مطالعه مقایسه‌ای کاروانسراهای درون شهری و برون شهری اصفهان در گستره‌ی کالبد معماری

محورهای موضوعی : معماری

شعله وحدت پور ¹ , نیما ولی بیگ ² , افروز رحیمی آریایی ³

1 - داﻧﺸﺠﻮى ﮐﺎرﺷﻨﺎﺳﻰ ارﺷﺪ. مهندسی ﻣﻌﻤﺎرى، ﻣﺆﺳﺴﻪ آﻣﻮزش ﻋﺎﻟﻰ سپهر اصفهان، اصفهان، ایران.
2 - اﺳﺘﺎدﯾﺎر و ﻋﻀﻮ ﻫﯿﺎت ﻋﻠﻤﻰ داﻧﺸﮕﺎه ﻫﻨﺮ اﺻﻔﻬﺎن، داﻧﺸﮑﺪه ﻣﺮﻣﺖ، ﮔﺮوه ﻣﺮﻣﺖ ﺑﻨﺎﻫﺎ و ﺑﺎﻓﺖ ﻫﺎى ﺗﺎرﯾﺨﻰ
3 - استادیار و ﻋﻀﻮ هیات ﻋﻠﻤﻰ ﻣﻮﺳﺴﻪ آﻣﻮزش ﻋﺎﻟﻰ ﺳپهر اصفهان، داﻧﺸﮑﺪه هنر، ﮔﺮوه ﻣﻌﻤﺎرى، اصفهان، ایران.

تاریخ دریافت : 1396/12/22 تاریخ پذیرش : 1397/09/17 تاریخ انتشار : 1398/07/01

کلید واژه: کاروانسرای درون شهری, ساختار سیرکولاسیون فضایی, شکل سازماندهی فضایی, تناسبات هندسی, کاروانسرای برون شهری,

چکیده مقاله :

گستره‌ی کالبد معماری عرصه‌ای است برای دسته‌بندی ویژگی کاروانسراهای درون شهری و برون شهری اصفهان که شباهت-ها و تفاوت های گوناگون آن را آشکار ساخته، به گونه‌ای که در روند این تحلیل‌ها بتواند ویژگی‌های خاص و عام بناهای مذکور را مشخص نماید. به سبب آنکه این شیوه برای یک مطالعه مقایسه‌ای جهت دسته بندی این قسم از بناها درکمتر پژوهشی به کار بسته شده است؛ لذا این پژوهش آن را بر پایه‌ی مطالعات کتابخانه‌ای و میدانی و پردازش اطلاعات به روش کمی- کاربردی، جهت واکاوی تناسبات هندسی، شکل سازماندهی فضایی و ساختار سیرکولاسیون فضایی کالبد معماری این بناها به کار گرفته است. تحلیل‌ها آشکار ساخت عملکرد بنا (استراحتگاهی یا تجاری)، طرح اندام‌های گوناگون بنا برپایه‌ی نیاز کاربران (اصل مردم‌واری) و موقعیت بنا به واسطه‌ی تاثیر پذیری از همجواری‌ها، به قسمی که بنایی متناسب و پایدار پدید آید از اصول طراحی معماری کاروانسراهای برون شهری و درون شهری اصفهان بوده است.

چکیده انگلیسی:

Abstract: The field of the architectural form is an area for categorizing the characteristics of intra-urban and suburban caravansaries in Isfahan (Iran), which reveals its similarities and differences, in a way that in the process of these analyzes they can characterize the specific and general features of the above mentioned buildings in Isfahan. Despite the similarities, this methodology provides a solution for the status and the reason of the differences between intra-urban and suburban caravansaries of Isfahan in the context of the architectural form. Due to the fact that this method for a comparative study to classify these types of buildings is used less in researches, Therefore, this research has used it based on library and field studies, on the one hand, and the processing of information in a quantitative, applied way, in the retrospective time and in a deductive manner, on the other hand, to diagnose the geometric proportions, the form of spatial organization and the structure of the spatial circulation of the architecture of the intra-urban and suburban caravansaries of Isfahan and also to examine the estate and the reason of the similarity or diversity of the subject matter studied. Analysis and studies revealed that although Intra-Urban and Suburban Caravansaries in Isfahan like other Caravansaries are created with two or four square yard in hot and dry weather with a specified rhythm of number of chambers around the intermediate, so due to the lack of today’s ability of factorial computation, the architect based on ancestors’ experiences has used different geometric analogies similar to linear and traverse inequality of the intermediate or the way of inner squares for determining the width of the entrance of the yards of the basic intermediate in order to create a commensurate building. On the other hand, in the design of the aerial figure of the studied Caravansaries plot integrity and legibility through the use of central layout in the plan layout, Input location relative to the ambassador (in the intra-urban caravansaries beside the intermediate axis and in the suburban caravansaries in the middle or the corner) and the form of access of the main intermediate to the corners of the building, with some tricks such as multi-chamber design or access locating, have been some of the measures taken in the design of the urban and suburban caravansaries in Isfahan. It is worth noting that, based on the results of the research, the design based on the climate orientation is only used where the architect had more freedom in designing the plan (Lack of ground constraints); Also, the location of the suburban and inland caravansaries of Isfahan has affected the formation of its longitudinal axis relative to the main motorway or market order; In a way that beside the factors such as the functional system of neighborhoods or the performance of the caravanserai construction index in determining the shape of the route and the access hierarchy of the main entrance and the input form have been influential to the original route at the outset.

متن کامل:



 

 

 

مطالعه مقایسه­ای کاروانسراهای درون­شهری و برون­شهری اصفهان

در گستره­ی کالبد معماری¹

شعله وحدت پور**، نیما ولی بیگ***، افروز رحیمی آریایی****

 

چکیده

گستره­ی کالبد معماری عرصه­ای است برای دسته­بندی ویژگی کاروانسراهای درون­شهری و برون­شهری اصفهان که شباهت­ها و تفاوت های گوناگون آن را آشکار ساخته، به گونه­ای که در روند این تحلیل­ها بتواند ویژگی­های خاص و عام بناهای مذکور را مشخص نماید. به سبب آنکه این شیوه برای یک مطالعه مقایسه­ای جهت دسته بندی این قسم از بناها درکمتر پژوهشی به کار بسته شده است؛ لذا این پژوهش آن را بر پایه­ی مطالعات کتابخانه­ای و میدانی و پردازش اطلاعات به روش کمی- کاربردی، جهت واکاوی تناسبات هندسی، شکل سازماندهی فضایی و ساختار سیرکولاسیون فضایی کالبد معماری این بناها به کار گرفته است. تحلیل­ها آشکار ساخت عملکرد بنا (استراحتگاهی یا تجاری)، طرح اندام­های گوناگون بنا برپایه­ی نیاز کاربران (اصل مردم­واری) و موقعیت بنا به واسطه­ی تأثیر پذیری از همجواری­ها، به قسمی که بنایی متناسب و پایدار پدید آید از اصول طراحی معماری کاروانسراهای برون­شهری و درون­شهری اصفهان بوده است.

