سیاست‏های علم و فناوری در برنامه‏های توسعه پنج‏ساله (تحلیل گفتمان برنامه ششم بر اساس رویکرد لاکلو و موف)

محورهای موضوعی : مطالعات توسعه اجتماعی ایران

سیده زهرا امیر ارجمندی ¹ ( دانشجوی دکترای جامعه‏شناسی فرهنگی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران. )
مهرداد نوابخش ² ( استاد گروه جامعه شناسی ،واحد علوم تحقیقات،دانشگاه آزاد اسلامی،تهران،ایران )
باقر ساروخانی ³ ( استاد گروه جامعه شناسی دانشگاه تهران )

تاریخ دریافت : 1401/08/08 تاریخ پذیرش : 1402/12/19 تاریخ انتشار : 1402/12/19

کلید واژه: برنامه ششم توسعه , تحلیل گفتمان, نوآوری هدفمند علمی, اقتصاد دانش‌بنیان, دولت‌محوری.,

چکیده مقاله :

سیاست‏های علم و فناوری به دلیل اهمیتی که در توسعه اقتصادی و اجتماعی جوامع دارند، به یکی از مهمترین عرصه‏های نزاع گفتمانی تبدیل شده‏اند. از این‏رو، مطالعه حاضر با هدف تحلیل گفتمان برنامه ششم بر اساس رویکرد لاکلو و موف انجام گرفته است. جامعه مورد مطالعه کلیه مواد قانونی و تبصره‏های مرتبط با علم و فناوری در قانون برنامه ششم توسعه بودند که به صورت تمام‏شماری مورد مطالعه قرار گرفتند یافته‏ها نشان می‏دهد که دال مرکزی این سند «نوآوری هدفمند علمی» است که مدلول‌‌های خود را بر اساس سه نشانه «کارآمدی و روزآمدی، خصوصی‌‌سازی/مردم‌‌سازی و اقتصاد دانش‌‌بنیان» برساخت کرده است. دال شناور، در قالب «همکاری و مشارکت علمی» و «عملکرد رقابتی» خود را نشان داده است. دال‏های تهی «اشتغال»، «نوسازی و بهسازی دانشی» و «بهره‌‌وری علمی» هستند که با وقفه‌‌ها و لحظه‌‌ها «مردمی‌‌سازی»، «نوسازی و بهسازی آموزشی» و «فرهنگ و ارزش‌‌های اسلامی» همراه هستند. حوزه گفتمانی این برنامه «دولت‌‌محوری، وابستگی به بیرون، کاهش محرومیت و بی‌‌طرفی علمی» است که گفتمان «فرهنگ‌‌محور/بوم‌‌محور» با موقعیت هژمونیک خود تخاصم‌‌ها را به حاشیه برده و فضا را برای مانور گفتمانی خود تحکیم بخشیده است. نتایج این مطالعه نشان می‏دهد که این برنامه با تاکید بر ررویه‏های اثبات‏گرایانه و عرضه‏محوری به سوی اهداف کمی در حرکت است که این امر امکان مردمی‌‌سازی علم و بکارگیری سرمایه‌‌های اجتماعی را با خلاء جدی روبرو ساخته است.

چکیده انگلیسی:

Because of their importance in the economic and social development of societies, science and technology policies have become one of the most important arenas of discourse conflict. Therefore, the present study was conducted with the aim of analyzing the discourse of the sixth program based on Laclau and Mouffe's approach. The studied society was all the legal articles and notes related to science and technology in the law of the sixth development plan, which were studied in full. The findings show that the central signifier of this document is "purposeful scientific innovation". It has built its symbols based on three signs: "Efficiency and modernity, privatization/popularization and knowledge-based economy". The floating sign has shown itself in the form of "collaboration and scientific participation" and "competitive performance". The null signs are "Employment", "Scientific modernization and improvement" and "Scientific productivity" which are associated with interruptions and moments of "People building", "Educational modernization and improvement" and "Islamic culture and values". The discourse area of this program is "state-centered, external dependence, reduction of deprivation and scientific neutrality" which "culture-centered/landscape-centered" discourse with its hegemonic position has marginalized conflicts and consolidated the space for its own discourse maneuver. The results of this study show that this program is moving towards quantitative goals with an emphasis on positivist and supply-oriented processes, which has made it possible to popularize science and use social capital with a serious vacuum.

