ارزیابی مولفه‌های محیطی و غیرمحیطی موثر بر تاب‌آوری اجتماعی در محلات مسکونی (مطالعه‌ موردی: محلات منتخب بابل)

محورهای موضوعی : طراحی شهری

سوگند وثوقی ¹ , روح اله رحیمی ²

1 - دانشجو کارشناسی ارشد، گروه معماری، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه مازندارن، بابلسر، ایران.
2 - استادیار، گروه معماری، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه مازندارن، بابلسر، ایران.

تاریخ دریافت : 1402/01/08 تاریخ پذیرش : 1402/09/08 تاریخ انتشار : 1402/09/15

کلید واژه: تاب‌آوری اجتماعی, مولفه‌های محیطی و غیرمحیطی, محلات مسکونی, شهر بابل,

چکیده مقاله :

تاب‌آوری اجتماعی شامل شرایطی است که تحت آن، افراد با تغییرات انطباق می‌یابند و درواقع بیانگر توان جامعه در پاسخ‌‌گویی به بحران‌هاست. پژوهش حاضر، در جهت تبیین مولفه‌های تاثیرگذار بر تاب‌آوری اجتماعی در محلات مسکونی و ارزیابی کیفیت آن در سه محله بابل صورت گرفته‌است. اطلاعات جمع‌آوری شده از 384 پرسشنامه، تحت تحلیل عاملی اکتشافی، آزمون‌های T تک نمونه‌ای و آنالیز واریانس بررسی شده‌اند. مولفه‌های موثر یافت‌شده، از حیث خواستگاه و نحوه تاثیر‌گذاری به دو گروه مولفه‌های محیطی و غیرمحیطی تقسیم شدند. نتایج نشان می‌دهد، در بین مولفه‌های محیطی،«دلبستگی به مکان»، «حس‌امنیت» و «تعاملات‌ اجتماعی» به ترتیب با مقادیر ویژه 196/3، 952/2 و 937/2 و در بین مولفه‌های غیرمحیطی، «آگاهی و دانش» با مقدار ویژه 949/1 بیشترین تاثیرگذاری را بر تاب‌آوری اجتماعی داشته‌اند. همچنین سطح تاب‌آوری اجتماعی به‌ترتیب در محله پیرعلم و برج‌بن با میانگین 168/3 و 033/3 وضعیت نسبتا مطلوب و محله شهاب‌نیا با میانگین 994/2 وضعیت نامطلوبی دارد.

چکیده انگلیسی:

Social resilience refers to the ability of individuals to adapt to changes and represents the community's capacity to respond to crises. The location plays a significant role in the occurrence of social events, thus establishing a close relationship between social resilience and location characteristics. By properly designing spatial and environmental components, social elements can be supported in the process of community resilience. A resilient and resistant city is one where residents actively participate in decision-making processes alongside city managers and municipalities, based on their capacities and resources. It is a city that has identified its hazards and implemented appropriate planning and measures to safeguard and support people's lives, properties, cultural heritage, and social capital. Understanding the factors that influence city resilience not only preserves human life but also reduces community costs during emergencies and crises. In other words, a deeper understanding of resilience is crucial for creating sustainable and safe environments.The present study aims to explain the influential factors on social resilience in residential neighborhoods and evaluate its quality in three neighborhoods in Babol. In the first step of the research, we explored the influential factors on social resilience by reviewing the theories and perspectives of various theorists. This phase led to the identification of 11 main components and 31 sub-components. These influential factors were then divided into two groups: environmental and non-environmental components, based on their origins and impact. This approach, which distinguishes our study from previous ones, provides a clear understanding of the different dimensions that contribute to neighborhood resilience. Furthermore, the environmental components were further categorized into three groups: physical, perceptual, and social environments, in line with the theory of resilient places. While social resilience is a broad concept that encompasses various domains, this categorization helps architects and urban planners understand where to focus their efforts and highlights the complexity of the relationship between different components. Subsequently, based on these components, a questionnaire prepared that was distributed in three neighborhoods in Babol: Shahab Nia, Borj Bon and Pir Alam. collected data from 384 complete questionnaires, analyzed using exploratory factor analysis, one-sample t-tests, and analysis of variance. The results of the analyses confirm the influence of all components. Based on the results of analysis, the impact of each component on overall social resilience was determined. The results indicate that among the environmental components, "attachment to place," "sense of security," and "social interactions" had the highest specific values of 3.196, 2.952, and 2.937, respectively. Among the non-environmental components, "awareness and knowledge" had the highest impact with a specific value of 1.949 in the studied neighborhoods. Furthermore, the analyses suggest that the level of social resilience in the Borjban and Piralam neighborhoods is relatively desirable, while it is undesirable in the Shahabnia neighborhood. However, it is also evident that there is a need to improve the physical-social quality in the first two neighborhoods. This means that through the evaluation conducted, it is possible to identify the components that require improvement more clearly and emphasize the consolidation of desirable component conditions.