 

واژه های کلیدی

کاروانسرای برون­شهری، کاروانسرای درون­شهری، تناسبات هندسی، شکل سازماندهی فضایی، ساختار سیرکولاسیون فضایی

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

مقدمه

در گذر زمان پایداری، هماهنگی و به تبع آن زیبایی بنا با به کار­گیری اصول هندسی مبتنی بر تجربه­ی پیشینیان از راهکردهای اصلی معماران سنتی ایرانی در طرح و اجرای بنا­های گوناگون بوده است؛ در این میان، کاروانسراهای ایرانی به دو گونه­ی برون­شهری (بنای استراحتگاهی- بین­راهی)­و درون­شهری (مراکز تجاری پخش و انبارکالا)­بخش پذیرند (سیرو، 1363، 209). کاروانسراهای برون­شهری بناهایی هستند بیشتر در یک طبقه، با دیوارهای بلند و برج­هایی درگوشه به منظور تامین امنیت بنا و به عنوان آزادترین فضا در طراحی معماری که محدودیت ناشی از کاربری­های همجوار را ندارند شناخته می­شوند؛ اما کاروانسراهای درون­شهری بناهایی هستند که بیشتر در دو طبقه بنا می­گردند و در ارتباط با راسته­ی اصلی بازارهای شهری بوده و از همجواری­ها تأثیر پذیرفته­اند و تنها برخی از آن­ها در صورت نزدیکی به دروازه­های شهر و یا ساخته شدن در دوره های تاریخیِ بدون ثبات امنیتی، دارای برج­های امنیتی بوده­اند.    

در روزگار معاصر کاروانسراهای برون­شهری و درون­شهری، در گستره­ی کالبد معماری دچار ساخت و سازهای ناهمخوان با بستر طرح تاریخی خود گشته و یا به سبب بی توجهی حاصل از تغییر شیوه­ی زندگی (از دست دادن عملکرد) رو به زوال و ویرانی هستند.

شایان ذکر است، اگرچه شکل کالبدی کاروانسراهای اصفهان به تبعیت از راهکردهای معماری سنتی اقلیم گرم و خشک درونگرا و از چینش با ریتم مشخصِ تعدادی حجره و ایوانچه­ در اطراف میانسرا (حیاط مرکزی) تشکیل یافته­اند و چون دیگر بناهای ایرانی دارای نظم مشخص و تقویت شده با خطوط تقارن (یک یا چند محور) بوده­اند و عناصر شاخص بنا در طرح پلان و نما در امتداد محورهای مرکزی قرار گرفته­اند لیکن، به سبب آنکه درمیان طرح اندام­های داخلی بناهای کاروانسراهای ایرانی(حجره، ایوانچه، بهاربند، ایوان و غیره) و گونه­ی عملکردی بنا روابط معناداری وجود دارد؛ لذا این نوشتار تلاش داشته است تا در راستای دستیابی به اهداف زیر بخشی از ویژگی­های کالبد معماری این بناها را آشکارسازد.

اهداف پژوهش عبارتند از:

1.       یافتن نسبت های ویژه­ی اندام­های مختلف شکل دهنده­ی کاروانسراهای برون­شهری و درون­شهری اصفهان.

2.       یافتن راهکارهای سازماندهی فضایی (جهت­گیری پلان بنا، محور طولی و محور ورودی اصلی نسبت به مسیر حرکتی اصلی، محل ورودی اصلی نسبت به میانسرا و شکل دسترسی میانسرا به گوشه­های بنا) در کاروانسراهای برون­شهری و درون­شهری اصفهان.

3.       شناخت ساختارسیرکولاسیون فضایی (سلسله مراتب درون و برون، شکل مسیر و شکل ورودی نسبت به بدنه­ی مسیر حرکتی) کاروانسراهای برون­شهری و درون-شهری اصفهان.

پرسش­های پژوهش

1- چه ارتباطی بین روابط شکلی طولی و عرضی میانسرا، بهره­گیری از نظام پیمون در میانسرا و نسبت ویژه اندام­های مختلف بر کل فضا در کاروانسراهای برون­شهری و درون­شهری اصفهان وجود دارد؟

2-چه راهکارهایی درشکل سازماندهی فضایی کاروانسراهای برون­شهری و درون­شهری اصفهان (جهت­گیری پلان بنا، محور طولی و محور ورودی اصلی نسبت به مسیر حرکتی اصلی، محل ورودی اصلی نسبت به میانسرا و شکل دسترسی میانسرا به گوشه­های بنا) بیشتر به کار رفته است؟

3-ساختار سیرکولاسیون فضایی (سلسله مراتب درون و برون، شکل مسیر و شکل ورودی نسبت به بدنه­ی مسیر حرکتی) در شکل­گیری کاروانسراهای برون­شهری و درون­شهری اصفهان چگونه تأثیر داشته است؟

پیشینه­ی پژوهش

تاکنون پژوهشگران بسیاری به بررسی کاروانسراهای ایرانی پرداخته­اند. این پژوهشگران درگستره­ی مفاهیمی چون گونه­شناسی کاروانسراها بر پایه­ی عملکرد، ساختار اقلیمی، مالکیت وکالبد معماری کاروانسراها را گونه­بندی کرده­اند1 (آیوازیان، 1384؛ سیرو، 1363؛ کیانی و کلایس، 1373). گروهی نیز تناسبات هندسی بناهای سنتی اسلامی و ایرانی را مورد ارزیابی قرار داده و توانمندی معماران گذشته در بهره­گیری از دانش هندسه به منظور کنترل نظام پایداری بنا را اذعان داشته­اند (حجازی، 1387؛ حسینی، 1391­؛ ولی بیگ، 1396؛ Khalil & Wahid, 2013؛ (Salleh et al, 2014­­. در ارتباط با ساختار شکلی و عناصر معماری بازارها به عنوان هسته­ی تاریخی شهرهای اسلامی و بناهای وابسته به آن همچون کاروانسراهای درون­شهری(اصلی­ترین فضای بازارهای کهن) نیز پژوهش­های گوناگونی انجام گردیده است­ (پیرنیا، 1382­؛­ سلطان­زاده،­ 1362­؛­ Mehdipour & Nia, 2013؛ Pourjafari et al, 2014). از آنجا که مطالعه مقایسه­ای برپایه­ی تأثیر عملکرد کاروانسراها (برون­شهری و درون­شهری) کمتر مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته است؛ لذا این نوشتار آن را در گستره­ی کالبد معماری این بناها مورد پژوهش قرار داده است. 

