«یتیم» و مسائل آن از منظر قرآن و روایات

الموضوعات : فصلنامه مطالعات قرآنی

سید رضا مودب ¹ (استاد گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه قم)
محمود قاسم زاده خشکرودی ² (کارشناسی ارشد قرآن و حدیث دانشگاه قم)

تاريخ الإرسال : 01 الأربعاء , شعبان, 1441 تاريخ التأكيد : 01 الأربعاء , شعبان, 1441 تاريخ الإصدار : 26 الخميس , جمادى الثانية, 1441

الکلمات المفتاحية:

ملخص المقالة :

یتیم و حقوق آن از جمله مسائل مهم اجتماعی محسوب می شود. با توجه به اهمیت چندجانبه یتیم و اولویت داشتن آیات قرآن و روایات معصومین برای کاوش نگاه اسلام، این نوشتار به دنبال آن است که با نگاهی دقیق‌تر، برخی از مفاهیم و موضوعات پیرامون ایتام را ارائه یا بازنمایی کند. به این منظور، ضمن بررسی معنای یتیم، آیات قرآن و روایات معصومین که حقوق و تکالیفی را در قبال ایتام متذکر شده اند مورد بررسی قرار گرفت. از نگاه اهل لغت، یتیم کسی است که در شرایط تنهایی و نیازمندی به سر می برد و فاقد ناظر اصلی باشد، امّا یتیم در لسان روایات معصومین(ع) علاوه بر یتیم مرسوم، به افراد جدامانده از امام و شریعت هم اطلاق شده و از آن به یتیم آل محمّد(ص) تعبیر شده است. شرایط یتیم آل محمّد(ص) به مراتب از یتیم معمول سخت تر بوده و البته سرپرستی آن ها نیز آثار مضاعفی را انتظار می‌کشد.

المصادر:

قرآن کریم.

‏ابن­اثیر، مبارک بن محمد. 1367ش، النهایة فی غریب الحدیث والأثر، تحقیق و تصحیح محمود محمد طناحی و طاهر احمد زاوی، قم: مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان.

‏ابن­بابویه، محمد بن علی. 1376ش، أمالی الصدوق، تهران: کتابچی.

ابن­بابویه، محمد بن علی. 1385ق، علل الشرائع، قم: کتابفروشی داوری.

ابن­بابویه، محمد بن علی. 1406ق، ثواب الأعمال وعقاب الأعمال، قم: دار الشریف الرضی للنشر.

ابن­بابویه، محمد بن علی. 1413ق، من لا یحضره الفقیه، تحقیق و تصحیح علی اکبر غفاری، قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.

‏ابن­درید، محمد بن حسن. 1988م، کتاب جمهرةاللغة، بیروت: دار العلم للملایین.

‏ابن­سیده، علی بن ابراهیم. 1421ق، المحکم والمحیط الأعظم، تحقیق عبدالحمید هنداوی، بیروت: دار الکتب العلمیة.

‏ابن­فارس، احمد بن فارس. 1404ق، معجم مقاییس اللغة، قم: مکتب الاعلام الاسلامی.

‏ابن­منظور، محمد بن مکرم. 1414ق، لسان العرب، بیروت: دار صادر.

‏ازهری، محمد بن احمد. 1421ق، تهذیب اللغة، بیروت: دار احیاء التراث العربی.

‏بحرانی، سید هاشم بن سلیمان. 1374ش، البرهان فی تفسیر القرآن‏، تحقیق قسم الدراسات الإسلامیة مؤسسة البعثة، قم: مؤسسة بعثة.

‏پاینده، ابوالقاسم. 1382ش، نهج الفصاحة(مجموعه کلمات قصار حضرت رسول صلى الله علیه وآله)، تهران: دنیای دانش.

‏تمیمی آمدی، عبدالواحد بن محمد. 1410ق، غرر الحکم ودرر الکلم، تحقیق و تصحیح سیدمهدی رجائی، قم: دار الکتب الإسلامی.

جوادی آملی، عبدالله. 1382ش، تسنیم: تفسیر قرآن کریم، قم: مرکز نشر اِسراء.

