ساختار اخلاقی– اعتراضی در اندیشه‌های نظامی گنجوی
محورهای موضوعی : متون زبان و ادبیات فارسی
علی آسمند جونقانی
1
(استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد اسلامشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، اسلامشهر، ایران.)
کلید واژه: ادبیات, تعلیم, پادشاهان, نظامی گنجوی, اعتراض, اخلاق,
چکیده مقاله :
در این پژوهش پیوند اخلاق و اعتراض در اندیشۀ نظامی مورد بررسی قرارگرفته است. او با رویکرد تعلیمی در پی عدالت ورزی حاکمان و هدایت جامعه به سوی جامعه آرمان‌شهری است و با داستان‌های تعلیمی و بیان اعتراضی گاه با تصریح و گاه با تعریض در برابر عوامل تحمیلی اجتماعی و سیاسی ایستادگی می‌کند. به اعتقاد او شاید تعلیم از میان انواع ادبی عرصۀ بهتری برای روح انتقادی و اعتراضی به حاکمان زورمدار باشد. از این‌رو در قالب داستان‌هایی از سرنوشت حاکمان گذشته ستودنی‌ها را ستوده و ناشایست‌ها را تقبیح کرده، مضامین ارزشمندی چون عدالت، دین‌داری و خردورزی و انسان‌دوستی را ستایش کرده و از سویی ناراستی و نادرستی و بی‌عدالتی و ظلم را تقبیح کرده است. نگارنده در این جستار ضمن مطالعه تحلیلی نتیجه می‌گیرد بر اساس آموزه‌های دینی، نظامی اعتراض خود را به حاکمان زمان خود به چهار روش مختلف اقتضائی ابراز داشته و این اعتراض را با توجه به مبانی اخلاقی و شرایط تأثیرگذاری بیان می‌دارد. از این‌رو ظلم را برنمی‌تابد و با آوردن حکایت‌های متعدد از پادشاهان گذشته به تعریض یا با نصایح اخلاقی به‌تلویح و یا با اعتراض به تصریح بر آن‌ها می‌تازد تا به راه دادگری بازآیند. مرحله نهایی از اصول اعتراضی - تعلیمی نظامی متوسل شدن به عالم فرازمینی و توسل به کسانی چون پیامبر اسلام است تا خود ریشه ظلم را برکنند. او ضمن دعوت به عدالت‌ورزی که یکی از شرایط اصلی در حکومت‌داری است، پادشاهی را که فاقد شرط عدالت ورزی در آرمان‌شهر نظامی باشد، فاقد صلاحیت حکومت‌داری می‌داند.
In this research, the connection between ethics and protest in Nezami's thought has been studied. With his didactics approach, he seeks justice for the rulers and guidance of the society towards the utopian society. According to him, didactics among literary genres may be a better arena for the critical spirit and protest against the tyrannical rulers. Hence, in the form of stories about the fate of past rulers, he has praised the praiseworthy and denounced the indecent, praised valuable themes such as justice, religiosity, reason and humanity, and on the other hand, has denounced inequality, injustice, and oppression. In this article, while studying analytically, the author concludes that according to religious teachings, Nezami expresses his objection to the rulers of his time in four different contingent ways and expresses this objection according to moral principles and conditions of influence. Therefore, he does not tolerate oppression and attacks them by bringing the stories of past kings to the forefront, or with explicit moral advice, or by protesting, so that they can return to justice. The final stage of the Nezami protest- didactics principles is to appeal to the extraterrestrial world and to appeal to people like the Prophet of Islam to eradicate the root of oppression. While calling for justice, which is one of the main conditions in governance, he considers a king who lacks the condition of justice in a Nezami utopia to be incompetent to govern.
کتاب ها
آیتی، عبدالمحمد (1363) داستان خسرو و شیرین، تهران: انتشارات امیرکبیر.
پشت‌دار، علی‌محمد (1385) ناصرخسرو و ادب اعتراض، چاپ اول، تهران: نشر فرهنگ صبا.
ثروت، منصور (1370) گنجینه حکمت در آثار نظامی، چاپ نخست، تهران: امیرکبیر.