روش پژوهش

داده­های این پژوهش براساس مطالعات کتابخانه­ای و میدانی (عکسبرداری، مشاهده و مصاحبه) از یک­سو و انجام روش محاسباتی از سوی دیگر به منظور واکاوی بخشی از مفاهیم هندسی به­کار رفته درطرح این بناها و تطابق آن­ها با یکدیگر انجام پذیرفته است. جامعه­ی آماری پژوهش از یک سو کاروانسراهای دو و یا چهارایوانی چهارگوش برون­شهری2 در گستره­ی یک صد کیلومتری مرکز اصفهان بوده است و از سوی دیگر کاروانسراهای درون­شهری3 راسته اصلی بازار بزرگ اصفهان بوده که بر پایه­ی روش نمونه­گیری هدفمند (غیراحتمالی)، بناهای شاخص به لحاظ شکل هندسی، مقیاس بنا، ترکیب فضایی، تعداد ورودی و میانسرا، تعداد طبقه­های بنا و دوره­ی منتسب تاریخی در گستره­ی پلان همکف، گزینش و مورد پژوهش قرار گرفته­اند(جدول 1)؛ نمونه­ها پس از شناسایی، بازدید و تکمیل اطلاعات پایه­ی پلان بنا، با بهره­گیری از نرم افزارهای ترسیمی4 مستند­سازی شده و سپس ساختارکالبدی آن­ها مورد تحلیل قرارگرفته است. مطالعات حاضر براساس چیستی به روش کمی، به لحاظ هدف کاربردی و در گستره­ی زمان گذشته نگر بوده و به شیوه­ی استقرایی تدوین یافته است5. محدودیت پژوهش حاضر ویرانی، دگرگونی کاربری و بازسازی های غیر اصولی کالبد برخی ازکاروانسراها و یا بخشی از اندام­های آن ها نظیر ورودی­ها و باراندازهای سراهای درون­شهری بوده که به منظور برطرف­سازی آن از اسناد و نقشه­های معتبر کتابخانه­ای و یا گفتگو با کسبه­ی بازار بهره گرفته شده و محدوده­ی تقریبی آن مشخص و ارایه گردیده است.

جدول 1. معرفی جامعه­ی آماری کاروانسراهای برون شهری

نام کاروانسرا	شکل هندسی پلان	مقیاس6	ترکیب فضایی	تعداد ورودی			تعداد میانسرا	منتسب به دوره تاریخی
				کل	اصلی	فرعی
شیخ علیخان	مریع	بزرگ	کاروانسرا-بارانداز	1	1	-	1	صفویه
مادرشاه	مستطیل	بزرگ	کاروانسرا-بارانداز	1	1	-	1	صفویه
مهیار	مربع	بزرگ	بازار-کاروانسرا-بارانداز	1	1	-	1	صفویه
کوهپایه	مستطیل	متوسط	کاروانسرا-بارانداز	1	1	-	1	صفویه
گز	مریع	بزرگ	کاروانسرا-بارانداز	1	1	-	1	صفویه
مورچه خورت	مریع	متوسط	کاروانسرا-بارانداز	1	1	-	1	صفویه­-قاجاریه
برسیان	مستطیل	کوچک	کاروانسرا-بارانداز	1	1	-	1	صفویه
تالار	مستطیل و ترکیبات آن	متوسط	کاروانسرا-بارانداز	2	1	1	1	صفویه
حاج کریم	مربع	متوسط	تیمچه-کاروانسرا-بارانداز	5	3	2	3	قاجاریه
حاج صادق	مربع	کوچک	کاروانسرا-بارانداز	3	2	1	1	صفویه
ساروتقی	مستطیل وترکیبات آن	متوسط	سرا-کاروانسرا-بارانداز	2	1	1	3	صفویه
ملک	مستطیل و ترکیبات آن	کوچک	تیمچه-کاروانسرا-بارانداز	3	2	1	3	قاجاریه
گلشن	مستطیل و ترکیبات آن	بزرگ	تیمچه-مسجد-کاروانسرا-برانداز	4	2	2	6	صفویه
شیشه	مربع	کوچک	مسجد-کاروانسرا-بارانداز	2	1	1	2	صفویه
منجم باشی	مستطیل و ترکیبات آن	کوچک	کاروانسرا-بارانداز	2	1	1	2	صفویه
نومنجم	مستطیل و ترکیبات آن	متوسط	تیمچه-کاروانسرا-بارانداز	3	1	2	2	صفویه
میرزا کوچک	مربع	کوچک	تیمچه-کاروانسرا-بارانداز	2	1	1	3	صفویه
خوانساری	مستطیل و ترکیبات آن	کوچک	کاروانسرا-بارانداز	2	1	1	2	صفویه
شاه	مستطیل با گوشه ی پخ	بزرگ	کاروانسرا-بارانداز	4	2	2	1	صفویه

تناسبات هندسی کاروانسراهای برون شهری و درون­شهری اصفهان

هندسه همواره به عنوان ابزاری قدرتمند در نزد معماران سنتی ایرانی در راستای خلق بناهایی هماهنگ، زیبا و پایدار به کار بسته شده است (حجازی، 1387، 16) و بر دو قسم، نخست هندسه­ی بنیادین (نظری)­و دوم هندسه­ی کارا (عملی)­بخش­پذیر است. در این میان دانش چاره­ها (علم الحیل)­آن چیزی است که دانش هندسه­ی بنیادین را به هندسه­ی کارا تبدیل می­کند؛ همچنین درمعماری سنتی ایران دو گونه سازواری، ریختی (تناسبات هندسی) و حسابی (عددی یا پیمون7) در طرح بناها قابل شناسایی است (ولی بیگ، 1396). بررسی نظام پیمون در طرح پلان میانسرای کاروانسراهای مورد پژوهش نشان می­دهد که پرکاربردترین تناسب عددی به کار بسته شده در طرح میانسراها اصلی نظام نیم پیمون ایرانی (زاویه­ی 41 درجه) بوده و درطرح سایر میانسراها(اصلی و فرعی) نیز، دیگر تناسبات پیمون قابل شناسایی است. همچنین در راستای بازشناسی تناسبات طولی و عرضی میانسرا، چنانچه میانسرای بنا به شکل مستطیل کشیده باشد؛ برای تعیین عرض درگاه ایوان ها به عنوان عنصر شاخص بنا، معمار از اختلاف طولی و عرضی میانسرا (یا معادل 5/1 یا 2 برابرآن) بهره گرفته است و در کاروانسراهایی که میانسرای مربع شکل داشته­اند از روش مربع های متداخل8 در طرح استفاده گردیده است؛ لیکن درمیانسراهایی که شکل میانه­ی مستطیل و مربع داشته­اند، ساختار هندسی آن­ها از سوی نگارندگان شناخته نشد (شکل 1 ، جدول 2). 

