۀ دکتری زبان و ادبیات فارسی، واحد کرج، دانشگاه آزاد اسلامی، کرج، ایران.)
ایرج مهرکی ² (دانشیار زبان و ادبیات فارسی، واحد کرج، دانشگاه آزاد اسلامی، کرج، ایران.)

تاریخ دریافت : 1399/06/29 تاریخ پذیرش : 1399/06/29 تاریخ انتشار : 1399/04/01

کلید واژه:

چکیده مقاله :

خاقانی از جمله‌ شاعران بزرگی است که باورداشت‌های عامه در قصاید وی بسامد بالایی دارد. خاقانی با به‌ کار بردن بسیاری از باورداشت‌های عامیانه در دیوان شعری خود، در انتقال این باورها، که بخشی از فرهنگ و زبان و ادبیات فارسی است، سهم بزرگی داشته و به یقین، در این راه موفق بوده است. در این جستار، پژوهشگر کوشیده است تا با بررسی دیوان خاقانی و به ویژه قصاید او و آثار و نوشته‌های محققان و نویسندگان دربارۀ خاقانی و آثارش، باورهای عامیانۀ مطرح شده در قصاید خاقانی را بیابد و با روش توصیفی – تحلیلی و نیز بهره گیری از منابع و بررسی اسناد و مدارک و استخراج موارد لازم، به بررسی تاریخچۀ برخی از این باورها بپردازد. نتایج حاصل از این پژوهش نشان می‌دهد که باورها و الفاظ عامیانه در قصاید خاقانی جایگاهی ویژه دارند و می‌توان آنها را در پنج دستۀ: چشم‌زخم، تعویذها، فالگیری و پیشگویی، سحر و جادو، و پری جای داد. همچنین باید گفت که یکی از زمینه‌های اساسی الهام در شعر خاقانی زندگی مردم و جلوه‌های عواطف و افکار آنهاست.

چکیده انگلیسی:

Khaghani is one of the high level poets of Persian poetry and prose in the sixth century AH. He has been a man who has aristocracy on various topics, and he refers in his poems to various sciences. From the sociological point of view of literature, in which, nowadays considered by literary critics, Khaghani's poetry is full of social and political issues. One component of the sociology of literature is popular culture, or in other words, folklore. Khaghani's poetical work is full of folk beliefs of his era. Popular beliefs about animals can be found in the subset of popular culture. Surprisingly, some of these beliefs are applicable even now among the populace and properties.In this essay, the authors have attempted to examine, through a descriptive-analytical method, a section of Folklore in Khaghani's poetical work and to elucidate Khaghani's view of some superstitious material of his era.

منابع و مأخذ:

کتاب ها

1. قرآن کریم، ترجمۀ محمدمهدی فولادوند.


2. آموزگار، ژاله (1386‌) زبان‌، فـرهنگ‌ و اسـطوره (مـجموعه مقالات). تهران: معین.


3. الیاده، میرچا (1386) چشم‌اندازهای اسطوره، ترجمۀ جلال ستاری. تهران: توس.


4. بلک، جرمی؛ گرین، آنتونی (1383) فرهنگنامه خدایان، دیوان و نمادهای بین‌النهرین، ترجمۀ پیمان متین، تهران: امیرکبیر.


5. پهلوان، کیوان (1382) فرهنگ مردم آلادشت و سوادکوه، تهران: آرون.


6. حافظ شیرازی، شمس‌الدین محمد (1376) دیوان غزلیات، به کوشش خلیل خطیب رهبر، چاپ نوزدهم. تهران: صفی‌علی‌شاه.


7. خاقانی، افضل‌الدین بدیل (1368) دیوان خاقانی شروانی، به کوشش سیدضـیاءالدیـن سـجادی. تهران: زوّار.


8. خرمشاهی، بهاءالدین (1368) حافظ‌‌نامه، تهران: علمی و فرهنگی، سروش.


