«یتیم» و مسائل آن از منظر قرآن و روایات

محورهای موضوعی : فصلنامه مطالعات قرآنی

سید رضا مودب ¹ (استاد گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه قم)
محمود قاسم زاده خشکرودی ² (کارشناسی ارشد قرآن و حدیث دانشگاه قم)

تاریخ دریافت : 1399/01/06 تاریخ پذیرش : 1399/01/06 تاریخ انتشار : 1398/12/01

کلید واژه:

چکیده مقاله :

یتیم و حقوق آن از جمله مسائل مهم اجتماعی محسوب می شود. با توجه به اهمیت چندجانبه یتیم و اولویت داشتن آیات قرآن و روایات معصومین برای کاوش نگاه اسلام، این نوشتار به دنبال آن است که با نگاهی دقیق‌تر، برخی از مفاهیم و موضوعات پیرامون ایتام را ارائه یا بازنمایی کند. به این منظور، ضمن بررسی معنای یتیم، آیات قرآن و روایات معصومین که حقوق و تکالیفی را در قبال ایتام متذکر شده اند مورد بررسی قرار گرفت. از نگاه اهل لغت، یتیم کسی است که در شرایط تنهایی و نیازمندی به سر می برد و فاقد ناظر اصلی باشد، امّا یتیم در لسان روایات معصومین(ع) علاوه بر یتیم مرسوم، به افراد جدامانده از امام و شریعت هم اطلاق شده و از آن به یتیم آل محمّد(ص) تعبیر شده است. شرایط یتیم آل محمّد(ص) به مراتب از یتیم معمول سخت تر بوده و البته سرپرستی آن ها نیز آثار مضاعفی را انتظار می‌کشد.

چکیده انگلیسی:

“Orphans” and their rights are of important social issues. According to multilateral importance of “orphans” and the priority of Quran’s Verses and Innocents’ traditions in order to survey Islam, the present paper seeks to represent some related concepts and subjects to “orphans” by a more precise viewpoint. Accordingly, besides studying the meaning of “orphan”, (some) Verses of Quran and Innocents’ traditions in which the assignments and responsibilities upon orphans are declared and surveyed. “Orphans” from Islam’s viewpoint – in a greater circle – include left individuals from religion and religious law.

منابع و مأخذ:

قرآن کریم.

‏ابن­اثیر، مبارک بن محمد. 1367ش، النهایة فی غریب الحدیث والأثر، تحقیق و تصحیح محمود محمد طناحی و طاهر احمد زاوی، قم: مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان.

‏ابن­بابویه، محمد بن علی. 1376ش، أمالی الصدوق، تهران: کتابچی.

ابن­بابویه، محمد بن علی. 1385ق، علل الشرائع، قم: کتابفروشی داوری.

ابن­بابویه، محمد بن علی. 1406ق، ثواب الأعمال وعقاب الأعمال، قم: دار الشریف الرضی للنشر.

ابن­بابویه، محمد بن علی. 1413ق، من لا یحضره الفقیه، تحقیق و تصحیح علی اکبر غفاری، قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.

‏ابن­درید، محمد بن حسن. 1988م، کتاب جمهرةاللغة، بیروت: دار العلم للملایین.

‏ابن­سیده، علی بن ابراهیم. 1421ق، المحکم والمحیط الأعظم، تحقیق عبدالحمید هنداوی، بیروت: دار الکتب العلمیة.

‏ابن­فارس، احمد بن فارس. 1404ق، معجم مقاییس اللغة، قم: مکتب الاعلام الاسلامی.

‏ابن­منظور، محمد بن مکرم. 1414ق، لسان العرب، بیروت: دار صادر.

‏ازهری، محمد بن احمد. 1421ق، تهذیب اللغة، بیروت: دار احیاء التراث العربی.

‏بحرانی، سید هاشم بن سلیمان. 1374ش، البرهان فی تفسیر القرآن‏، تحقیق قسم الدراسات الإسلامیة مؤسسة البعثة، قم: مؤسسة بعثة.

‏پاینده، ابوالقاسم. 1382ش، نهج الفصاحة(مجموعه کلمات قصار حضرت رسول صلى الله علیه وآله)، تهران: دنیای دانش.