با تعیین اختلاف طولی و عرضی میانسرا (یا معادل 5/1 یا 2 برابرآن) نسبت به مرکز میانسرا و امتداد آن عرض درگاه ایوان­ها تعیین می گردد.		از ترسیم دایره محاط شده در مربع (میانسرا) و تداومِ تکرار مربع و دایره محاطی و سپس رسم خطوط مماس بر دوایر بدست آمده (نسبت به مرکز میانسرا) و امتداد این خطوط عرض در­گاه ها تعیین می­گردند.
میانسرا به شکل مستطیل کشیده		میانسرا به شکل مریع

شکل1. تناسبات پیمون و راهکار تعیین عرض درگاه ایوان­ها در میانسراهای اصلی کاروانسراهای برون­شهری و درون­شهری

 

جدول2. تناسبات طولی و عرضی میانسرا اصلی و پیمون در کاروانسراهای برون­شهری و درون­شهری

گونه

نام کاروانسرا

شکل میانسرا اصلی

نظام تعیین عرض درگاه  میانسرا اصلی

پیمون و فراوانی آن در میانسراهای اصلی و فرعی( بر حسب درجه)

41

39

45

27

35

37

33

28

36

25

سایر

کاروانسراهای برون شهری

شیخ علیخان

مستطیل کشیده

اختلاف طولی وعرضی میانسرا

1*

مادرشاه

مستطیل کشیده

اختلاف طولی وعرضی میانسرا

1*

مهیار

مستطیل کشیده

اختلاف طولی وعرضی میانسرا

*1

کوهپایه

مستطیل کشیده

اختلاف طولی وعرضی میانسرا

1*

گز

مستطیل کشیده

اختلاف طولی وعرضی میانسرا

1*

مورچه خورت

مریع

مربع متداخل

1*

برسیان

مستطیل کشیده

اختلاف طولی وعرضی میانسرا

1*

کاروانسراهای درون­شهری

تالار

مستطیل کشیده

اختلاف طولی وعرضی میانسرا

1*

حاج کریم

مستطیل

-

3*

محمد صادق

مریع

مربع متداخل

1*

ساروتقی

مستطیل کشیده

اختلاف طولی وعرضی میانسرا

3*

ملک

مستطیل کشیده

اختلاف طولی وعرضی میانسرا

1

1*

1

گلشن**

مستطیل کشیده

-

1

1

1

1*

1

1

شیشه

مستطیل کشیده

اختلاف طولی وعرضی میانسرا

1*

1

منجم باشی**

مستطیل

-

1*

نومنجم

مستطیل کشیده

اختلاف طولی وعرضی میانسرا

1*

1

میرزاکوچک

مستطیل

-

2*

1

خوانساری

مستطیل کشیده

اختلاف طولی وعرضی میانسرا

1

1*

شاه

مستطیل کشیده

اختلاف طولی وعرضی میانسرا

1*

* میانسرا اصلی

** دگرگونی کاروانسراها و میانسراهای آن به دلیل تغییر کالبدی و یا تخریب

از سویی دیگر، در راستای تعیین میزان تأثیرعملکرد بنا بر تخصیص عرصه­های فضایی، نسبت­های عناصر ویژه­ی پر (حجره­ها، ایوانچه­ها، ورودی و دسترسی­ها، اصطبل یا بارانداز و عناصرباربر) و خالی (میانسراها) بر کل فضا مورد ارزیابی قرار گرفت. اگرچه این بناها از نسبت دو به یک درعرصه ی فضایی پر به خالی به طور متشابه برخوردارند، لیکن عملکرد بنا تأثیر مستقیم بر طرح اندام های فضایی کاروانسراها داشته به گونه­ای که نسبت فضایی که در کاروانسراهای برون شهری به اصطبل و بارانداز تخصیص داده شده، دو برابر فضای حجره­ها بوده است چرا که این بناها عملکرد اقامتی داشته و امنیت کاروان از اهمیت خاص برخوردار بوده است؛ ایوانچه­ها نیز به عنوان فضایی ارتباطی میان حجره­ها و میانسرای بنا، از کمترین سرانه­ی فضایی برخوردار بوده که از ابعاد زمین و شکل حجره­ها تأثیر پذیرفته­اند. در همین حال، درکاروانسراهای درون­شهری، به دلیل عملکرد تجاری از یک سو و منع عبور یا نگهداری حیوانات از سوی دیگر، بالاترین سهم فضایی(بیش از60 درصد نمونه­ها) مختص فضای حجره­ها بوده است و فضای بارانداز در بیشتر آن­ها در جایگاه دوم قرار داشته که به منظور انبار کالا و یا اقامت کوتاه مدت چهارپایان مورد استفاده قرار می­گرفته است؛ همچنین نسبت فضای ورودی و دسترسی، در این کاروانسراها (افزایش تعداد ورودی)، بنا بر نیاز ارتباطی و دادوستد با راسته­های مختلف بازار و سایر فضاهای آن در مقایسه با گونه­های برون­شهری افزایش یافته است. از سوی دیگر، کمترین سرانه فضایی در این بناها مرتبط با ایوانچه­ها بوده و در برخی از نمونه ها به دلیل محدویت ابعاد زمین، بنا فاقد ایوانچه بوده است (جداول3، 4 و 5).

جدول3. تناسبات هندسی کاروانسراهای برون شهری اصفهان 

شکل سازماندهی فضایی

بناهای معماری عموماً از ترکیب چندین فضا تشکیل یافته­اند که به واسطه ی عملکرد، مجاورت یا مسیر حرکتی بهم پیوند می­یابند (چینگ، 1380، 194). اگرچه شکل سازماندهی فضایی کاروانسراهای ایرانی بر پایه­ی آرایش مرکزی است (در درون­شهری گاه ترکیب چند شکل مرکزی که به واسطه­ی یک محور خطی یا به عبارتی دسترسی به هم اتصال می­یابند) لیکن در بازشناسی رون9 کاروانسراها مشخص گردید که طرح پلان کاروانسراهای برون شهری اصفهان از اصول رون پیروی کرده اند (70درصد نمونه ها رون اصفهانی ، 15 درصد رون راسته و 15 درصد رون کرمانی داشته­اند)؛ لیکن در گستره­ی کاروانسراهای درون­شهری اصفهان به علت شکل­گیری این بناها برپایه ساختار ارگانیک بازار(محور راسته­ها) پیروی از رون، از اصول پایه در طرح بنا محسوب نشده و در17 درصد نمونه های مورد پژوهش بنا، در جهت رون های اصلی ساخته نشده است؛ اما آنجا که به فراخور همجواری­ها معمار از آزادی عمل بیشتری در طرح بنا برخوردار بوده است رون های اصفهانی در 33 درصد، رون راسته در42 درصد و رون کرمانی در 8درصد پلان این بناها به کارگرفته شده است.

