تحلیل تاریخیِ دو منبع جامع علوم قرآنِ قرن نهم؛ بصائر فیروزآبادی و التیسیر کافیجی

محورهای موضوعی : فصلنامه مطالعات قرآنی

نجمه نجم ¹ , مهدی مهریزی ² , محمد علی مهدوی راد ³

1 - دکتری علوم قرآن وحدیث،کادر علمی وپژوهشگر ثابت پژوهشگاه مطالعات اسلامی جامعة الزهراء(س)،قم
2 - دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران. ایران
3 - دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث، پردیس فارابی دانشگاه تهران

تاریخ دریافت : 1399/01/27 تاریخ پذیرش : 1399/06/01 تاریخ انتشار : 1401/10/01

کلید واژه: التیسیر, بصائر, منابع علوم‌قرآن, قرن9, تحلیل تاریخی,

چکیده مقاله :

برای جریان‌شناسی علمیِ منابع علوم‌قرآن، نگارش منظمی که عوامل موثر بر تطور و نگارش منابع مهم علوم‌‌قرآن را با تحلیل تاریخی برای دانش‌پژوهان این رشته به تصویر بکشد، موجود نیست. بررسی حاضر، تحلیل تاریخی منابع جامع علوم قرآن قرن 9 بوده که با روش پژوهش کیفی، داده‌های تحلیلی را در مورد تاثیرگذاریِ بصائر فیروزآبادی و التیسیر کافیجی و رابطه دو کتاب مذکور با کتب جامع هم‌عصرِ آن؛ مواقع ‌العلوم بلقینی و فضائل‌ القرآن عسقلانی، برای مخاطبان تخصصی رشته علوم‌قرآن بیان کرده‌است. کتاب بصائر با توجه به سنجش احوالات علمی، فرهنگی و سیاسی آن روزگار در مباحث جامع علوم قرآن تاثیرگذاری قابل‌قبولی داشته ‌است. کتاب فضائل‎القرآن از حیث کارکرد، ساختار و محتوا رتبه‌ای پایین‌تر از بصائر دارد. کتاب مختصرِ مواقع‌‎العلوم از کتاب مفصلِ بصائر، تاثیرگذاری کمتری داشته و تاثیرگذاری در عرصه علوم قرآن را در قرن 9 سیر نزولی می‌دهد. مباهات کافیجی بر کتاب التیسیر و از سوی دیگر کوچک شمردن این کتاب توسط سیوطی، تاثیرگذاری آن را متوسط نشان می‌دهد. این نتایج، کمک‌کننده به فهم جریان علم(علوم قرآن) کرده و دانش و بینش کمّی و کیفی دانش‌پژوهان را نسبت به تاریخ منابع علوم‌قرآن تکمیل می‌کند.

چکیده انگلیسی:

For the scholarly ontology of the sources of the Qur'anic sciences, there is no regular writing that illustrates the factors that influence the development and writing of important sources of the Qur'anic sciences with historical analysis for scholars in the field. The present study is a historical analysis of 9th-century Qur'anic Comprehensive Science Resources that provides qualitative research with analytical data on the influence of "Basaaer Firouzabadi and Al-Taysir Kafiji" and "the relationship between these two books with its contemporary companion books; "Mavaghe al-Oloom of the Bolgheini " and "Fazaael al-Quran of the Asghalani " have been addressed to specialized audiences of the Qur'an. Basaaer has had a remarkable impact on the comprehensive discussions of the Qur'anic sciences, considering the scientific, cultural and political circumstances of that day. Fazaael al-Quran is lower than Basra in terms of function, structure and content. Mavaghe al-Oloom is less influential than the book of Basaaer, and has had a declining influence on the sciences of the Qur'an in the 9th century. Kafiji's pride in the book of Al-Taiser, and on the other hand, the modesty of this book by Souoti, is moderate. These results help to understand the flow of science (Quranic sciences) and complement the quantitative and qualitative knowledge and insights of scholars on the "history of Quranic science resources".

منابع و مأخذ:

بلقینی، جلال الدین.1437ق، مواقع العلوم فی مواقع النجوم، تحقیق نبیل صابری (ماجستیر)،جامعة الجزائر.

حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله القسطنطنی.1982م، کشف الظنون عن أسامی الکتب و الفنون، بیروت: دارالفکر.

زریاب، عباس.1374ش، مدخل ابن حجر عسقلانی، تهران: دائرةالمعارف بزرگ اسلامى، ج3.

سخاوی، محمد بن عبدالرحمان.بی‌تا، الضوء اللامع لاهل القرن التاسع، بیروت: منشورات دار مکتبه الحیاه.

سیوطی، جلال الدین.1387ق، الأتقان فی علوم القرآن،تحقیق محمدابوالفضل‏ابراهیم، قاهره:چهار جلد در دو مجلد.

سیوطی، جلال الدین.1421ق، التحبیر فی علم التفسیر، بیروت:دارالفکر.

عزالدین، محمد کمال‌ الدین.1414ق، التاریخ‌ و المنهج‌ التاریخی‌ لابن‌ حجر، بیروت: دار اقرأ.

عسقلانی، ابن حجر.بی‌تا، انباء الغمر بابناءالعمر،کتابخانه مدرسه فقاهت. قابل دسترسی در: http://lib.eshia.ir/40066/1/116.