منابع و مأخذ:

 باقری، ابوالفضل (1400). تحلیلی تاریخی بر گفتمان‌‌های رقیب نوآوری و تحول در صنایع دفاعی. بهبود مدیریت، شماره 3، پیاپی 53.
 تربتی، سروناز و مهدوی، امین (1397). تحلیل گفتمان انتقادي جوك در خصوص توافق هسته‌‌اي؛ بازنمایی توافق هسته‌‌اي در جوك فارسی. مطالعات رسانه‌‌هاي نوین،سال 4، شماره 15، صص 112- 148.
 جنوی، المیرا (1399). تحلیل شاخص‌‌های سنجش و ارزیابی فناوری و نواوری در اسناد بالادستی کشور. رهیافت، دوره 30، شماره 77.
 خوشنام، مژگان (1400). تحلیل محتوای اسنادبالادستی حوزه علم و فناوری. رهیافت، شماره 83، صص 56-72.
 ذاکرصالحی غلامرضا (1390). بررسی وضعیت موجود علم و فناوری در ایران و جایگاه آن در برنامه‌های توسعه. فصلنامه برنامه‌‌ریزی و بودجه. ۱۶ (۴) :۴۷-۳.
 سلامی، سیدرضا (1395). تحلیل گفتمان توسعه حوزه دانشی مدیریت فناوری در ایران. رساله دکترای، دانشگاه علامه طباطبایی، دانشکده مدیریت و حسابداری، گرایش مدیریت دولتی.
 شجاعی، سیدمحمدحسین؛ طباطبائیان، سیدحبیب‌‌الله؛ بامدادصوفی، جهانیار (1395). شناسایی و ساختاربندی مسائل و گزینه‌‌های سیاستی توسعه حوزه دانشی سیاست گذاری و مدیریت فناوری در ایران. مدیریت نوآوری، شماره 17، سال 5، صص 27-58.
 صفری‌‌شالی، رضا (1394). تحليل گفتمان عدالت جنسيتي در لوايح و برنامه هاي توسعه اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي جمهوري اسلامي ايران. مطالعات جامعه‌‌شناختی، دوره 22، شماره 2، صص 211-237.
 طرهانی، فرزاد و آزادیان‌‌دیسلم، رفائیل (1397). رابطه علم، فناوری و نوآوری با دفاع دانش‌‌بنیان بر اساس گفتمان ولایت فقیه و اسنادبالادستی. مطالعات بین‌‌رشته‌‌ای دانش راهبردی، سال 8، شماره 33، صص 237-172.
 علی‌‌پوری، پروین؛ زاهدی، محمدجواد؛ ملکی، امیر؛ جوادی‌‌یگانه، محمدرضا (1396). تحلیل گفتمان عدالت جنسیتی در برنامۀ پنج‌سالۀ ششم توسعۀ اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی جمهوری اسلامی ایران. مطالعات و تحقیقات اجتماعی در ایران. دوره 6، شماره 2، صص 229-203.
 فتح‏الهی، احمد؛ یمنی، محمد؛ صباغیان، مقصود؛ فراستخواه، مقصود؛ قاضی‏طباطبائی، محمود (1395). تحللی محتوای برنامه‏های پنج‏گانه توسعه ایران با توجه به مقوله‏های الگوهای حکمرانی آموزش عالی. انجمن اموزش عالی ایران. سال 6، شماره 4.
 قاسمی، حسن؛ نیرومند، لیلا؛ میرزاخانیان، آنی (1400). تحلیل گفتمان اخبار «کاهش تعهدات برجامی ایران» در خبرگزاری صداوسیما و پایگاه اینترنتی العربیه فارسی. فصلنامه مطالعات میان‌‌رشته‌‌ای ارتباطات و رسانه، دوره 4، شماره 3، پیاپی 13، صص 93-121.
 قاسمی‏اصل، زینب و الیاسی‏فرد، حسین (1400). تحلیل گفتمان انتقادی سازش با تکیه بر رویکرد لاکلو و موف، مطالعه موردی: روزنامه عکاظ. پژوهش در آموزش زبان و ادبیات عرب، سال 2، شماره 3.
 قاضی‌‌نوری، سیدسروش و ردائی، نیلوفر (1398). چارچوب تدوین برنامه‌‌های سیاستی علم، فناوری و نوآوری. سیاست علم و فناوری، سال 11، شماره 2، صص 527-542.
 قربان‏شیرودی، آرمیتا؛ کمالی، حامد؛ خراسانی، اباصلت (1397). تحلیل سیاست‏ها و برنامه‏های کلان علم و فناوری برنامه پنجم توسعه طرح چند پرسش کلیدی. دومین کنفرانس حکمرانی و سیاستگذاری عمومی، تهران، ایران.
 کلانتری، اسماعیل؛ غلامعلی، منتظر؛ سپهر، قاضی‏نوری (1400). خوشه‎بندی میانگین فازی به مثابۀ روش تحلیل گفتمان (مطالعۀ موردی: تعاملات نهادی سیاست‎گذاری علم و فنّاوری در ایران). روش‏شناسی علوم انسانی، شماره 107، صص 62-79.