‏تمیمی آمدی، عبدالواحد بن محمد. 1410ق، غرر الحکم ودرر الکلم، تحقیق و تصحیح سیدمهدی رجائی، قم: دار الکتب الإسلامی.

جوادی آملی، عبدالله. 1382ش، تسنیم: تفسیر قرآن کریم، قم: مرکز نشر اِسراء.

جوادی آملی، عبدالله. 1391ش، مفاتیح الحیاة، قم: مرکز نشر اِسراء.

‏جوهری، اسماعیل بن حماد. 1376ق، الصحاح: تاج اللغة وصحاح العربیة، تحقیق احمد عبد الغفور عطار، بیروت: دار العلم للملایین.

‏حرّ عاملی، محمد بن حسن. 1409ق، تفصیل وسائل الشیعة إلى تحصیل مسائل الشریعة، قم: مؤسسه آل البیت(ع).

‏حسن بن علی(علیه السلام). 1409ق، التفسیر، قم: مدرسه الإمام المهدی(عج).

‏حلی، حسن بن یوسف بن مطهر. 1411ق، کشف الیقین فی فضائل أمیر المؤمنین‏، تحقیق حسین درگاهی، تهران: وزارت ارشاد.

‏حویزی، عبد علی بن جمعه. 1415ق، تفسیر نور الثقلین، تصحیح هاشم رسولی، قم: اسماعیلیان.

‏خزعلی، انسیه. 1388ش، تصویر عصر جاهلی در قرآن، تهران: مؤسسه انتشارات امیرکبیر.

‏راغب اصفهانی، حسین بن محمد. 1412ق، مفردات ألفاظ القرآن، بیروت: دار القلم.

روحانی، محمود. 1366ش، 1372ش، المعجم الإحصائی لألفاظ القرآن الکریم، مشهد: مؤسّسة طبع و نشر الآستانة الرضویّة المقدسة.

‏زبیدی، محمد بن محمد مرتضی. 1414ق، تاج العروس من جواهر القاموس، تحقیق و تصحیح علی شیری. بیروت: دار الفکر.

زمخشری، محمود بن عمر. 1979م، أساس البلاغة، بیروت: دار صادر.

‏شهید ثانی، زین الدین بن علی. 1409ق، منیة المرید، تحقیق رضا مختاری، قم: مکتب الإعلام الإسلامی.

‏صابونی، محمدعلی. 1421ق، صفوة التفاسیر، لبنان- بیروت‏: دار الفکر.

‏صاحب، اسماعیل بن عباد. 1414ق، المحیط فی اللغة، تحقیق محمدحسن آل یاسین، بیروت: عالم الکتب.

‏طباطبایی، محمدحسین. 1390ق، المیزان فی تفسیر القرآن، لبنان- بیروت‏: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات‏.

‏طبرسی، احمد بن علی. 1403ق، الإحتجاج‏، تحقیق و تصحیح محمد باقر خرسان، مشهد: نشر مرتضی.

‏طوسی، محمد بن الحسن. 1407ق، تهذیب الأحکام فی شرح المقنعه للشیخ المفید رضوان الله علیه، تحقیق و تصحیح حسن الموسوی خرسان، تهران: دار الکتب الاسلامیه.

‏طیب حسینی، سید محمود. 1392ش، درآمدی بر دانش مفردات قرآن، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.

‏علمچی میبدی، ملیحه. 1381ش، یتیم در قرآن و حدیث، تهران: شرکت چاپ و نشر بین الملل.

‏عیاشی، محمد بن مسعود. 1380ق، التفسیر، تحقیق و تصحیح سید هاشم رسولی محلاتی، تهران: المطبعة العلمیة.

‏فائز، قاسم. 1390ق، سیمای عرب جاهلی از زبان قرآن و روایات، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.

‏فیروزآبادی، محمد بن یعقوب. 1415ق، القاموس المحیط، بیروت: دار الکتب العلمیة.

‏فیض کاشانی، محمد محسن بن شاه مرتضی. 1406ق، کتاب الوافی، اصفهان: کتابخانه امام أمیرالمؤمنین علی علیه السلام.

فیض کاشانی، محمد محسن بن شاه مرتضی. 1415ق، تفسیر الصافی، تحقیق و تصحیح حسین اعلمی، تهران: مکتبة الصدر.

