تحلیلی بر مبانی نظری اخلاق در نهج‌البلاغه به عنوان مؤلفه‌ای مؤثر بر فرهنگ ملی

محورهای موضوعی : مدیریت فرهنگی

رضا جعفری ¹

1 - عضوهیأت علمی دانشگاه افسری امام علی (ع).

تاریخ دریافت : 1399/12/03 تاریخ پذیرش : 1400/02/03 تاریخ انتشار : 1400/05/01

کلید واژه: نهج‌البلاغه, امام علی(ع), اخلاق, فرهنگ ملی, مبانی نظری,

چکیده مقاله :

مقدمه و هدف پژوهش: دین و به طور خاص، اسلامیت یکی از سه عنصر اصلی فرهنگ ملی ایران است و اخلاق هم یکی از ارکان چهارگانه اسلام به شمار می‌رود که تقیّد یا عدم تقیّد ملی نسبت به اخلاق اسلامی، تأثیر قابل توجهی بر فرهنگ ملی ما دارد. تاکنون درباره اخلاق مطالعات گوناگونی به عمل آمده و نهج‌البلاغه نیز به عنوان یکی از منابع مورد وثوق همۀ فِرَق اسلامی که زمینه‌های اخلاقی در آن موج می‌زند، بارها موردتوجه اندیشمندان اخلاق‌پژوه در حوزه اخلاق عملی بوده است؛ لکن از موضوع‌های مغفول در این میان،مبانی نظری اخلاق در نهج‌البلاغه و میزان تأثیر آن بر فرهنگ ملی کشور بوده است. لذا هدف اصلی تحقیق حاضر، تحلیل مبانی نظری اخلاق در نهج‌البلاغه، به عنوان یک مؤلفۀ تأثیرگذار بر فرهنگ ملی است. روش پژوهش: رویکرد کلی مطالعه، کیفی از نوع تحلیل مضمون و روش گردآوری اطلاعات، کتابخآن‌های بوده است. یافته‌ها: مبانی نظری اخلاق در نهج‌البلاغه، بر اعتقاد به خداوند و حکیمانه بودن نظام تشریعی او، یقین به معاد و ثواب و عقاب اعمال، توجه به دنیا به عنوان وسیله‌ای برای ساختن آخرتی سعادتمند نه به عنوان غرض غایی و توجه به کرامت ذاتی انسان و دوری از هرچیزی که این کرامت ذاتی را مخدوش نماید، استوار است که توجه به این مبانی، در ساختن جامعه‌ای عاری از رذایل اخلاقی و در نتیجه، ارتقای فرهنگ ملی تأثیرگذاراست. نتیجه‌گیری: دو نتیجه کلی بر این تحقیق مترتب بوده است: نخست این‌که، مبانی بنیادین اخلاق نظری نهج‌البلاغه که بر دیگر شاخه‌های اخلاقی سایه افکنده، چهار مبنای اساسیخدا، انسان، دنیا و آخرت است که امام علی (ع) با توجه دادن انسان به این مبانی با دو رویکرد ایجابی و سلبی، اخلاقیات عملی را تبیین می‌کند و نتیجة دوّم، آن است که پایبندی مردم به این مبانی، چهره فرهنگ ملی را اسلامی‌تر نموده و اسلامیت فرهنگی را به طور چشم‌گیری در جامعه نمایان و از پناه بردن به الگوهای اخلاقی فرهنگ غرب و فرهنگ‌های التقاطی می‌رهاند.

چکیده انگلیسی:

Introduction & Objective of the research: Nahj al-Balaghah is one of the trusted sources of all Islamic sects in which scientific and literary, mystical and philosophical, theological and doctrinal, cultural and moral fields, etc. are contained; Hence, from the time of its compilation until now, it has always been the focus of thinkers with various intellectual and doctrinal tastes and mixes. One of the neglected topics is the "theoretical foundations of ethics in Nahj al-Balaghah" which, despite the multiplicity of research in the field of practical ethics of Nahj al-Balaghah, this issue has received less attention. Therefore, the main purpose of the present study is to analyze the theoretical foundations of ethics in Nahj al-Balaghah as an influential component on national culture.Research Method: The general approach of the study was a qualitative type of content analysis and the method of data Findings: Theoretical foundations of ethics in Nahj al-Balaghah, on belief in God and the wisdom of His legislative system, certainty in resurrection, reward and punishment of deeds, attention to the world as a means to build a happy hereafter, not as a purpose The ultimate and attention to the inherent dignity of man and the avoidance of anything that impairs this inherent dignity, is based on the fact that attention to these principles is effective in building a society free of moral vices and, consequently, the promotion of national culture.

