تأملی بر «سخن » در شاهنام هی فردوسی

محورهای موضوعی : متون زبان و ادبیات فارسی

تورج عقدایی ¹

1 - دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی،دانشگاه آزاد اسلامیواحدزنجان،زنجان،ایران

تاریخ دریافت : 1395/11/10 تاریخ پذیرش : 1395/11/10 تاریخ انتشار : 1395/11/01

کلید واژه:

چکیده مقاله :

موضوع مقاله‌ی حاضر بررسی سخن در شاهنامه‌ی فردوسی است. به کارگیری واژه‌ی سخن در مفاهیم مختلف و با بسامدی بالا، یادآور اهمیّت گفتن به مثابه‌ یکی از اضلاع مثلث پندار نیک، گفتار نیک و کردار نیک در شاهنامه است. زیرا فردوسی کاخ بلند نظم خویش را بر شالوده‌ی این مثلث بنیاد نهاد تا تصویری روشن از زندگی شایسته و بایسته‌ی آدمی، در سایه‌ این سه مقوله‌ی بنیادین زندگی،تصویر نماید. فردوسی بیش از دو هزار بار از واژه‌ی سخن به صورت‌های بسیط، مشتق و مرکب، در معانی حقیقی و مجازی و همراه با ملایمات و ملازمات آن، در جای جای شاهنامه، استفاده کرده است. نگارنده کوشیده است، پس از بررسی تمامی موارد استعمال آن، نگاه فردوسی را به این دال که فصل ممیّز انسان از حیوان است، با تحلیل و توصیف مدلول‌هایش، نشان دهد تا تبیین جایگاه آن، در اندیشه‌ی پر دامنه‌ی و جهان بینی حکیم توس، امکان‌پذیر گردد. اگر چه پژوهش‌هایی مشابه می‌تواند نقش و جایگاه هر واژه را در ساختار اثر سترگ این حکیم فرزانه نشان دهد، بی گمان واژه‌ی سخن برای بررسی‌هایی از این دست اهمیت بیش‌تری دارد.زیرا سخن نه تنها یگانه ابزار بیان اواست؛ بلکه با تمام شئون و مراتب آگاهی و خرد و دانش و بینش او پیوندی ناگسستنی دارد.گذشته از این بررسی سخن در کلام فردوسی نحوه‌ی کاربرد این واژه‌ی کلیدی را آشکار می‌سازد و بدین ترتیب اولاً افق فکری فردوسی را به نمایش می‌گذارد و ثانیاً نشان می‌دهد که چه‌گونه شخصیت‌های شاهنامه، با سخن گفتن، پرده از رازهای درون خویش برمی‌گیرند و در نزد مخاطب محبوب یا مطرود می‌شوند.

چکیده انگلیسی:

This article studies “diction” in Ferdowsi’s Shahnameh. Diction has different meanings and is so frequently used that amounts to the signification of “speech” as one of the bases of “thinking good thoughts, saying good words, and doing good deeds” in Shahnameh. Ferdowsi based his versification of Shahnameh on this so-called triangle to depict a clear picture of man’s life as he deserves it, i.e. a worthy life founded on this triangle. In his Shahnameh, Ferdowsi has used the term “diction” more than two thousand times, either as a single, derivative or compound word, in its literal and metaphorical senses. Then the researcher has tried to scan and study the term in all its form as used by Ferdowsi in order to discover his viewpoint of this signifier – as the sole distinction of human and animals – and its relation to the signified. Although parallel researches can reveal the significance and function of every single word in the structure of this masterpiece of Ferdowsi, the word “diction” undoubtedly matters more, for it is his only means both to narrate his Shahnameh and to express his knowledge and wisdom and his understanding and judgment. Moreover, studying “diction” in Shahnameh brings out Ferdowsi’s adroit use of the term and lets us know not only how he thought about the world but how the characters of his narratives uncover their true selves through speaking. 

منابع و مأخذ:

1. قرآن مجید.


2. احمدی، بابک( 1362)، ساختار و تأویل متن، چاپ اول، تهران، نشر مرکز.


3. پورداود،ابراهیم(2536)،یادداشت‌های گاثاها، به کوشش بهرام فره وشی،تهران انتشارات دانشگاه تهران.