جرجی زیدان (1379) تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهر الکلام، جلد 2 و 4، تهران: امیرکبیر.
خاقانی (1368) دیوان خاقانی، تصحیح ضیاءالدین سجادی، تهران: زوار.
خواجه نظام الملک (1369) سیاست نامه، تصحیح عباس اقبال، تهران: اساطیر.
دوورژه، موریس (1386) اصول علم سیاست، مترجم ابوالفضل قاضی، شریعت پناهی، چاپ چهارم، تهران: انتشارات میزان.
راوندی، مرتضی (1374) تاریخ اجتماعی ایران، حیات ادبی مردم ایران، جلد 6 ، تهران: انتشارات نگاه.
رجایی، محمد خلیل (1359) معالم البلاغه در علم معانی بیان و بدیع، چاپ سوم، شیراز: انتشارات دانشگاه شیراز.
زرین‌کوب، عبدالحسین (1372) پیر گنجه در جستجوی ناکجاآباد، درباره زندگی آثار و اندیشه نظامی، چاپ نخست، تهران: انتشارات سخن.
سعدی، مصلح الدین (1363) کلیات سعدی، تصحیح محمد علی فروغی، چاپ دوم، تهران: انتشارات علمی.
شفیعی کدکنی، محمدرضا (1380) تازیانه‌های سلوک، چاپ سوم، تهران: انتشارات آگاه.
نظامی، الیاس بن یوسف (1374) لیلی و مجنون نظامی گنجوی، چاپ دوم، تصحیح برات زنجانی، تهران: دانشگاه تهران.
نظامی، الیاس بن یوسف (1363) خمسه نظامی جلد اول، مخزن‌الاسرار، تصحیح بهروز ثروتیان، تهران: انتشارات توس.
نظامی، الیاس بن یوسف (1366) کلیات خمسه حکیم نظامی گنجه‌ای، بی نام تصحیح، چاپ چهارم، تهران: امیرکبیر.
مقالات
آقاجانی، احمد، عسگری، محمود (1390) چارچوب نظری اندیشه نظامی، ماهنامه صف، شـمارۀ 43، پیاپی 373، صص43-45.
پشت‌دار، علی‌محمد (1389) چشم انداز آزادگی و ادب اعتراض در شعر فارسی، دو فصلنامه تخصصی علوم ادبی پیاپی 5، صص 157-180.
خاتمی، احمد (1378) نظام کلامی در کلام نظامی، مجله ادبیات دانشگاه شهید بهشتی، شماره 23، صص16-29.
خاتمی، احمد، هادیان، مرتضی (1395) داد در اندیشه سیاسی اجتماعی حکیم نظامی گنجه‌ای، مجله مطالعات انتقادی ادبیات سال دوم،شمارۀ 5، صص 53-68.
شریفی، حمیده، سیدصادقی، سیدمحمود (1399) پیوند دادگری و شادی و نقش آن در کاهش آسیبهای فردی و اجتماعی در شاهنامه، فصلنامۀ علمی تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)ف دورۀ 12، شمارۀ 43، صص 13-40.
صفا، فاضلی قادر (1381) راه و رسم فرمانروایی در اندیشه نظامی گنجوی، فصلنامۀ علوم سیاسی، شـمارۀ 20، صص283-300.
طغیـانی، اسـحاق، معینـی فرد، زهرا (1387) آرمان‌شهر زنان در خسرو و شیرین حکیم نظامی گنجه‌ای، مجلۀ پژوهشنامۀ ادب غنائی، شمارۀ 11، صص130–113.
یلمه‌ها، احمد رضا (1393) پیام‌های جهانی شعر شهریار نامة فرهنگ آذربایجان شرقی، فصلنامۀ پژوهشی و فرهنگی شهریار، سال اول، شمارۀ 1، صص87-101.
پایان نامه ها
سلطانی فرگی، مرتضی (1388) بررسی شعر اعتراض در ادبیات معاصر پارسی از سال 1332 تا 1357، پایان‌نامه کارشناسی ارشد دانشگاه سبزوار، استاد راهنما: ابوالقاسم رحیمی، استاد مشاور مهیار علوی مقدم.