منابع و مأخذ:

قرآن کریم، ترجمه محمد مهدی فولادوند (1373). دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی.

ابن ابی الحدید، عزالدین عبدالحمید بن هبه الله (1378). شرح نهج‌البلاغه، تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم، مصر: دارالاحیاء الکتب العربیه.

ابن منظور، محمدابن‌مکرم (1405 ق). لسان‌العرب، نشر ادب الحوزه، قم.

استراوس و کربین (1394). أَنسِلم و جولیت. مبانی پژوهش کیفی، ترجمه: ابراهیم افشار، نشر نی، چاپ چهارم.

اسمیت، آنتوتی، دی، ناسیونالیسم (1383). نظریه، ایدئولوژی، تاریخ، ترجمه: منصور احمدی، تهران، مؤسسه مطالعات علمی.

انیس، ابراهیم و دیگران (1416 ق). معجم الوسیط، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، چاپ پنجم.

جزایری، محمدرضا (1380). پایان‌نامه کارشناسی ارشد «مبانی اخلاق نظری از دیدگاه ابن مسکویه»، دانشگاه قم.

جمعی از نویسندگان (1386). فلسفه‌ی اخلاق، نشر معارف، قم، چاپ دوم.

حافظ‌نیا، محمدرضا (1389). مقدمه‌ای بر روش تحقیق در علوم انسانی، تهران: سمت. چاپ هفدهم.

رشاد، علی‌اکبر (1390). مقاله فلسفه فرهنگ، نشریه راهبرد فرهنگ، شماره۱۲و۱۳.

رضا، محمد، الامام علی بن ابیطالب (کرّم الله وجهه) رابع الخلفاء الراشدین، منشورات دارالحکم، دمشق، بی‌تا.

شهیدی، سیدجعفر (1374). ترجمۀ نهج‌البلاغه، انتشارات علمی فرهنگی، تهران، چاپ هشتم.

صبحى صالح، نهج‌البلاغه (نسخۀ مصحَّح)، مؤسسه دارالهجرۀ، قم، بی‌تا.

طباطبایی، سیدمحمدحسین (1389). المیزان فی علوم القرآن، ترجمۀ سید محمدباقر موسوی همدانی، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ بیست و نهم.

فؤاد عبدالباقی، محمد (1374). المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم، انتشارات اسلامی، تهران، چاپ دوم.

فیض‌الاسلام، سیدعلی‌نقی (1379). ترجمه و شرح نهج‌البلاغه، انتشارات فقیه، تهران، چاپ پنجم.

قربی، سیدمحمدجواد و حیدری، منصور (۱۳۹۵). مقاله پژوهشی «مولفه‌های قدرت نرم ایران در سند مولفه‌های هویت ملی ایرانیان (مطالعه ارزش‌های فرهنگی)»، شماره ۱۵.

قمی، عباس (1372). منتهی‌الآمال، انتشارات هجرت، قم.

گرایی، عباس و حسین‌زاده یزدی، محمد (1395). نقد و بررسی مبانی اخلاق لیبرالیسم، نشریه معرفت اخلاقی، شماره ۲ (پیاپی ۲۰)، موجود در پورتال جامع علوم انسانی.

گودرزی، حسین (1384). گفتارهایی درباره هویت ملی در ایران، تهران، موسسه مطالعات ملی.

مِسکَویه، ابوعلی( 1375). کیمیای سعادت (ترجمه طهاره‌الاعراق)، ترجمۀ میزاابوطالب زنجانی، تصحیح ابوالقاسم امامی، نشر نقطه، تهران.

مصباح یزدی، محمد تقی (1384). بررسی و نقد مکاتب اخلاقی، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، قم.

مطهری، مرتضی (1375). خدمات متقابل اسلام و ایران، نشر صدرا، تهران.

میرمحمدی، داود (1383). گفتارهایی درباره هویت ملی در ایران، تهران: موسسه مطالعات ملی.

ویلیامز، برنارد (1383). فلسفه اخلاق، نشرمعارف، قم.

دانشنامه علوی، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، تولید آبان ۱۳۸۸.