بررسی انواع اقتباس‌های قرآنی در دیوان اشعار حافظ و ابوالعتاهیه

محورهای موضوعی : شعر

مرتضی حیدری ¹ ( استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه پیام نور )

تاریخ دریافت : 1397/10/10 تاریخ پذیرش : 1397/10/10 تاریخ انتشار : 1397/09/01

کلید واژه:

چکیده مقاله :

دریافتن ژرفنای سروده های بسیاری از شاعران بزرگ جهان اسلام، بدون شناختن مایه‌های قرآنی شعر آنان ممکن نیست. در پژوهش حاضر نگارنده به تبیین، تحلیل و تطبیق جلوه های تأثیرپذیری سروده های حافظ و ابوالعتاهیه از آیات و مضامین قرآنی پرداخته و گونه های آن را در دیوان هر دو شاعر بازنموده است. تأثر قرآنی این دو شاعر در حوزه اقتباس های مستقیم و اقتباس های غیرمستقیم جای می‌گیرد که هر کدام، خود دارای گونه هایی است. نگارنده دریافته که در شعر ابوالعتاهیه در مقایسه با حافظ از برساختن و درج مضامینی مشابه تعبیرات قرآنی نشانی نیست، زیرا حافظ اکسیر کلام خداوند را بر مضامین عاشقانه، سیاسی و اجتماعی سروده های خود زده و با مضمون‌آفرینی، فرهنگ زبانی و اندیشگانی خود را چندصدایی کرده است، حال آنکه اقتباس های قرآنی اشعار ابوالعتاهیه جنبه ای اخلاقی و زاهدانه دارد و تک بعدی است.

چکیده انگلیسی:

Understanding the depth of most great and famous poets in Islam is not possible without recognizing and understanding Quranic themes of the poetries. In the present research, the author expresses, analyzes and compares the effectiveness manifestation of Hafez and Abū l-ʻAtāhiyya's poetries from Quranic Verses and concepts and then explains their types in both poets' diwans. Both poets' affect of Quran is in the field of direct and indirect adaptation in which each includes various types. The author concluded that there is no trace of similar concepts to Quranic interpretations in Abū l-ʻAtāhiyya's works. Because Hafez enjoyed God's words' elixir to enrich his poetries with lovely, political and social concepts since Abū l-ʻAtāhiyya' works are Quranic adaptation in the field of ethics and asceticism.

منابع و مأخذ:

قرآن کریم.

ابن اثیر، عزّ الدین علی بن محمّد. 1965م، الکامل فی التاریخ، بیروت: دار صادر.

أبوالعتاهیه، اسماعیل بن القاسم. 1406ق، دیوان، بیروت: دار بیروت للطّباعة والنّشر.

أبوالعتاهیه، اسماعیل بن القاسم. 1417ق، دیوان، گردآورنده مجید طراد، بیروت: دار الکتاب العرب.

استعلامی، محمد. 1387ش، حافظ به گفته حافظ: یک شناخت منطقی، تهران: مؤسسه انتشارات نگاه.

الباقوری، احمد حسن. 1382ش، اثر القرآن فی اللغة العربیة، ترجمه مهدی خرّمی، سبزوار: انتشارات مؤسسه فرهنگی هنری انتظار.

بهار، محمّدتقی ملک الشّعرا(مصحّح).1381ش، تاریخ سیستان، تهران: انتشارات معین.

حافظ شیرازی، خواجه شمس الدّین محمّد. 1319ش، دیوان حافظ، به کوشش محمّد معین، تهران: شرکت طبع کتاب.

حافظ شیرازی، خواجه شمس الدّین محمّد. 1377ش، دیوان حافظ، به کوشش خلیل خطیب رهبر، تهران: انتشارات صفی علیشاه.

حافظ شیرازی، خواجه شمس الدّین محمّد. 1381ش، دیوان حافظ، بر اساس نسخه قزوینی و خانلری با مقابله نسخه­ها و شرح­های معتبر، به کوشش حسین­علی یوسفی، تهران: نشر روزگار.

راستگو، سید محمد. 1376ش، تأثیر قرآن و حدیث در شعر فارسی، تهران: انتشارات سمت.

زرینکوب، عبد الحسین. 1371ش، از کوچه رندان، تهران: انتشارات امیرکبیر.

زیدان، جرجی. 1983م، تاریخ آداب اللغة العربیة، بیروت: منشورات دار مکتبة الحیاة.

صوفی، لیلا. 1381 ش، زندگینامه شاعران ایران، تهران: انتشارات جاجرمی.

علیان، أحمد محمد. 1997م، أبوالعتاهیه حیاته وأغراضه الشعریة، بیروت: دار الکتب العلمیة.