4. تقوی، سید نصرالله، (1362)، هنجار گفتار، چاپ دوم، اصفهان، فرهنگسرای اصفهان.


5. خواجه نصیرالدین طوسی،(1364)، اخلاق ناصری، به تصحیح و تنقیح مجتبی مینوی و علیرضا حیدری، چاپ سوم، تهران، انتشارات خوارزمی.


6. دهخدا، علی‌اکبر،( 1377)، لغت‌نامه، چاپ دوم، تهران، انتشارات دانشگاه تهران.


7. دینانی، غلامحسین،(1381)، دفتر عقل و آیت عشق، چاپ اول، تهران، انتشارات طرح نو.


8. راوندی، محمدبن سلیمان،(1364)، راحة الصدور و آیة السرور، چاپ دوم، تهران، انتشارات امیرکبیر.


9. رجایی، محمد خلیل، (1359)، معالم البلاغه، چاپ سوم، شیراز، سازمان چاپ دانشگاه شیراز.


10. ساغر وانیان، سیدجلیل، (1369)، فرهنگ اصطلاحات زبان‌شناسی، چاپ اول، مشهد، نشر نما.


11. سجادی، سیدجعفر، (1373)، فرهنگ معارف اسلامی، چاپ سوم، تهران، انتشارات کوش.


12. سعدی، مصلح‌الدین،( 1369)، گلستان، تصحیح و توضیح غلامحسین یوسفی، چاپ دوم، تهران، انتشارات خوارزمی.


13. شفیعی کدکنی، محمدرضا،(1387)، صور خیال در شعر فارسی، چاپ دوازدهم، تهران، انتشارات آگاه.


14. ------------، ---------، (1366)، شاعر آینه‌ها، چاپ اوّل، تهران، انتشارات آگاه.


15. شمیسا، سیروس، (1383)، انواع ادبی، چاپ دهم، تهران، فردوسی.


16. عوفی، محمد، (1388)، لباب‌الالباب، به کوشش سعید نفیسی، چاپ اول، تهران، انتشارات پیامبر.


17. فردوسی، حکیم ابوالقاسم،(1384)، شاهنامه، به کوشش سعید حمیدیان، چاپ چهارم، تهران، انتشارات نشر قطره.

18. قطب‌الدین شیرازی، (1369)، ذُّة التاج، به اهتمام ماهدخت بانو همایی، چاپ اول، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.

1. کاسیرر، ارنست، (1367)، زبان و اسطوره، مترجم محسن ثلاثی، چاپ اول، تهران، نشر نقره.


2. محمدحسین بن خلف تبریزی،(1361)، برهان قاطع، به اهتمام دکتر محمدمعین، چاپ چهارم، تهران، امیرکبیر


3. مسکوب، شاهرخ،(ویراستار) (1374)، تن پهلوان و روان خردمند، چاپ اول، 1374، تهران، انتشارات طرح نو.


4. محبتی، مهدی، (1388)، از معنا تا صورت، چاپ اول، تهران،‌ انتشارات سخن.


5. مسعود سعد سلمان، (1364)، دیوان، به تصحیح و اهتمام مهدی نوریان، چاپ اول، تهران، انتشارات کمال.


6. مولوی، جلال‌الدین محمد، (1386)، مثنوی، به اهتمام نیکُلسون، چاپ شانزدهم، تهران، امیرکبیر.


7. مینوی خرد، (1364)، مترجم احمد تفضّلی، چاپ دوم، تهران، انتشارات توس.


8. ناصرخسرو،( 1363)، جامع‌الحکمتین، به تصحیح هنری کربن و محمد معین، چاپ دوم، تهران،‌طهوری.


9. -------، (1368)، دیوان، به تصحیح مجتبی مینوی و مهدی محقق، چاپ پنجم، تهران، انتشارات دانشگاه تهران.


10. نظامی گنجه‌یی،(1378)، مخزن‌الاسرار، چاپ سوم، تهران، نشر قطره.


11. نجفی، ابوالحسن، (1382)، مبانی زبان شناسی، چاپ هشتم، تهران، انتشارات نیلوفر.


12. هریس، روی، (1381)، زبان، سوسور و ویتگنشتاین، مترجم اسماعیل فقیه، چاپ اول، تهران، نشر مرکز.