جوادی آملی، عبدالله. 1391ش، مفاتیح الحیاة، قم: مرکز نشر اِسراء.

‏جوهری، اسماعیل بن حماد. 1376ق، الصحاح: تاج اللغة وصحاح العربیة، تحقیق احمد عبد الغفور عطار، بیروت: دار العلم للملایین.

‏حرّ عاملی، محمد بن حسن. 1409ق، تفصیل وسائل الشیعة إلى تحصیل مسائل الشریعة، قم: مؤسسه آل البیت(ع).

‏حسن بن علی(علیه السلام). 1409ق، التفسیر، قم: مدرسه الإمام المهدی(عج).

‏حلی، حسن بن یوسف بن مطهر. 1411ق، کشف الیقین فی فضائل أمیر المؤمنین‏، تحقیق حسین درگاهی، تهران: وزارت ارشاد.

‏حویزی، عبد علی بن جمعه. 1415ق، تفسیر نور الثقلین، تصحیح هاشم رسولی، قم: اسماعیلیان.

‏خزعلی، انسیه. 1388ش، تصویر عصر جاهلی در قرآن، تهران: مؤسسه انتشارات امیرکبیر.

‏راغب اصفهانی، حسین بن محمد. 1412ق، مفردات ألفاظ القرآن، بیروت: دار القلم.

روحانی، محمود. 1366ش، 1372ش، المعجم الإحصائی لألفاظ القرآن الکریم، مشهد: مؤسّسة طبع و نشر الآستانة الرضویّة المقدسة.

‏زبیدی، محمد بن محمد مرتضی. 1414ق، تاج العروس من جواهر القاموس، تحقیق و تصحیح علی شیری. بیروت: دار الفکر.

زمخشری، محمود بن عمر. 1979م، أساس البلاغة، بیروت: دار صادر.

‏شهید ثانی، زین الدین بن علی. 1409ق، منیة المرید، تحقیق رضا مختاری، قم: مکتب الإعلام الإسلامی.

‏صابونی، محمدعلی. 1421ق، صفوة التفاسیر، لبنان- بیروت‏: دار الفکر.

‏صاحب، اسماعیل بن عباد. 1414ق، المحیط فی اللغة، تحقیق محمدحسن آل یاسین، بیروت: عالم الکتب.

‏طباطبایی، محمدحسین. 1390ق، المیزان فی تفسیر القرآن، لبنان- بیروت‏: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات‏.

‏طبرسی، احمد بن علی. 1403ق، الإحتجاج‏، تحقیق و تصحیح محمد باقر خرسان، مشهد: نشر مرتضی.

‏طوسی، محمد بن الحسن. 1407ق، تهذیب الأحکام فی شرح المقنعه للشیخ المفید رضوان الله علیه، تحقیق و تصحیح حسن الموسوی خرسان، تهران: دار الکتب الاسلامیه.

‏طیب حسینی، سید محمود. 1392ش، درآمدی بر دانش مفردات قرآن، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.

‏علمچی میبدی، ملیحه. 1381ش، یتیم در قرآن و حدیث، تهران: شرکت چاپ و نشر بین الملل.

‏عیاشی، محمد بن مسعود. 1380ق، التفسیر، تحقیق و تصحیح سید هاشم رسولی محلاتی، تهران: المطبعة العلمیة.

‏فائز، قاسم. 1390ق، سیمای عرب جاهلی از زبان قرآن و روایات، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.

‏فیروزآبادی، محمد بن یعقوب. 1415ق، القاموس المحیط، بیروت: دار الکتب العلمیة.

‏فیض کاشانی، محمد محسن بن شاه مرتضی. 1406ق، کتاب الوافی، اصفهان: کتابخانه امام أمیرالمؤمنین علی علیه السلام.

فیض کاشانی، محمد محسن بن شاه مرتضی. 1415ق، تفسیر الصافی، تحقیق و تصحیح حسین اعلمی، تهران: مکتبة الصدر.

‏فیومی، احمد بن محمد. 1414ق، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی، قم: مؤسسه دار الهجرة.

قرشی، علی اکبر. 1371ش، قاموس قرآن، تهران: دار الکتب الاسلامیه.

‏قمی، عباس. 1414ق، سفینة البحار، قم: اسوه.