از سویی دیگر در بررسی جهت­گیری محور ورودی و محور طولیِ کاروانسراهای مورد پژوهش نسبت به مسیر حرکتی اصلی، مشخص گردید که جهت­گیری محور ورودی هر دو گونه­ی کاروانسراها نسبت به مسیر حرکتی اصلی یا راسته­ی بازار، به شکل عمود بوده است؛ همچنین اگرچه درشکل­گیری هر دو گونه­ی کاروانسراهای مورد پژوهش در چهارچوب جهت­گیری محور طولی نسبت به مسیر حرکتی اصلی، دو شیوه عمود و موازی به کار گرفته شده اند(برون شهری70 درصد موازی و30 درصد عمود و در درون­شهری50درصد موازی و50درصد عمود) اما جهت­گیری اقلیمی(کشیدگی شرقی-غربی بنا) و به تبع آن استفاده بیشتر از طرح پلان با محور طولی موازی مسیرحرکتی درکاروانسراهای برون­شهری و وجود کاربری­های همجوار در راسته بازار را می­توان از عوامل گسترش طرح بنا در راستای عمود بر محور حرکتی در کاروانسراهای درون­شهری دانست.

جدول4. تناسبات هندسی کاروانسراهای درون­شهری اصفهان 

نام کاروانسرا	زیربنا)	مساحت میانسرا )	درصد فضایی		نسبت عناصر ویژه بر کل فضا(%)
			خالی	پر	حجره	ایوانچه	ورودی و دسترسی	اصطبل یا بارانداز	عناصرباربر
شیخ علیخان	6538	1967	09/30	91/69	74/5	1/3	71/4	26	08/30
مادرشاه	2/6695	48/1990	73/29	27/70	67/10	58/2	42/5	35/31	52/20
مهیار	22/6038	10/1734	71/28	29/71	64/10	51/3	08/4	03/29	01/24
کوهپایه	7/3264	5/771	63/23	36/76	35/12	96/4	56/5	73/31	19/21
گز	7167	2388	33	67	10	8/3	6	5/27	19
مورچه خورت	4748	1469	31	69	20/11	65/4	13/6	5/27	1/20
برسیان	2077	8/626	30	70	11	7	7	21	24

در زمینه­ی محل ورودی اصلی نسبت به میانسرا و شکل دسترسی میانسراها به گوشه­های بنا باید اذعان داشت که تمامی نمونه کاروانسراهای برون شهری از شکل دسترسی میانه نسبت به میانسرا (ورودی در راستای محور­های عمود بر آن) برخوردار بوده و همچنین دربیش از 85 درصد نمونه­های مورد پژوهش دسترسی میانسرا به گوشه های بنا، به شکل مستطیل با گوشه­های پخ بوده که افزون بر تداوم نما و پیوستگی طرح، دسترسی به فضاهای خدماتی (اصطبل و بارانداز) را در 85درصد نمونه ها ممکن ساخته و در سایر نمونه­ها طراحی حجره­های چند­گانه با تنوع در طرح پلان بنا را پدید آورده است. در همین شرایط محل قرارگیری ورودی نسبت به میانسرای اصلی کاروانسراهای درون­شهری آنجا که موقعیت مکانی، همجواری ها و شکل مسیر حرکتی راسته اجازه می­دهد، درمیانه (58 درصد نمونه­ها) و در غیر آن محل ورودی نسبت به محور­ی اصلی میانسرا چرخیده و در گوشه­ی میانسرا مکانیابی شده­اند. شایان ذکر است شکل دسترسی به گوشه­های بنای 83 درصد میانسراهای اصلی این بناها مستطیل با گوشه­های پخ و طراحی حجره­هایی ( بیشتر سه گانه) درگوشه­های آن بوده است؛ لیکن در میانسراهای فرعی اگرچه طرح غالب همان است اما سایر اشکال هندسی (مستطیل و یا هشت ضلعی) نیز بنا به وسعت محدود و یا نیاز به فضای تقسیم وتجاری (حجره)، به صورت توامان در طرح این بناها به کار رفته است (جداول 6، 7 و 8).

جدول5. تناسبات هندسی کاروانسراهای درون­شهری اصفهان 

نام کاروانسرا	زیربنا)	مساحت میانسرا )	درصد فضایی		نسبت عناصر ویژه بر کل فضا(%)
			خالی	پر	حجره	ایوانچه	ورودی و دسترسی	اصطبل یا بارانداز	عناصرباربر
تالار	96/3693	1473	88/39	12/60	90/17	18/6	27/3	50/16	27/16
حاج کریم	65/5452	25/928	02/17	98/82	38/35	-	70/8	70/23	20/15
حاج محمد صادق	3/2520	70/888	25/25	75/64	10/37	-	01/4	53/6	11/17
ساروتقی	79/3478	92/907	02/26	98/73	24/24	9/3	72/10	46/12	66/22
ملک	61/2682	4/745	79/27	21/72	36/18	55/4	63/3	92/20	75/24
گلشن	84/9190	73/3035	03/33	97/66	64/25	-	77/6	63/9	93/24

ساختار سیرکولاسیون فضایی

مسیر حرکت به عنوان عامل ارتباطی فضاهای یک بنا یا مجموعه فضاهای داخلی و خارجی بوده و یا به عبارتی سیستم سیرکولاسیون یک بنا به صورت عناصری مثبت در درک و برداشت از شکل ها و فضاهای بنا موثراست(چینگ، 1380، 264). تحلیل­ها آشکارساخت که 85 درصد نمونه­های کاروانسراهای برون شهری از سلسله مراتب پیش­تاق یا جلوخان–درگاه –هشتی-دالان(گاه در دوسوی هشتی)– ایوان، در طرح مسیر خطی ورودی خود برخوردار بوده؛ همچنین درشکل ورودی نسبت به مسیرحرکتی، 74 درصد نمونه­ها از شکل پیش آمده، 14 درصد شکل هم تراز و 14 درصد نیز از شکل عقب نشسته در طراحی بهره گرفته اند که افزون بر خوانایی، امکان نظارت بر ارتباطات و تأکید بر حریم فضایی را سبب می­گردد؛ هرچند سلسله مراتب کاروانسراهای درون­شهری به علت تأثیر­پذیری از ساختار بازار و بناهای مجاور آن (تیمچه، مسجد، چهارسوق و غیره) از یک سو و عملکرد تجاری بنا از سوی دیگر که خود در طرح حجره­های تجاری در بدنه­ی مسیر ورودی به منظور استفاده حداکثر از زمین (محدودیت طول راسته)، دعوت­کنندگی و ناظر بر رفت آمدها مثمرثمر بوده است؛ سبب تنوع در گونه های طراحی در این گستره گردیده؛ اما شکل مسیر در آن نیز به صورت خطی طراحی شده است. در این کاروانسراها به دلیل شکل­گیری بنا، به صورت بخشی از ساختار بازار، 40 درصد نمونه های مورد بررسی، از شکل ورودی هم تراز با بدنه راسته­ی بازار برخوردار بوده و در60 درصد آن ها از شکل عقب­نشسته که افزایش عرض راسته، تأکید بر گره فضایی و شاخص شدن ورودی نسبت به سایر همجواری­ها (به ویژه درکاروانسراها با مالکیت حکومتی همچون کاروانسرای شاه و ساروتقی)­را سبب گشته، برخوردار بوده­اند (جداول 9 و 10).