منابع و مأخذ:

1. ابراهیم نیا، وحیده؛ شهبازی، طاهره؛ و رحیمی، روح اله. (1401). تحلیل محیط کالبدی اثرگذار بر سرمایه اجتماعی در محلات شهر ساری. جغرافیا و توسعه فضای شهری، 9(3)، 121-140. Doi: 10.22067/jgusd.2022.67168.0
2. احمدی، مارال؛ عندلیب، علیرضا؛ ماجدی، حمید؛ و زرآبادی، زهرا السادات‌سعیده. (1399). بررسی تاب آوری کالبدی- اجتماعی بافت فرسوده تاریخی با تاکید بر فرم شهری پایدار با روش میانگین فاصله از حد بهینه (نمونه موردی: محلات بافت تاریخی تهران). مطالعات محیطی هفت حصار، 8(32)، 5-16. 10.29252/hafthesar.8.32.3 Doi:
3. بهرامی، سیروان؛ سرور، رحیم؛ و اسدیان، فریده. (1396). تحلیلی بر وضعیت تاب‌آوری محلات شهر سنندج (مطالعه موردی: محلات سرتپوله، شالمان و حاجی‌آباد) . مطالعات محیطی هفت حصار،6(22)، 45-62. Doi: 20.10001.1.23225602.1396.6.22.6.5
4. پرتوی، پروین؛ بهزادفر، مصطفی؛ و شیرانی، زهرا. (1395). طراحی شهری و تاب¬آوری اجتماعی (بررسی موردی: محله جلفا اصفهان). نشریه نامه معماری و شهرسازی، 9(17), 99-116. 20.1001.1.23225602.1396.6.22.6.5 Doi:
5. حاتمی نژاد، حسین؛ پوراحمد، احمد؛ و زبردست، کوشیار. (1399). سنجش میزان تاب‌آوری اجتماعی در منطقه 9 کلان‌شهر تهران. مسکن و محیط روستا، 39(171)، 49-60. Doi: 10.22034/39.171.49
6. دهقانی، سیده شیما. (1399). طراحی کالبد محلات شهری به منظور ارتقای تاب آوری اجتماعی (مورد پژوهشی محله خزانی بخارایی). پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه علم و صنعت ایران، تهران.
7. ذکاوت،کامران؛ و خشه چی، الهام. (1399). تاب آوری در قالب یک تجربه: چه چیزی یک همسایگی را به خانه تبدیل می کند؟ (بررسی تجربه زیسته یک اجتماع از محدوده تاریخی عودجولان). معماری و شهرسازی آرمانشهر، 13(30)، 245-256.
Doi: 10.22034/aaud.2019.154643.1725
8. رحیمی، روح اله؛ حیدرنتاج، وحید ؛ نجاری الموتی، یاسمن؛ و انوری فر، شیرین. (1401). بررسی گردشگری سبز و توسعه فرهنگی جوامع محلی با احیای میراث معماری صنعتی مازندران. نشریه علمی-پژوهشی نقش جهان - مطالعات نظری و فناوری های نوین معماری و شهرسازی. ۱۲ (۱)، ۱۰۴-۸۴. Doi: 20.1001.1.23224991.1401.12.1.4.4
9. رحیمی, روح اله؛ و رازانی، فرناز. (1401). ارزیابی رابطه مؤلفه‌های کالبدی شفابخش محیط‌های آموزشی و سلامت روان کاربران (نمونه موردی: دانشجویان دانشگاه مازندران)، علوم و تکنولوژی محیط زیست، 24(8)، 115-132.
Doi: 10.30495/jest.2022.61216.5410
10. رحیمی, روح اله؛ محمدی, علی؛ و حسن زاده داوودی, شکرالله. (1393). الگوی هولوگرافیک در سیر تکاملی شهر (شهر مورد مطالعه : آمل). باغ نظر, 11(31), 89-98.
11. شفیعی دستجردی، مسعود؛ لک، آزاده؛ و غفاری، علی. (1400). تدوین مدل ارزیابی فرم شهری با رویکرد تاب آوری فضایی. پژوهش‌های جغرافیای برنامه‌ریزی شهری، 10(2)، 1-27. Doi: 10.22059/JURBANGEO.2022.333648.1610