‏کلینی، محمد بن یعقوب. 1429ق، الکافی، تحقیق مرکز تحقیقات دار الحدیث، قم: دار الحدیث.

‏مازندرانی، محمد صالح بن احمد. 1382ق، الکافی- الأصول والروضة، تحقیق و تصحیح ابوالحسن شعرانی. تهران: المکتبة الإسلامیة.

‏مجلسی، محمدباقر. 1403ق، بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار(ع)، بیروت: دار احیاء التراث العربی.

مجلسی، محمدباقر. 1404ق، مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول‏، تحقیق و تصحیح سید هاشم رسولی محلاتی، تهران: دارالکتب الاسلامیه.

‏مصطفوی، حسن. 1430، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، بیروت-قاهره-لندن: دار الکتب العلمیه-مرکز نشر آثار علامه مصطفوی.

مغنیه، محمدجواد. 1424ق، تفسیر الکاشف، قم: دار الکتب اسلامی.

‏مکارم شیرازی، ناصر. 1371ش، تفسیر نمونه، تهران: دار الکتب الاسلامیه.

مکارم شیرازی، ناصر. 1386 ش، پیام امام امیر المؤمنین(ع)، تهران: دار الکتب الاسلامیه.

‏نوری، حسین بن محمد تقی. 1408ق، مستدرک الوسائل ومستنبط المسائل‏، تحقیق مؤسسه آل البیت علیهم السلام، قم: موسسه آل البیت(ع).

‏هلالی، سلیم بن قیس. 1405ق، کتاب سلیم بن قیس الهلالی، تحقیق محمد انصاری زنجانی خوئینی، قم: الهادی.

 

مقالات

‏اصغر‌پور، ‌حسن، ‌مجید معارف و ‌خلیل پروینی. 1395ش، «روش‌های اختصاصی اهل بیت علیهم السلام در تفسیر مفردات قرآن»، مطالعات تفسیری، شماره 28، صص 7-26.

‏رستمی نسب، زینب. 1396ش، «تأثیر انس با قرآن بر بهداشت و سلامت روانی نوجوانان و جوانان»، فصلنامه مطالعات قرآنی، شماره 30، صص37-48.

فجری، محمد‌مهدی. 1388ش، «یتیم و یتیم نوازی در اسلام»، مبلغان، شماره 122، صص 73-94.

 

 

Persian

I. Books

‏Payandeh, Abu Al-Ghasem. 1382 SH, Nahj Al-Fasahah(Kalamaat-e-Qesaar-e-Hazrat-e-Rasul), Translation and compilation by Abu Al-Ghasem Payandeh. Tehran: Donya-e-Danesh.

Javadi Amoli, Abdollah. 1382 SH, Tasneem: Tafsir-e- Quran Karim. Qom: Nashre E’sraa.

Javadi Amoli, Abdollah. 1391 SH, Mafatih al-hayat. Qom: Nashre E’sraa.

Khazali, Ensie. 1388 SH, Picture of Pre-Islamic Arabia in Quran. Tehran: Amir kabir Publishing company.

Tayyeb Hossaini, S.M. Tayyeb. 1392 SH, An Introduction to Philology(Al-Mofradat) of the nobble Quran. Qom: Research Institute of Hawzah and University.

‏Alam Chi Meybodi, Malihe. 1381 SH, Orphan in the Quran and Hadith. Tehran: International Publishing co.

Faez, Ghasem. 1390 SH, Picture of Pre-Islamic Arabia in viewpoint of Quran and traditions. Tehran: Elmi and Farhangi Publishing company.

Ghorashi, Ali Akbar. 1371 SH, Qamus Quarn. Tehran: dar ol-kotob al-Eslamiyeh.

Makarem Shirazi, Nasir. 1371 SH, Tafsir-e-Nemoune. Tehran: dar ol-kotob al-Eslamiyeh.

Makarem Shirazi, Nasir. 1386 SH, Payam Imam Amir-al-Mu'minin(as). Tehran: dar ol-kotob al-Eslamiyeh.