جدول 6. شکل سازماندهی فضایی کاروانسراهای برون شهری اصفهان 

نام کاروانسرا	زیربنا)	مساحت میانسرا )	درصد فضایی			نسبت عناصر ویژه بر کل فضا(%)
			خالی	پر		حجره	ایوانچه		ورودی و دسترسی	اصطبل یا بارانداز	عناصرباربر
شیشه	51/1250	17/205	40/16		60/83	15/21		80/1	43/4	40/29	82/26
منجم باشی	56/2568	85/769	97/29		03/70	42/19		30/5	63/2	61/16	07/26
نومنجم	06/4370	94/1109	39/25		60/74	47/23		23/2	07/4	40/22	43/22
میرزاکوچک	51/2259	63/600	58/26		42/73	37/17		34/3	06/6	87/17	78/28
خوانساری ها	05/2137	58/314	72/14		28/85	40/22		45/4	47/4	50/30	46/23
شاه	5/6321	2/2677	35/42		64/57	72/9		26/4	71/3	30/10	65/29

نام کاروانسرا	رون	جهت گیری نسبت به راسته بازار/مسیراصلی		محل ورودی(اصلی) نسبت به میانسرا	شکل دسترسی میانسرا به گوشه­های بنا
		محور ورودی	محور طولی		اصلی	فرعی
شیخ علیخان	اصفهانی	عمود	موازی	میانه	مستطیل  باگوشه های پخ	-
مادرشاه	اصفهانی	عمود	عمود	میانه	مستطیل  باگوشه های پخ	-
مهیار	اصفهانی	عمود	موازی	میانه	مستطیل	-
کوهپایه	کرمانی	عمود	عمود	میانه	مستطیل  باگوشه های پخ	-
گز	اصفهانی	عمود	موازی	میانه	مستطیل باگوشه های پخ	-
مورچه خورت	راسته	عمود	موازی	میانه	مستطیل  باگوشه های پخ	-
برسیان	اصفهانی	عمود	موازی	میانه	مستطیل  باگوشه های پخ	-

نتیجه­گیری

بازشناسی ویژگی­های کالبد معماری کاروانسراهای برون­شهری و درون­شهری اصفهان نشان می­دهد، این بناها همانند دیگر کاروانسراهای دو و یا چهارایوانی چهارگوش در اقلیم گرم و خشک، به شکل درونگرا و از چینش فضایی اندام­های اصلی بنا (حجره­ها و ایوانچه­ها)، پیرامون یک فضای مرکزی (میانسرا)پدید آمده­اند؛ که بسته به عملکرد آن و ویژگی­های زمینه­ی طراحی، با دیگر اندام­های خدماتی (اصطبل­ها یا بارانداز ها)و ارتباطی (ورودی­ها و دسترسی­ها)­­تکامل یافته­اند. تحلیل تناسبات هندسی نمونه­های مورد پژوهش آشکار ساخت که، معمار در طراحی این بناها به سبب عدم توانمندی محاسبات سازه­ای امروزه و با تکیه بر تجربیات پیشینیان، از تناسبات هندسی و روابط ویژه­ای بهره گرفته است؛ به قسمی که در راستای تعیین عرض درگاه ایوان­ها به عنوان عناصر شاخص بنا، از تناسبات طولی و عرضی میانسرا با دو راهکار مختلف استفاده نموده است: الف-استفاده از اختلاف طولی و عرضی میانسرا (در میانسراها با شکل پلان مستطیل کشیده) و ب-روش مربع­های متداخل (در میانسراها با شکل پلان مربع). از سوی دیگر، در طرح میانسرای این بناها از نظام پیمون، به منظور برخورداری از تناسبات بصری، سازماندهی فضایی و پرهیز از گوناگونی در طرح اندازه­ها استفاده گردیده است (جدول 2).

جدول 7. شکل سازماندهی فضایی کاروانسراهای درون­شهری اصفهان

نام کاروانسرا	رون	جهت گیری نسبت به راسته بازار/مسیراصلی		محل ورودی(اصلی) نسبت به میانسرا	شکل دسترسی میانسرا به گوشه­های بنا
		محور ورودی	محور طولی		اصلی	فرعی
تالار	اصفهانی	عمود	عمود	میانه	مستطیل  باگوشه های پخ	-
حاج کریم	اصفهانی	عمود	عمود	میانه	مستطیل  باگوشه های پخ	مستطیل و هشت ضلعی
حاج محمد صادق	راسته	عمود	موازی	میانه	مستطیل  باگوشه های پخ	-
ساروتقی	اصفهانی	عمود	عمود	میانه	مستطیل	مستطیل
ملک	کرمانی	عمود	موازی	میانه	مستطیل	مستطیل باگوشه های پخ
گلشن	راسته	عمود	موازی	گوشه	مستطیل  باگوشه های پخ	مستطیل باگوشه های پخ و مستطیل

بررسی نسبت عناصر ویژه بر کل فضا در این بناها نشان می­دهد، نسبت عرصه­ی فضای پر به خالی در هر دو گونه، برابر با نسبت دو به یک می­باشد؛ لیکن، در تخصیص فضایی، عملکرد بنا و ویژگی­های بستر طرح تأثیر مستقیم بر طرح هر یک از ریز اندام­ها و سرانه­ی فضایی آن داشته است. این امر تأکیدی بر اصل مردم­واری10 در این قسم از بناهای معماری سنتی ایرانی نیز می­باشد به گونه­ای که، در کاروانسراهای برون­شهری با عملکرد استراحتگاهی-بین­راهی، بیشترین سرانه­ی فضایی، اختصاص به اصطبل­ها (محل نگهداری چهارپایان و بار کاروان)و سپس حجره­ها (محل اقامت مسافرین)داشته است؛ لیکن فضاهای ورودی و دسترسی به بنا،­ به دلیل نیاز به کنترل عبور و مرور کاروانیان و امنیت آن، محدود و از سرانه فضایی کمتری برخوردارند. سرانه اختصاص یافته به ایوانچه­ها نیز محدود و از شکل حجره­ها و مساحت بنا تأثیر پذیرفته است. در همین شرایط، در کاروانسراهای درون­شهری به عنوان فضاهایی با عملکرد تجاری، بیشترین سرانه­ی فضایی نخست به حجره­ها (دفاتر بازرگانی و عمده فروشی)­و سپس به باراندازها (فضای انبارکالا یا اقامت موقت چهارپایان)اختصاص یافته است. شایان ذکر است، سرانه­ی فضاهای ارتباطی (ورودی­ها و دسترسی­ها)در کاروانسراهای درون­شهری، به دلیل نیاز به سهولت ارتباطات تجاری و تردد کاربران با محور­های حرکتی بازار و همچنین ایجاد دسترسی­های فرعی ویژه­ی بارانداز­های بنا، نسبت به تعداد و وسعت آن در کاروانسراهای برون­شهری افزایش یافته­اند­؛ این در حالی است که، ایوانچه­ها از عناصر اصلی این بناها نبوده­اند و گاه در صورت محدودیت فضایی، بنا فاقد ایوانچه بوده است (جداول 3، 4 و5).