12. عباداله زاده ملکی، شهرام؛ خانلو، نسیم؛ زیاری، کرامت الله؛ و شالی امینی، وحید. (1396). سنجش و ارزیابی تاب آوری اجتماعی جهت مقابله با بحران های طبیعی؛ مطالعه موردی: زلزله در محلات تاریخی شهر اردبیل. مدیریت شهری، 48، 262-279.
13. محمدپور لیما، نغمه؛ بندرآباد، علیرضا و ماجدی، حمید. (1399). تاب‌آوری کالبدی و اجتماعی محلات مسکونی بافت تاریخی (نمونه موردی منطقه 12 تهران). نگرش‌های نو در جغرافیای انسانی، 12(2)، 97-116.
Doi: 20.1001.1.66972251.1399.12.2.6.0
14. محمودی کاظم آبادی، لیلا؛ خانی زاده، محمد علی؛ و پوراحمد، احمد. (1399). سنجش و ارزيابی ميزان تاب آوری جوامع شهری در ابعاد اجتماعی، اقتصادی، کالبدی و محيط زيستی (مطالعه موردی: شهر شيراز). علوم و تکنولوژی محیط زیست، 22(8)، 295-307.
Doi: 10.22034/JEST.2021.35212.4227
15. منوریان، عباس؛ امیری، مجتبی؛ و مهری کلی، سیمین. (1397). شناسایی مولفه های اثرگذار بر افزایش میزان تاب آوری اجتماعی محلات آسیب پذیر و دارای بافت فرسوده در مواجهه با حوادث طبیعی (شهر موردی: تهران). مطالعات مدیریت شهری، 10(34)، 13-26.
16. موسویان، سیده عطیه؛ ذاکرحقیقی، کیانوش؛ و نقدی، اسدالله. (1398). بررسی تطبیقی نقش حس دلبستگی به مکان در ارتقای تاب آوری اجتماعی (نمونه های مورد مطالعه: آقاجانی بیگ، متخصصین و حصار امام شهر همدان)، دوفصلنامه پژوهش‌های جامعه‌شناسی معاصر، 8(15)، 37-66. Doi: 10.22084/CSR.2019.15171.1413
17. موسوی، سید محسن؛ رحیمی، روح اله؛ و وثوقی، سوگند. (1402). ارزیابی رابطه گونه های همسایگی با شیوه تعاملات اجتماعی در مجموعه مسکونی ویلایی و آپارتمان میان مرتبه براساس نظریه یان گل(مطالعه موردی: آپارتمان سیب و شهرک ساحلی، شهرستان نور). نشریه علمی-پژوهشی معماری و شهرسازی ایران، 14(1)، 103-116.
18.Arefi, M. (2011). Design for resilient cities-Reflection from a studio. Companion to Urban Design, edited by Tridib Banerjee and Anastasia Loukaitou-Sideris, Routledge. Taylor & Francis Group.
19. Bejtullahu, F. (2016). Role of the architects in creating building and urban resilience. UBT International Conference, 60, 6-14. Doi:10.18775/jibrm.1849-8558.2015.25.3002
20. Coaffee, J. (2013). Towards Next Generation Urban Resilience in Planning Practice: From Securitization to Integrated Place Making. Planning Practice and Research. 28(3), 323-339.
21. Fahlberga, A., Vicinob, T. J., Fernandesc, R., & Potiguarad, V. (2020). Confronting chronic shocks: Social resilience in Rio de Janeiro's poor neighborhoods. Cities, 99.