 گودرزی، مهدی؛ علیزاده، حسن‌‌رضا؛ غریبی، جلیل؛ محسنی، مصطفی (1393). آسیب‌‌شناسی سیاست‌‌های علم و فناوری در ایران: تحلیل بر برنامه‌‌های پنج ساله توسعه. مدیریت توسعه و فناوری، دوره 2، شماره 2، صص 137-161.
 مرادی، محمدرضا؛ قاضی‌‌نوری، سیدسپهر؛ حسینی، محمدرضا؛ طرهانی، فرزاد (1397). تحليل گفتمان امام و رهبري در حوزه تبديل دستاوردهاي علم و فناوري به ثروت. مطالعات مدیریت راهبردی دفاع ملی. دوره 2، شماره 5، صص 7-37.
 مرادی‏مقدم، حسین (1397). بررسی وضعیت تولید علم ایران در نمایه استنادی علوم پس از انقلاب اسلامی و عملکرد آن در عرصه علم جهانی. پژوهشنامه علم‏سنجی، دوره 4، شماره 1، پیاپی 7، صص 17-39.
 مقدمی، محمدتقی (1390). نظریه تحلیل گفتمان لاکلو و موف و نقد آن. معرفت فرهنگی اجتماعی، سال 2، شماره 2، صص 91-124.
 موسی‏پور، حجت‏الله؛ حاجیانی، ابراهیم؛ خلیفه‏سلطانی، حشمت (1396). رهیافتی به پیامدهای سیاست‏گذاری علم و فناوری در ایران بر اساس تحلیل اسناد بالادستی. پژوهش در نظام های آموزشی، دوره 8، شماره 37 .
 نقیب‏زاده، احمد و هموئی، فاطمه (1393). انگلیس و اروپا، تحلیل گفتمان سیاست خارجی (مدل لاکلو و موف). تحقیقات سیاسی بین‏المللی، شماره 14، صص 1-33.
 یزدانی، شهرام؛ سیاه‌‌تیر، مریم؛ حسینی، مریم (1399). تحلیل گفتمان مرجعیت علمی در ایران. طب و تزکیه، دوره 29، شماره 3، صص 183-195.
 یوسفی‏نژاد، علی و عزتی، مرتضی (1395). تحلیل محتوای برنامه‏های توسعه جمهوری اسلامی ایران (برنامه سوم و چهارم) برمبنای نظریه توسعه‏ای استخراج شده از دیدگاه امام خمینی(ره). اقتصاد و بانکداری اسلامي، ۵ (۱۷) :۱۵۱-۱۲۳.
 Aman, I; Mat Awal, N; Fadzeli Jaafar, M (2014). Discourse Strategies of Science and Technology Academic Texts: A Malay Language Account. Social and Behavioral Sciences 136 (6): 344 – 349.
 Béland, D & Robert H. Cox. (2010). Ideas and politics in social science research. Oxford: Oxford University Press.
 Brown, Ch (2019). Critical Discourse Analysis and Information and Communication Technology in Education. Education, vol 7 (7): 123-147.
 Callahan D (1999) The Social Sciences and the Task of Bioethics. Daedalus (Special edition Bioethics and Beyond) Fall:275–294.
 Callon, M, P Lascoumes, and Y Barthe. (2009). Acting in an Uncertain World: an Essay on Technical Democracy. Translated by Graham Burchell. London: MIT Press
 Cooke, B, and U Kothari. (2001). Participation: the New Tyranny? London: Zed Books. Eckenwiler, Lisa A, and Felicia Cohn (eds.). 2007. The ethics of bioethics, mapping the moral landscape. Baltimore, MD: The Johns Hopkins University Press.
 Fairclough, N. (1995). Media Discourse. London: Edward Arnold.
 Flipse, S. M., Sanden, van der, M. C. A., Osseweijer, P. (2014). Improving industrial R&D practices with social and ethical aspects: Aligning key performance indicators with social and ethical aspects in food technology R&D Technological Forecasting and Social Change, 85(1), págs. 185-197.
 Godin, B.,( 2007). Science, accounting and statistics: The input–output framework. Research Policy 36, 670-690.
 Hoven Van Den, J, K Jacob, L Nielsen, F Roure, L Rudze, J Stilgoe, K Blind, A-L Guske, and CM Riera. (2013). Options for strengthening responsible research and innovation. report of the expert group on the state of art in Europe on responsible research and innovation. Brussels: European Commission/Directorate-General for Research and Innovation.