 

جدول 8. شکل سازماندهی فضایی کاروانسراهای درون­شهری اصفهان 

نام کاروانسرا	رون	جهت گیری نسبت به راسته بازار/مسیراصلی		محل ورودی(اصلی) نسبت به میانسرا	شکل دسترسی میانسرا به گوشه­های بنا
		محور ورودی	محور طولی		اصلی	فرعی
شیشه	*	عمود	موازی	گوشه	مستطیل  با گوشه های پخ	-
منجم باشی	راسته	عمود	عمود	میانه	مستطیل  با گوشه های پخ	-
نومنجم	راسته	عمود	موازی	گوشه	مستطیل با گوشه های پخ	مستطیل با گوشه های پخ
میرزا کوچک	راسته	عمود	عمود	گوشه	مستطیل  با گوشه های پخ	مستطیل
خوانساری	اصفهانی	عمود	موازی	گوشه	مستطیل  با گوشه های پخ	-
شاه	*	عمود	عمود	میانه	مستطیل با گوشه های پخ	-
* بنا در جهت رون های اصلی نیست.

بازشناسی شکل سازماندهی فضایی کاروانسراهای مورد پژوهش آشکارساخت که، پیوستگی طرح و خوانایی آن به واسطه­ی بهره­گیری از آرایش مرکزی پیرامون یک یا چند میانسرا، در جهت توزیع و پخش فضای درونی از جمله تدابیر به­کار گرفته شده در نظام طراحی این بناها بوده است؛ اما مکانیابی ورودی نسبت به میانسرا از عملکرد بنا تأثیر پذیرفته است. در کاروانسراهای برون­شهری ورودی بنا در راستای محور میانسرا  قرار داشته است و در کاروانسراهای درون­شهری ورودی­های بنا، در میانه و یا گوشه­ی آن (با توجه به اندازه و شکل زمین)مکانیابی گردیده­اند. بررسی شکل دسترسی میانسرای اصلی به گوشه­های بنا نیز نشان می­دهد در هر دو گونه از کاروانسراها، از تمهیداتی همچون طراحی حجره­های چندگانه و یا مکانیابی دسترسی­ها (دسترسی به اصطبل در کاروانسراهای برون­شهری و یا مکانیابی ورودی و دسترسی به بنا در کاروانسراهای درون­شهری) بهره گرفته شده ­است؛ لیکن، طراحی برپایه­ی جهت­گیری اقلیمی (رون)از اصول اصلی طراحی این بناها نبوده است و بسته به موقعیت مکانی و همجواری­ها، آنجا که معمار آزادی عمل بیشتری در طرح پلان برخوردار بوده (عدم محدودیت زمین)­به کار گرفته شده است؛ همچنین موقعیت مکانی این بناها، بر شکل­گیری محور طولی آن به صورت موازی یا عمود با مسیر حرکتی یا راسته­ی بازار تأثیرگذار بوده است  (جداول 6، 7 و 8).

پژوهش درباب ساختار سیرکولاسیون فضایی نمونه­ها بیان می دارد، پرکاربردترین سیرکولاسیون فضایی به کار رفته  در نظام دسترسی درون به برون بنا، در هر دو گونه­ از کاروانسراها، شکل مسیر خطی است که از مسیر حرکت موجود (مسیر عبور کاروان و یا راسته­ی بازار)تأثیر می­پذیرد. لیکن، در کاروانسراهای درون­شهری با توجه به موقعیت زمین نسبت به راسته­ی بازار، همجواری­ها و یا عملکرد شاخص بنا، از سلسله مراتب متنوع­تری در طرح اندام­های ارتباطی (مسیر دسترسی و ورودی بنا)، استفاده شده است (جدول 9)؛ بازشناسی شکل ورودی بنا، نسبت به بدنه­ی مسیر حرکتی نیز نشان می­دهد، در کاروانسراهای برون­شهری، ورودی، به صورت عنصرِ شاخص و غالباً به صورت پیش­آمده طرح گردیده­است اما در کاروانسراهای درون­­شهری، ورودی بنا، بخشی از ساختار بازار بوده که به شکل بنایی مستقل و مجزا از پیرامون خود نبوده و به دلیل محدودیت عرض راسته­ها، شکل آن در بیشتر موارد، به صورت عقب نشسته (تأکید فضایی و خوانایی)­و یا هم­تراز با بدنه­ی مسیر حرکتی بوده است (جدول 10). 

یافته­های پژوهش می­تواند درحدس بهتر از چیستی بنا در طرح­های مرمتی و یا طراحی میان­افزا در بافت­های تاریخی کارگشا بوده و افزون بر آن، راهکارهای تحلیلی این پژوهش می­تواند در بازشناسی گستره­ی کالبد معماری دیگر بناهای معماری همچون مساجد، مدارس و غیره در شهر اصفهان یا دیگر شهرها و همچنین در پژوهش­های مبتنی بر شناخت طراحی اقلیمی معماری بناهای سنتی مثمر ثمر باشد. درپایان باید بیان داشت که اگرچه کاروانسراهای ایرانی از سوی دیگر پژوهشگران برمبنای شیوه­های ساختاری دراقلیم­های گوناگون ، گستردگی بنا و اندام­های آن گونه­بندی شده­اند و برخی از ویژگی­های هندسی آن­ها مورد ارزیابی قرار گرفته است؛ اما این پژوهش این قسم از بناها را در گستره­ی شهر اصفهان، به منظور آشکارسازی بخشی از مفاهیم نهفته در طرح کالبد معماری آن برپایه­ی عملکرد برون­شهری (استراحتگاهی- بین راهی) و درون­شهری (تجاری) مورد واکاوی قرار داده است. 