22. Khalili, S., Harre, M., & Morely, P. (2015). “A temporal framework of social resilience indicators of communities to flood, case studies: Wagga wagga and Kempsey, NSW, Australia”, Journal of Disaster Risk Reduction, 13, 248-254. DOI:10.1016/j.ijdrr.2015.06.009
23. Kuhlicke, C., Steinfu¨ hrer, A., Begg, C., Bianchizza, C., Bru¨ ndl, M., Buchecker, M., De Marchi, B., Di Masso Tarditti, M., Ho¨ ppner, C., Komac, B., Lemkow, L., Luther, J., McCarthy, S., Pellizzoni, L., Renn, O., Scolobig, A., Supramaniam, M., Tapsell, S., Wachinger, G., Walker, G., Whittle, R., Zorn, M., & Faulkner, H. (2011). Perspectives on social capacity building for natural hazards: outlining an emerging field of research and practice in Europe. Environmental Science & Policy, 14,804–814.
24. Larimian, T., Sadeghi, A., Palaiogou, G., & Schmidt, R. 2020. "Neighbourhood Social Resilience (NSR): Definition, Conceptualisation, and Measurement Scale Development." Sustainability 12(6363), 1-24.
25. Lyon, C. (2014). Place Systems and Social Resilience: A Framework for Understanding Place in Social Adaptation, Resilience, and Transformation. Society & National Resources. 27(10), 1009-1023.
26. Mehmood, A. (2015). Of Resilient Places: Planning for Urban Resilience. European Planning Studies. 24(2), 407-419.
27. Rahimi, R., & Ansari, M. (2020). Recreating Place in Iranian Monuments Case Study: Hafez Garden-Tomb (1452-1936 A.D.). Iranian Journal of Archaeological Studies, 10(1): 47-62. Doi: 10.22111/IJAS.2020.6627.
28. Ramzanpour, M., & Rahimi, R. (2023). Prioritization Physical Resilience Criteria for Affordable Housing Locating Based on An Analytic Hierarchy Process (AHP). (2023). Web of Science™ Core Collection (BKCI). IntechOpen.UK. Doi: 10.5772/intechopen.1001324
29. Ross, H., & Berkes, F. (2014). Research Approaches for Understanding, Enhancing, and Monitoring Community Resilience. Society and Natural Resources, 27(8), 787-804.
Doi:10.1080/08941920.2014.905668
30. Rutten, R., Westland, H., & Boekema, F. (2010). The Spatial Dimension of Social Capital. European Planning Studies, 18(6), 863-871. DOI:10.1080/09654311003701381
31. Satterthwaite, D. (2013). The Political Underpinnings of Cities’ Accumulated Resilience to Climate Change. Environment and Urbanization. 25(2), 381-391. Doi:10.1177/0956247813500902
32. Shaw, D., Scully, J., & Hart, T. (2014). The paradox of social resilience: How cognitive strategies and coping mechanisms attenuate and accentuate resilience. Global Enviromental Change. 25, 194-203. Doi: 10.1016/j.gloenvcha.2014.01.006