عسقلانی،ابن حجر.1382ش، فضائل القرآن(برگزیده فتح الباری فی شرح صحیح البخاری)،بیروت:دار و مکتبة الهلال.

فارویی فیروزی، مصطفی.بی‌تا، مدخل بلقینی، تهران:دائرة المعارف بزرگ اسلامی ج12، شماره۱۷۳۳. قابل دسترسی در:  https://cgie.org.ir/fa/publication/entryview/7970

فیروزآبادی، مجدالدین محمد بن یعقوب.1991م، القاموس المحیط، بیروت: دارإحیاء التراث العربی.

فیروزآبادی، مجدالدین محمد بن یعقوب.1416ق، بصائر ذوی التمیز فی لطائف الکتاب العزیز، تحقیق: محمدعلى النجار، قاهره: جمهوریة مصر العربیة، وزارة الاوقاف، المجلس الاعلی للشئون الاسلامیة.

کافیجی، محمدبن سلیمان.1410ق، التیسیر فی قواعد التفسیر، تحقیق ناصر بن محمد مطرودی، دمشق:دارالقلم.

کافیجی، محی الدین.1419ق، التیسیر فی قواعد علم التفسیر،تحقیق: مصطفی محمد حسین ذهبی، قاهره:مکتبه المقدسی.

کحّاله، عمررضا.بی‌تا، معجم المؤلفین، بیروت: موسسه الرساله.

محسنی تبریزی،علیرضا.1395ش، روش تحقیق کیفی در مکاتب تفسیری(زمینه و کاربرد)، تهران: انتشارات اطلاعات.

محمدپور،احمد.1392ش، روش تحقیق کیفی ضدروش،تهران، جامعه شناسان.

مهدوی‎راد، محمدعلی.1384ش، سیر نگارشهای علوم قرآنی، تهران: هستی‌نما.

مقالات

اقبال، ابراهیم و پهلوان، منصور.1391ش، مقاله «تقسیم نامه علوم قرآن»، فصلنامه مطالعات قرآنی،شماره10.

سلطانی رنانی، مهدی.1382ش، مقاله«سیر تاریخی وجوه و نظائر»، فصلنامه پژوهشهای علوم قرآنی، شماره 35 و 36.

فاضل(یزدی مطلق)، محمود.1378ش، «مجدالدین فیروز آبادی؛مؤلف قاموس اللغة یا سهم ایرانیان در نهضت فرهنگ نویسی به زبان عربی»، مجله دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه مشهد،شماره 43و 44.

مهدوى‌راد، محمدعلى.1375ش.، «سیر نگارش‌هاى علوم قرآنى (7)»، بینات، شماره 10.

Eghbal, Ebrahim.(1391), Taghsimnameh oloome Qorani, Motaleate Qorani,10.

Bolgheiny, Jalal al din.(1437), Mavagheol oloom fi mavagheol njoom, Jameatoljazayer.

Hejy khalifeh, Mostafa.(1982), Kashf al zonoon, Beyroot: Daro al fekr.

Zaryaab, Abbas.(1374), Ebne hajar asghalany, Tehran:Daeratolmaaref eslaamy.

Sakhavi, Mohammad, Azzaaoellamee al gharnottaseee, Beirut: Daro maktabatolhayat.

Pajooheshe ghoraani,35-36. Soltaanie renanni, Mahdi.(1382), Seyre tarikhie vojooh, 

Soyooty, Jalalo al din.(1387),Aletghaan,Ghaahereh.

 Soyooty, Jalalo al din.(1421),Attahbir, Beirut: Darolfekr.

Essoddin, Mohammad.(1414), Attarikh valmanhaje ttarikhie ebne hajar, Beyroot: Daroleghraae.

Asghalaani, Ebnehajar, Anbaaolghamar, Fghaahat, http://lib.eshia.ir/40066/1/116.

Asghalaani, Ebnehajar.(1382),Fazaaelolghoraan, Beirut: Darlhelal.

Faaroobi, Mostafaa.Bolgheiny, Tehran:Daeratolmaaref eslaamy, https://cgie.org.ir/fa/publication/entryview/7970.

Fazel, Mahmood, firoozabadi writer ghaamoosolloghah, Mashhad,43-44.

Firoozabaadi, mohammad.(1991),Ghamoosolmahit, Beyroot: Daroehyaaelarabi.

Firoozabaadi, mohammad.(1416), Ghahereh:vazaarat oghaf.

Kafiji, Mohammad.(1410), Attaysir, Damshgh: Darolghalam.

Kafiji, Mohammad.(1419), Attaysir, Ghahereh: Maktabatolmoghaddasi.

Kahaaleh, Reza,Moejamolmoallefin, Beirut:Moassesaoresaleh.

Mohseni tabrizi, Alireza, Raveshekeyfi, Teran: Ettelaat.

Mohammadpour, Ahmad(1392), Ravesh tahghighe keyfi, Tehran: Jaameeshenasan.

Mahdavirad, Mohammadali(1384), Seire nagareshhaaye oloome ghorani, Tehran:Hastinema.

Mahdavirad, Mohammadali(1375), "Seire nagareshhaaye oloome ghorani(7)", Bayyenat,10.