_||_Books
Ayati, Abdolmohammad (1984) The story of Khosrow and Shirin, Tehran: Amirkabir Publications.
Poshtdar, Ali Mohammad (2006) Naser Khosrow and the Literature of Protest, First Edition, Tehran: Farhang Saba Publishing.
Tharwat, Mansour (1991) The Treasure of Wisdom in Military Works, First Edition, Tehran: Amirkabir.
Georgi Zidan (2000) History of Islamic Civilization, translated by Ali Jawahar al-Kalam, Volumes 2 and 4, Tehran: Amirkabir.
Khaghani (1989) Khaghani's Divan, edited by Ziauddin Sajjadi, Tehran: Zavar.
Khajeh Nizam-ol-Molk (1990) Policy Letter, edited by Abbas Iqbal, Tehran: Myths.
Dovarjeh, Morris (2007) Principles of Political Science, Translated by Abolfazl Ghazi, Shariat Panahi, Fourth Edition, Tehran: Mizan Publications.
Ravandi, Morteza (1995) Social History of Iran, Literary Life of the Iranian People, Volume 6, Tehran: Negah Publications.
Rajaei, Mohammad Khalil (1980) Ma'alem al-Balaghah in the science of the meanings of expression and novelty, third edition, Shiraz: Shiraz University Press.
Zarrinkoob, Abdolhossein (1993) Pir Ganjeh in Search of Nowhere, About the Life of Military Works and Thought, First Edition, Tehran: Sokhan Publications.
Saadi, Moslehuddin (1984) Saadi's generalities, edited by Mohammad Ali Foroughi, second edition, Tehran: Scientific Publications.
Shafiee Kadkani, Mohammad Reza (2001) Whips of conduct, third edition, Tehran: Agah Publications.
Nezami, Elias Ibn Yousef (1995) Lily and Majnoon Nezami Ganjavi, second edition, edited by Barat Zanjani, Tehran: University of Tehran.
Nezami, Elias Ibn Yusuf (1984) Khamseh Nezami Volume One, Repository of Secrets, edited by Behrouz Thorotian, Tehran: Toos Publications.
Nezami, Elias Ibn Yusuf (1987) Generalities of Khamseh Hakim Nezami Ganjaei, Untitled Correction, Fourth Edition, Tehran: Amirkabir.
Articles
Aghajani, Ahmad, Asgari, Mahmoud (2011) Theoretical Framework of Military Thought, Saf Monthly, No. 43, consecutive 373, pp. 43-45.
Pashtdar, Ali Mohammad (2010) The Perspective of Freedom and the Literature of Protest in Persian Poetry, two consecutive specialized journals of literary sciences 5, pp. 157-180.
Khatami, Ahmad (1999) The Theological System in Military Theology, Journal of Literature of Shahid Beheshti University, No. 23, pp. 16-29.
Khatami, Ahmad, Hadian, Morteza (2016) Dad in the Socio-Political Thought of Hakim Nezami Ganjahai, Journal of Critical Studies of Literature in the second year, No. 5, pp. 53-68.
Sharifi, Hamideh, Seyed Sadeghi, Seyed Mahmoud (2020) The link between justice and happiness and its role in reducing personal and social harms in Shahnameh, Scientific Quarterly of Interpretation and Analysis of Persian Language and Literature (Dehkhoda) Volume 12, Number 43, pp. 13- 40.
Safa, Fazeli Qader (2002) The Rule of Drawing in Ganjavi Military Thought, Quarterly Journal of Political Science, No. 20, pp. 283-300.
Toghyani, Ishaq, Moeinifard, Zahra (2008) The utopia of women in Khosrow and Shirin Hakim Nezami Ganjaei, Journal of Lyrical Literature Research, No. 11, pp. 130-113.
Yalmehaha, Ahmad Reza (2014) Shahriar Poetry World Messages East Azarbaijan Culture Letter, Shahriar Research and Cultural Quarterly, First Year, No. 1, pp. 87-101.
Theses Soltani Fergi, Morteza (2009) A Study of Protest Poetry in Contemporary Persian Literature from 1332 to 1357, Sabzevar University Master Thesis, Supervisor: Abolghasem Rahimi, Consulting Professor Mahyar Alavi Moghadam.