 

II. Articles:

‏Asgharpoor, Hasan, Majid Ma’aref and Khalil Parvini, 1395 SH, “Ahle Bayt`s Special Methods in Commenting Words of the Holy Quran”. Commentary Studies, Vol. 7, No 28, pp. 7-26.

Fajri, Mohammad Mahdi. 1388 SH, “Orphans and Reverence for Orphans in Islam”. Moballeghan. No 122. pp. 73-94.

 

Arabic Books

Ibn al-'Asir, Mobarak bin Mohammad. 1367 SH, al-Nahiyah fei al-Gharib al-Hadith and athar, Research and correction by Mahmoud Mohammad Tanahi and Taher Ahmad Zavie. Qom: Ismaili press Institute.

Inb babawayh, Mohammad bin Ali. 1376 SH, Amali Al-sadough. Tehran: Ketabchi.

Inb babawayh, Mohammad bin Ali. 1385 AH, Ilal ash-Sharai. Qom: Davari bookstore.

Inb babawayh, Mohammad bin Ali. 1406 AH, Thawab-al-aa’mal and Ighab-al-aa’mal. Qom: dar-al-sharif al-Razie for publication.

Inb babawayh, Mohammad bin Ali. 1413 AH, Man la yah duruh al-faqih. Research and correction by Ali Akbar Ghaffarie. Qom: The Islamic Publishing House of the Community of Teachers of Qom Seminary.

Ibn Duraid, Mohammad bin Hassan. 1988 AD, Ketab-o-Jamharata l-Lughah. Beirut: Dar Al-elm lil-mollaien.

Ibn Seyyedeh, Ali bin Ibrahim. 1421 AH, Al-Mohkam-val-Mohit-ol-Azam. Research by Abd-ol-Hamid Hendavie. Beirut: dar al-kotob al-ilmiyah.

Ibn-e-Fares, Ahmad. 1404 AH, Mo'jam Al maghayes al-Loghah. Qom: Maktab al-aa’lam al-eslamie.

Ibn -Manzour, Muhammad bin Mokrem. 1414 AH,  Lessan al-Arab. Beirut: Dar Saader.

Azhari, Mohammad bin Ahmad. 1421 AH, Tahzib al-Lughah. Beirut: Dar ehya al-toras al-arabi.

Bahrani, Seyyed Hashem bin Soleyman. 1374 SH, Al- borhan fei tafsir al-Quran. Research of the department of al-dirasaat al-eslamiah in Be’saat institute. Qom: Be’saat institute.

‏Tamimi Amidi, abd al-Vahed bin Mohammad. 1410 AH, Ghurar Al-Hikam Wa Durar Al-Kalim. Research and correction by Seyyed Mahdi rajaie. Qom: Dar ol-kotob al-Eslami.

Johari, Ismail bin Hammad. 1376 SH, Al-Ssehah: Taj-o-lloqah and Ssehah-ol-Arabiah. Research by Ahmed Abdul Ghafour attar. Beirut: Dar Al-elm lil-mollaien.

Hoveizi, abd Ali bin Jomoah. 1415 AH, Tafsir Noor al-Saqlain. Correction bu Hashem rasouli. Qom: Esmaeilian.

‏Hurr Aamili, Mohammad bin Hasan. 1409 AH, Tafsil Wasa'il al-Shi’a ila Tahsil Masaa’il al-Shariaa’h. Qom: Al Al-beit(as) institute.

Hasan bin Ali(as). 1409 AH, Al-Tafsir. Qom: school of Imam Mahdi(as).

Helli, Hasan bin Yousef bin Motahhar. 1411 AH, Kashf-ul-Yaghin fi Fazaiel-e-Amir Al-mo’menin.research by Hossein Dargahi. Tehran: ministry of guidance.

Raghib Isfahani, Hussein bin Mohammad. 1412 AH, Mofradat Alfaaz Al-Quran, Beirut: Dar-ol-Ghalam.

Rouhani, Mahmoud. (1366 SH)1372 SH, Al-mujam al Ihsai Li-Alfaz-el-Quran al-karim. Mashhad: Institute of Publishing for Astan Quds Razavi.

Zubaidi, Mohammad bin Mohammad Morteza. 1414 AH, Taj Al Arus Min Jawahir Al Qamus. Research and correction by Ali Shirie. Beirut: dar-ol-Fekr.