‏فیومی، احمد بن محمد. 1414ق، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی، قم: مؤسسه دار الهجرة.

قرشی، علی اکبر. 1371ش، قاموس قرآن، تهران: دار الکتب الاسلامیه.

‏قمی، عباس. 1414ق، سفینة البحار، قم: اسوه.

‏کلینی، محمد بن یعقوب. 1429ق، الکافی، تحقیق مرکز تحقیقات دار الحدیث، قم: دار الحدیث.

‏مازندرانی، محمد صالح بن احمد. 1382ق، الکافی- الأصول والروضة، تحقیق و تصحیح ابوالحسن شعرانی. تهران: المکتبة الإسلامیة.

‏مجلسی، محمدباقر. 1403ق، بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار(ع)، بیروت: دار احیاء التراث العربی.

مجلسی، محمدباقر. 1404ق، مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول‏، تحقیق و تصحیح سید هاشم رسولی محلاتی، تهران: دارالکتب الاسلامیه.

‏مصطفوی، حسن. 1430، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، بیروت-قاهره-لندن: دار الکتب العلمیه-مرکز نشر آثار علامه مصطفوی.

مغنیه، محمدجواد. 1424ق، تفسیر الکاشف، قم: دار الکتب اسلامی.

‏مکارم شیرازی، ناصر. 1371ش، تفسیر نمونه، تهران: دار الکتب الاسلامیه.

مکارم شیرازی، ناصر. 1386 ش، پیام امام امیر المؤمنین(ع)، تهران: دار الکتب الاسلامیه.

‏نوری، حسین بن محمد تقی. 1408ق، مستدرک الوسائل ومستنبط المسائل‏، تحقیق مؤسسه آل البیت علیهم السلام، قم: موسسه آل البیت(ع).

‏هلالی، سلیم بن قیس. 1405ق، کتاب سلیم بن قیس الهلالی، تحقیق محمد انصاری زنجانی خوئینی، قم: الهادی.

 

مقالات

‏اصغر‌پور، ‌حسن، ‌مجید معارف و ‌خلیل پروینی. 1395ش، «روش‌های اختصاصی اهل بیت علیهم السلام در تفسیر مفردات قرآن»، مطالعات تفسیری، شماره 28، صص 7-26.

‏رستمی نسب، زینب. 1396ش، «تأثیر انس با قرآن بر بهداشت و سلامت روانی نوجوانان و جوانان»، فصلنامه مطالعات قرآنی، شماره 30، صص37-48.

فجری، محمد‌مهدی. 1388ش، «یتیم و یتیم نوازی در اسلام»، مبلغان، شماره 122، صص 73-94.

 

 

Persian

I. Books

‏Payandeh, Abu Al-Ghasem. 1382 SH, Nahj Al-Fasahah(Kalamaat-e-Qesaar-e-Hazrat-e-Rasul), Translation and compilation by Abu Al-Ghasem Payandeh. Tehran: Donya-e-Danesh.

Javadi Amoli, Abdollah. 1382 SH, Tasneem: Tafsir-e- Quran Karim. Qom: Nashre E’sraa.

Javadi Amoli, Abdollah. 1391 SH, Mafatih al-hayat. Qom: Nashre E’sraa.

Khazali, Ensie. 1388 SH, Picture of Pre-Islamic Arabia in Quran. Tehran: Amir kabir Publishing company.

Tayyeb Hossaini, S.M. Tayyeb. 1392 SH, An Introduction to Philology(Al-Mofradat) of the nobble Quran. Qom: Research Institute of Hawzah and University.

‏Alam Chi Meybodi, Malihe. 1381 SH, Orphan in the Quran and Hadith. Tehran: International Publishing co.

Faez, Ghasem. 1390 SH, Picture of Pre-Islamic Arabia in viewpoint of Quran and traditions. Tehran: Elmi and Farhangi Publishing company.

Ghorashi, Ali Akbar. 1371 SH, Qamus Quarn. Tehran: dar ol-kotob al-Eslamiyeh.

Makarem Shirazi, Nasir. 1371 SH, Tafsir-e-Nemoune. Tehran: dar ol-kotob al-Eslamiyeh.

Makarem Shirazi, Nasir. 1386 SH, Payam Imam Amir-al-Mu'minin(as). Tehran: dar ol-kotob al-Eslamiyeh.