9. درویشیان، علی اشرف؛ خندان، رضا (1378) فرهنگ افسانه‌های مردم ایران، تهران: کتاب و فرهنگ.


10. دهخدا، علی‌اکبر (1372) لغت‌نامۀ‌ دهخدا، تهران: مؤسسۀ لغت‌نامه.


11. ذوالفقاری، حسن (1394) باورهای عامیانۀ مردم ایران، تهران: چشمه.


12. رضایی، جمال (1381) بیرجندنامه، به اهتمام محمود رفیعی، تهران: هیرمند.


13. رینر، مارتین (1377) بازی با ناخودآگاه، ترجمۀ رؤیا منجم، تهران: نگاه سبز.


14. زرین‌کوب، عبدالحسین (1379) یادداشت‌ها و اندیشه‌ها، تهران: سخن.


15. زمردی، حمیرا (1382) نقد تطبیقی ادیان و اساطیر‌ در‌ شاهنامۀ فردوسی، خمسۀ نـظامی و مـنطق‌الطـیر عطار، تهران: زوّار.


16. سلیگمان، کورت (1377) تاریخ جادوگری، ترجمۀ ایرج گـلسرخی. تهران: علم. 


17. شمس، صادق (1378) نگاهی به فرهنگ مردم کرماشان، تهران: فکر نو.


18. شمیسا، سیروس (1374) سبک‌شناسى شعر، تهران: فردوس.


19. صدقی‌نژاد، رضوان (1383) خرافات چیست؟، تهران: گلمهر.


20. صفا، ذبیح الله (1363) حماسه‌سرایی در ایران، تهران: امیرکبیر.


21. علی، جواد (1993/1413) المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بغداد: جامعه بغداد الطبعه.


22. عمید، حسن (1377) فرهنگ فارسی عمید، تهران: امیرکبیر.


23. فیروزآبادی، محمد بن یعقوب (1277‌ هـ.ق) قاموس‌ المحیط، ج 2.


24. قدیانی، عباس (1388) تدفین مردگان در ایران، تهران: آرون.  


25. گلریز، سیدمحمدعلی (1337) مینودر، تهران: دانشگاه تهران.


26. گودمن، لیندا (1377) علایم ستاره‌ای. ترجمۀ فریده مهدوی دامغانی، تهران: البرز.


27. مسعودی، ابوالحسن علی بن جسیم (1344) مروج الذهب و معادن الجواهر، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.


28. معدن‌کن، معصومه (1375) نگاهی به دنیای خاقانی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.


29. معین، محمد (1376) فرهنگ فارسی، تهران: امیرکبیر.


30. واتسون، لیال (1365) فوق طبیعت، ترجمۀ احمد ارژمند، تهران: امیرکبیر.


31. هاینینگ، پیتر (1377) سیری در تاریخ جادوگری، ترجمۀ هایده تولایی، تهران: آتیه.


32. هدایت، صادق (1342) نیرنگستان، تهران: امیرکبیر.


33. یاحقی، محمدجعفر (1379) فرهنگ اساطیر، تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی و سروش.


34. یارشاطر، احسان (1344) داستان‌های ایران باستان، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

مقالات

1. سپاهی، محمد (1380) سق سیاه، خونۀ ما نیا(دربارۀ اعتقاد به چشم‌زخم)، ماهنامۀ سروش نوجوان، سال دوم، شماره 20؛ صص 57 – 54.


2. غلامحسین‌زاده، غلامحسین؛ روح‌الامینی، محمود؛ قنبری، افسون (1389) عوامل چشم‌زخم در شعر شاعران فارسی، کهن‌نامۀ ادب پارسی، شماره یک، بهار و تابستان 1389؛ صص 110 – 93.


3. ماهیار، عباس (1383) تعویذ در شعر خاقانی، زبان و ادبیات فارسی، مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تربیت معلم، شماره 49-47؛ صص 228-213.