 Igaab, Z. K. and Al-Manhalawey, M.S. (2010). Case in English and Arabic: A Contrastive Study. Journal of University of Thi-Qar, College of Arts, 1, 1, 1-54.
 Karlsson, F., Goldkuh, G. l, Hedström, K. (2014). Practice-Based Discourse Analysis of Information Security Policy in Health Care. Computer Science, Medicine, Political Science.
 Landeweerd, L, Townend, D; Mesman, J; Van Hoyweghen, I (2015). Reflections on different governance styles in regulating science: a contribution to ‘Responsible Research and Innovation’ Life Sciences, Society and Policy (2015) 11:8 DOI 10.1186/s40504-015-0026-y.
 Liu, Y (2008). The Construction of Pro-Science and Technology Discourse in Chinese Language Textbooks, Language and Education, Volume 19, 2005 - Issue 4, pp 304-321.
 Liu, Y; Tong, H; Zhao, X; Gao, L; Jiao, L (2019). Analysis of Science Popularization Policies Issued by Chinese Central Government Organs and People's Organizations from 2011 to 2015. Culturals of scinence Vol 2 ( 2), PP 109-127.
 Lundvall, B.-A., Borrás, S., (2005). Science, technology and innovation policy in: Fagerberg, J., Mowery, D., Nelson, R.R. (Eds.), The Oxford Handbook of Innovation. Oxford University Press, Oxford.
 Macq, H; Tancoigne, E; Strasser, B. J. (2020). From Deliberation to Production: Public Participation in Science and Technology Policies of the European Commission (1998-2019). Educational Gerontology, 47 (11), pp 489-512 ,springer, DOI:10.1007/s11024-020-09405-6.
 Owen, R, P Macnaghten, and J Stilgoe. 2012. Responsible research and innovation: from science in society to science for society, with society. Science and Public Policy 39(6):751–760.
 Pieczka, M & Escobar, O (2013). Dialogue and science: Innovation in policy-making and the discourse of public engagement in the UK. Science and Public Policy, Volume 40, Issue 1, Pp 113–126.
 Putera, P.B & jannah, L.M (2012). Science & Technology and Innovation Policies in Science & Technological Research, Development, and Implementation, international Journal of Administrative Science & Organization, Jurnal Ilmu Administrasi dan Organisasi, Vol 19, N 3, pp 206-215.
 Rip, A., Meulen, B.V.d., (1996). The post-modern research system. Science and Public Policy 23, 343-352.
 Rodrígueza, H, E Fishera, and D Schuurbiers. (2013). Integrating science and society in European framework programmes: trends in project-level solicitations. Research Policy 42 (5): 1126–1137.
 Sharif, N.,( 2006). Emergence and development of the national innovation systems concept. Research Policy 35, 745-766.
 Stine, D. D. (2009). Science and technology policymaking: A primer. DIANE Publishing.
 Tallacchini, M. (2009). Governing by Values. EU Ethics: Soft Tool, Hard Effects. Minerva 47:281–306.
 Von Schomberg, R. (2011). Prospects for technology assessment in a framework of responsible research and innovation. In Tech-nik folgen Abschätzen Lehren, ed. M Dusseldorp and R Beecroft. Methoden, Wiesbaden: Bildungspotenziale Transdisziplinärer. Vs Verlag.