 

II. Articles:

‏Asgharpoor, Hasan, Majid Ma’aref and Khalil Parvini, 1395 SH, “Ahle Bayt`s Special Methods in Commenting Words of the Holy Quran”. Commentary Studies, Vol. 7, No 28, pp. 7-26.

Fajri, Mohammad Mahdi. 1388 SH, “Orphans and Reverence for Orphans in Islam”. Moballeghan. No 122. pp. 73-94.

 

Arabic Books

Ibn al-'Asir, Mobarak bin Mohammad. 1367 SH, al-Nahiyah fei al-Gharib al-Hadith and athar, Research and correction by Mahmoud Mohammad Tanahi and Taher Ahmad Zavie. Qom: Ismaili press Institute.

Inb babawayh, Mohammad bin Ali. 1376 SH, Amali Al-sadough. Tehran: Ketabchi.

Inb babawayh, Mohammad bin Ali. 1385 AH, Ilal ash-Sharai. Qom: Davari bookstore.

Inb babawayh, Mohammad bin Ali. 1406 AH, Thawab-al-aa’mal and Ighab-al-aa’mal. Qom: dar-al-sharif al-Razie for publication.

Inb babawayh, Mohammad bin Ali. 1413 AH, Man la yah duruh al-faqih. Research and correction by Ali Akbar Ghaffarie. Qom: The Islamic Publishing House of the Community of Teachers of Qom Seminary.

Ibn Duraid, Mohammad bin Hassan. 1988 AD, Ketab-o-Jamharata l-Lughah. Beirut: Dar Al-elm lil-mollaien.

Ibn Seyyedeh, Ali bin Ibrahim. 1421 AH, Al-Mohkam-val-Mohit-ol-Azam. Research by Abd-ol-Hamid Hendavie. Beirut: dar al-kotob al-ilmiyah.

Ibn-e-Fares, Ahmad. 1404 AH, Mo'jam Al maghayes al-Loghah. Qom: Maktab al-aa’lam al-eslamie.

Ibn -Manzour, Muhammad bin Mokrem. 1414 AH,  Lessan al-Arab. Beirut: Dar Saader.

Azhari, Mohammad bin Ahmad. 1421 AH, Tahzib al-Lughah. Beirut: Dar ehya al-toras al-arabi.

Bahrani, Seyyed Hashem bin Soleyman. 1374 SH, Al- borhan fei tafsir al-Quran. Research of the department of al-dirasaat al-eslamiah in Be’saat institute. Qom: Be’saat institute.

‏Tamimi Amidi, abd al-Vahed bin Mohammad. 1410 AH, Ghurar Al-Hikam Wa Durar Al-Kalim. Research and correction by Seyyed Mahdi rajaie. Qom: Dar ol-kotob al-Eslami.

Johari, Ismail bin Hammad. 1376 SH, Al-Ssehah: Taj-o-lloqah and Ssehah-ol-Arabiah. Research by Ahmed Abdul Ghafour attar. Beirut: Dar Al-elm lil-mollaien.

Hoveizi, abd Ali bin Jomoah. 1415 AH, Tafsir Noor al-Saqlain. Correction bu Hashem rasouli. Qom: Esmaeilian.

‏Hurr Aamili, Mohammad bin Hasan. 1409 AH, Tafsil Wasa'il al-Shi’a ila Tahsil Masaa’il al-Shariaa’h. Qom: Al Al-beit(as) institute.

Hasan bin Ali(as). 1409 AH, Al-Tafsir. Qom: school of Imam Mahdi(as).

Helli, Hasan bin Yousef bin Motahhar. 1411 AH, Kashf-ul-Yaghin fi Fazaiel-e-Amir Al-mo’menin.research by Hossein Dargahi. Tehran: ministry of guidance.

Raghib Isfahani, Hussein bin Mohammad. 1412 AH, Mofradat Alfaaz Al-Quran, Beirut: Dar-ol-Ghalam.

Rouhani, Mahmoud. (1366 SH)1372 SH, Al-mujam al Ihsai Li-Alfaz-el-Quran al-karim. Mashhad: Institute of Publishing for Astan Quds Razavi.