Zamakhshari, Mahmoud bin Umar. 1979 AD, Asaas Al-Balaghah. Beirut; Dar Saader.

Shahid thaani, Zein-o-Din bin Ali. 1409 AH, Munyat al-murid. Research by Reza Mokhtari. Qom: Maktab al-aa’lam al-eslami.

Sabouni, Mohammad Ali. 1421 AH, Safvatol Tafasir. Lebanon-Beirut: dar-ol-Fekr.

Saheb, esmaiel bin abbad. 1414 AH, Al-mohit fi al-lughah. Research by Mohammad Hasan Al Yasin. Beirut: Alam al-kotob.

Tusi, Mohammad bin al-Hasan. 1407 AH, Tahdhib al-Ahkam fi Sharh al-Muqni'ah lil-Sheikh Al-mofid. Research and correction by Hasan Al-mousavi Kharsan. Tehran: Dar ol-kotob al-Eslamiyeh.

Tabataba'I, Mohammad Hossein. 1390 AH, Al-Mizan fi Tafsir al-Qur'an. Lebanon-Beirut: Al-aa’lamy Institute LeL-matboaa’t.

Tabrisi, Ahmad bin Ali. 1403 AH, Al-Ihtijaj. Research and correction by Mohammad bagher kharsan. Mashhad: Morteza publication.

Ayyashi, Mohammad bin Masoud. 1380 AH, Al-Tafsir. Research and correction by Seyyed Hashem rasouli Mahallati. Tehran: Al-matbaa’h al-elmiaa’h.

Fayoumi, Ahmad bin Muhammad. 1414 AH, Al-Mesbah al-Munir Fie Gharib al-Shar'eh al-Kabir lil-Raafei. Qom: dar ol-Hejrah.

Fairuzabadi, Mohammad bin Yaghoub. 1415 AH, Al-Qamus Al-Muhit. Beirut: dar al-kotob al-ilmiyah.

Feyz Kashani, Mohammad Mohsen bin shah Morteza. 1406 AH, Ketab-ol-Vafi. Isfahan: Library of Imam  Amir-al-Mu'minin Ali(as).

Feyz Kashani, Mohammad Mohsen bin shah Morteza. 1415 AH, Tafsir al-saafie. Research and correction by Hossein Aa’lamie. Tehran: Maktabata al-Sadr.

Ghomi, Abbas. 1414 AH, Safeenath Al-Bahar. Qom: Osveh.

Koleiny Mohammad bin Yaghoub. 1429 AH, Al-kafi. Research by dar Al-Hadith research department. Qom: dar Al-Hadith.

Mazandarani, Mohammad Salih bin Ahmad. 1382 AH, Al-kafi-Usul and al-ruzah, research and correction by Abo Al-Hassan Shaa’rani. Tehran: Al-maktabah Al-Islamiah.

Majlesi, Mohammed Baqer. 1403 AH,  Biḥār al-Anwār al-Jāmiʿah li-Durar Akhbār al-Aʾimmat al-Aṭhār. Beirut: Dar ihyaa altouras alarabi.

Majlesi, Mohammed Baqer. 1404 AH, Mir'at ul-Oqool. Research and Correction Seyyed Hashem Rasouli Mahallati. Tehran: Dar ol-kotob al-Eslamiyeh.

‏Mostafavi, Hasan. 1430 AH, Al-Tahghigh fi Kalimat Al-Quran Al-Karim. Beirut-Cairo-London: Dar ol-kotob al-elmiaah- Allame Mostafavi Publishing Center.

Mughniyeh, Mohammad Javad. 1424 AH, Tafsir Al- kashef, Qom: Dar al-Kotbub al-Islamie.

Nouri, Hossein bin Mohammad Taghi. 1408 AH, Mostadrak Al-vasael and Mostanbet Al-masael. Research by Al Al-bait(AS) institute. Qom: Al Al-bait(AS) institute.

‏Hilali, Sulaym bin Qays. 1405 AH, Kitab Sulaym Bin Qays Al Hilali. Research by Mohammad Ansari Zanjani Khouieni. Qom: Al-hadi.