الفاخوری، حنا. 1368ش، تاریخ الأدب العربی، ترجمه عبد المحمّد آیتی، تهران: انتشارات توس.

فرّوخ، عمر. 2006م، تاریخ الأدب العربی، بیروت: دار العلم للملایین.

کاظمی، محسن. 1386ش، تأثیر قرآن و حدیث در شعر فارسی، قم: مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، مرکز تخصّصی علوم حدیث.

مجتبایی، فتح الله. 1386ش، شرح شکن زلف بر حواشی دیوان حافظ، تهران: سخن.

مختاری، قاسم. 1384ش، میراث ماندگار ادب شیعی، اراک: انتشارات دانشگاه اراک.

مسعودی، ابو الحسن علی بن الحسین. 1937م، مُرُوج الذّهب ومعادن الجواهر، تحقیق محمّد محی الدین عبد الحمید، بیروت: دار الفکر.

مقالات

شاملی، نصر الله و همکاران. 1392ش، «چگونگی حضور آیات قرآنی در اشعار عربی سعدی شیرازی»، فصلنامه تخصصی سبک­شناسی نظم و نثر فارسی، سال ششم، شماره دوم، پیاپی 20، صص. 243- 281.

 

 

The Holy Quran.

Abul-Atahiya, Ismail ibin-e Qasim (1997), Divan, Compiler Majid Trad. Beirut: Dar-ol Kitab-el Arab.

Abul-Atahiya, Ismail ibn-e Qasim (1986), Divan, Beirut: Dar-o Beirut let- Taba’a van-Nashr.

Albaquri, Ahmed Hasan. (1997). The Effects of Qur’an in Arabic Literature,  Mehdi KHorrami (trans.). Sabzevar: The Art and Culture Institute of Avay-e Entezar.

Al-Fakhoury, Hanna. (2007), The History of Arabic Literature, Abdol-Mohammad-e Ayati (trans.). Tehran: Tus Press.

Alian, Ahmad Mohammad. (1997), Abu-l-'Atahiya: His Life and His Poetic Porpuses. Beirut: Dar-ol Kotob-el Elmiyyah.

Bahar, Mohammad­Taqi Malek-osh Sho’ra (amend.). (2002), The History of Sistan, Tehran: Mo’in Publishers.

Este’lami, Mohammad. (2008), Hfiz according to Hafiz: One Logic Cognition, Tehran: Negah Institute Press.

Farrukh, Omar. (2006), The History of  Arabic Literature, Beirut: Dar-ol Elm-el Mollayin.

Hafiz, Khaje Shams-od Din Mohammad. (1940). Divan of Hfiz, to try Mohammed Mo’in. Tehran: SHerkat-e Tab’-e Ketab.

Hafiz, Khaje SHams-od Din Mohammad. (1998). Divan of Hfiz, to try KHalil Khatib Rahbar. Tehran: Safi Ali Shah Press.

Hafiz, Khaje SHams-od Din Mohammad. (2002). Divan of Hfiz, based on Qazvini and Khanlari amendments and comparing with other valid Manuscripts and Explanations, To try Hosain Ali Yusofi. Tehran: Ruzgar Press.

Ibn-o Athir, Izz-od Din Ali Ibn-o Mohammad. (1965), al-Kamil fet-Tarikh, Beirut: Dar-os Sader.

Kazemi, Mohsen. (2007), The Effect of Qur’an and Hadith in Persian Literature, Management Center of Qom Seminary,Special Center of Hadith Science.

Masoudi, Abol-Hasan Ali ibn-ol Hosain. (1937), Moruj-oz Zahab va Ma’aden-ol Javaher, research by Mohammad Mohy-od Din Abd-ol Hamid. Beirut: Dar-ol Fekr.

Mojtabayi, Fath-ollalh (2007), The Explanation of  Hair-breaker on the Notes of Hfiz’s Divan, Tehran: Sokhan Press.

Mokhtari, GHasem. (2005), The Enduring Legacy of Shi'ite Literature, Arak: Arak University Press.

Rast-Gu, S. Mohammad. (1997), The Effect of Qur’an and Hadith in Persian Poetry, Tehran: Samt Press.

Shameli, Nasrollah, et al,. (2013), "The Presence of the Verses of Holy Qur’an in Arabic Poems of Saadi Shirazi", Quarterly Specialty of Persian Poetry and Prose stylistics, the Sixth Year, the Second Number,  successive 20, pp. 243- 281.

Sufi, Leila. (2002), The Biography of Iran Poets. Tehran: Jajarmi publishers.

Zarrinkub, Abdol-Hosain (1992), Az Kuche-ye Rendan, Tehran: Amir Kabir Publishers.

Zaydan, Jurji. (1983), The History of Arabic Literature, Beirut: Manshurat-o Dar-e Maktab-el Hayat.