Zubaidi, Mohammad bin Mohammad Morteza. 1414 AH, Taj Al Arus Min Jawahir Al Qamus. Research and correction by Ali Shirie. Beirut: dar-ol-Fekr.

Zamakhshari, Mahmoud bin Umar. 1979 AD, Asaas Al-Balaghah. Beirut; Dar Saader.

Shahid thaani, Zein-o-Din bin Ali. 1409 AH, Munyat al-murid. Research by Reza Mokhtari. Qom: Maktab al-aa’lam al-eslami.

Sabouni, Mohammad Ali. 1421 AH, Safvatol Tafasir. Lebanon-Beirut: dar-ol-Fekr.

Saheb, esmaiel bin abbad. 1414 AH, Al-mohit fi al-lughah. Research by Mohammad Hasan Al Yasin. Beirut: Alam al-kotob.

Tusi, Mohammad bin al-Hasan. 1407 AH, Tahdhib al-Ahkam fi Sharh al-Muqni'ah lil-Sheikh Al-mofid. Research and correction by Hasan Al-mousavi Kharsan. Tehran: Dar ol-kotob al-Eslamiyeh.

Tabataba'I, Mohammad Hossein. 1390 AH, Al-Mizan fi Tafsir al-Qur'an. Lebanon-Beirut: Al-aa’lamy Institute LeL-matboaa’t.

Tabrisi, Ahmad bin Ali. 1403 AH, Al-Ihtijaj. Research and correction by Mohammad bagher kharsan. Mashhad: Morteza publication.

Ayyashi, Mohammad bin Masoud. 1380 AH, Al-Tafsir. Research and correction by Seyyed Hashem rasouli Mahallati. Tehran: Al-matbaa’h al-elmiaa’h.

Fayoumi, Ahmad bin Muhammad. 1414 AH, Al-Mesbah al-Munir Fie Gharib al-Shar'eh al-Kabir lil-Raafei. Qom: dar ol-Hejrah.

Fairuzabadi, Mohammad bin Yaghoub. 1415 AH, Al-Qamus Al-Muhit. Beirut: dar al-kotob al-ilmiyah.

Feyz Kashani, Mohammad Mohsen bin shah Morteza. 1406 AH, Ketab-ol-Vafi. Isfahan: Library of Imam  Amir-al-Mu'minin Ali(as).

Feyz Kashani, Mohammad Mohsen bin shah Morteza. 1415 AH, Tafsir al-saafie. Research and correction by Hossein Aa’lamie. Tehran: Maktabata al-Sadr.

Ghomi, Abbas. 1414 AH, Safeenath Al-Bahar. Qom: Osveh.

Koleiny Mohammad bin Yaghoub. 1429 AH, Al-kafi. Research by dar Al-Hadith research department. Qom: dar Al-Hadith.

Mazandarani, Mohammad Salih bin Ahmad. 1382 AH, Al-kafi-Usul and al-ruzah, research and correction by Abo Al-Hassan Shaa’rani. Tehran: Al-maktabah Al-Islamiah.

Majlesi, Mohammed Baqer. 1403 AH,  Biḥār al-Anwār al-Jāmiʿah li-Durar Akhbār al-Aʾimmat al-Aṭhār. Beirut: Dar ihyaa altouras alarabi.

Majlesi, Mohammed Baqer. 1404 AH, Mir'at ul-Oqool. Research and Correction Seyyed Hashem Rasouli Mahallati. Tehran: Dar ol-kotob al-Eslamiyeh.

‏Mostafavi, Hasan. 1430 AH, Al-Tahghigh fi Kalimat Al-Quran Al-Karim. Beirut-Cairo-London: Dar ol-kotob al-elmiaah- Allame Mostafavi Publishing Center.

Mughniyeh, Mohammad Javad. 1424 AH, Tafsir Al- kashef, Qom: Dar al-Kotbub al-Islamie.

Nouri, Hossein bin Mohammad Taghi. 1408 AH, Mostadrak Al-vasael and Mostanbet Al-masael. Research by Al Al-bait(AS) institute. Qom: Al Al-bait(AS) institute.

‏Hilali, Sulaym bin Qays. 1405 AH, Kitab Sulaym Bin Qays Al Hilali. Research by Mohammad Ansari Zanjani Khouieni. Qom: Al-hadi.