جدول 9. سلسله مراتب ورودی و شکل مسیر در کاروانسراهای برون شهری و درون­شهری اصفهان

گونه بندی دسترسی	کاروانسراهای برون شهری	کاروانسراهای درون­شهری	شکل مسیر
پیش تاق- درگاه -دالان- -ایوان	-	تالار-حاج کریم-ملک--منجم باشی	خطی
پیش تاق- درگاه –دالان-ایوانچه	-	گلشن-شیشه- نومنجم	خطی
پیش تاق-درگاه-دالان-هشتی-ایوانچه	-	میرزاکوچک-خوانساری ها	خطی
پیش تاق-درگاه-هشتی-دالان-ایوان	مادرشاه -گز-مورچه خورت-برسیان	حاج محمد صادق	خطی
پیش تاق-درگاه-دالان-هشتی-دالان-ایوان	شیخ علیخان-کوهپایه	-	خطی
جلوخان-پیش تاق-درگاه-دالان-ایوان	مهیار	شاه	خطی
جلوخان-درگاه-هشتی-دالان-چهارسو-دالان-ایوان	-	ساروتقی	خطی

جدول 10. شکل پلان ورودی نسبت به مسیرحرکتی اصلی یا بازار در کاروانسراهای برون­شهری و درون­شهری اصفهان 

شکل پلان	کاروانسراهای برون شهری	کاروانسراهای درون­شهری
هم تراز	برسیان	تالار-حاج کریم-گلشن-نومنجم-میرزاکوچک
پیش آمده	شیخ علیخان- مادرشاه -کوهپایه-گز- مورچه خورت	-
عقب نشسته	مهیار	حاج محمد صادق-ساروتقی-ملک-شیشه-منجم-خوانساری-شاه

پی نوشت ها

1.       کاروانسراها بر مبنای عملکرد به دو گونه­ی برون­شهری و درون­شهری؛ در گستر­ه­ی اقلیم به دو گونه­ی کوهستانی و دشت (سیرو، 1363، 73و 209) و یا در یک تقسیم­بندی دیگر به کاروانسراهای کوهستانی، کرانه­های پست خلیج فارس و حیاط­دار در مناطق مرکزی ایران (کیانی و کلایس، 1373، 12)، برمبنای مالکیت به به کاروانسراهای شاهی، خصوصی و خیریه و اوقاف (سیرو، 1363، 54) و براساس کالبد معماری به گونه­های کامل و ناقص (آیوازیان، 1384، 596) تقسیم­بندی شده­اند.

2.       کاروانسراهای برون­شهری مورد پژوهش عبارتند از: شیخ علیخان، مادرشاه مورچه خورت، مهیار، کوهپایه، گز، مورچه خورت، برسیان.

3.       کاروانسراهای درون­شهری مورد پژوهش عبارتند از: تالار، حاج کریم، حاج محمد صادق، ساروتقی، ملک، گلشن، شیشه ، منجم باشی، نومنجم، میرزاکوچک، خوانساری و شاه.

4.       کلیه­ی ترسیمات توسط نگارندگان برگرفته از (حاجی قاسمی،1383­؛ ­شفقی، 1385­؛ ­آرشیو مرکز اسناد میراث فرهنگی، 1396­؛ ­هردگ، 1376)­و با نرم افزار اتوکد2016 ترسیم شده­اند.

5.       دسته­بندی روش تحقیق در این پژوهش بر مبنای (اسحاقیان، 1382)انجام پذیرفته است.

6.       گونه­بندی نمونه­ها برحسب مقیاس عبارتند از: کوچک 3000s<، متوسط6000-3000و بزرگ 6000s>

7.        پیمون در معماری ایرانی وسیله ی تنظیم ابعاد و اندازه­ها می­باشد. در معماری ایرانی مستطیل محاط شده در درون یک شش ضلعی مستطیل پیمون ایرانی (با زوایای30و60درجه در صورت رسم قطر)و نیمی از آن مستطیل نیم پیمون (زوایای41و49درجه در صورت رسم قطر) نام دارد.از چینش این نظام در کنار هم سایر نسبت های عددی پرتکرار معنادار پدید می­آید (ولی بیگ، 1396).

8.       دایره محاط شده در مربع (میانسرا) و تداومِ تکرار مربع و دایره محاطی و سپس رسم خطوط مماس بر دوایر بدست آمده (نسبت به مرکز میانسرا)، که امتداد این خطوط عرض در­گاه ها را نمایان می سازد (السعید و پارمان، 1389: 22).

9.       جهت قرارگیری اقلیمی هرخانه یا بنایی. در معماری ایرانی بر پایه­ی جهت­گیری مستطیلی مفروض در یک شش ضلعی منتظم که رئوس مستطیل داخلی بیانگر شمال و جنوب هستند سه رون در نظر می­گرفتند: راسته (شمال شرقی-جنوب غربی)، اصفهانی (شمال غربی-حنوب شرقی) و کرمانی(غربی-شرقی)؛ (پیرنیا، 1382، 154و 155).

10.       مردم­واری: معماری با اندازه­ها و اندام­های همساز (متناسب) برپایه­ی نیاز راستین آدمی (رفیعی سرلشکری و همکاران، 1382، 408).

 

---

[1] *  مقاله­ی پیش رو برگرفته از پایان­نامه کارشناسی ارشد شعله وحدت­پور با عنوان طراحی مجتمع تجاری با تأثیر­پذیری از کالبد و کارکرد تیمچه­ها و سراهای بازار اصفهان (با رویکرد معماری میان افزا بر پایه شیوه­ی تداوم تاریخی) به راهنمایی دکتر نیما ولی بیگ و دکتر افروز رحیمی آریایی در موسسه آموزش عالی سپهر اصفهان می­باشد.

** دانشجوی کارشناسی ارشد مهندسی معماری، موسسه آموزش عالی سپهر اصفهان.

Email: [e-mail]

*** استادیار و عضو هیات علمی دانشگاه هنر اصفهان، دانشکده مرمت، گروه مرمت بناها و بافت­های تاریخی (مسئول مکاتبات).

Email: [e-mail]

**** مربی و عضو هیات علمی موسسه آموزش عالی سپهر اصفهان، دانشکده هنر، گروه معماری، اصفهان.

Email: [e-mail]

فهرست مراجع

1.       آیوازیان، سیمون. (1384). روند شکل­گیری کاروانسراهای برون شهری(تحلیل کالبدی کاروانسراهای حاشیه کویر). مجموعه مقالات کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران، جلد اول. سازمان میراث فرهنگی کشور(پژوهشگاه) 600-583.

2.       اسحاقیان، مهدی.(1392). می خواهم پژوهشگر شوم. اصفهان: نوشته.

3.       جهاد دانشگاهی پردیس هنرهای زیبای دانشگاه تهران. (1388). بازار ایرانی: تجربه ای در مستند سازی بازارهای ایران. تهران: جهاد دانشگاهی. ‌

4.       پیرنیا، محمدکریم. (1382). آشنایی با معماری اسلامی ایران. تهران: دانشگاه علم و صنعت ایران.

5.       حاجی قاسمی، کامبیز. (1383). گنجنامه، فرهنگ آثار معماری اسلامی ایران، بناهای بازار. تهران: دانشگاه شهید بهشتی.

6.       حجازی، مهرداد. (1387). هندسه ی مقدس در طبیعت و معماری ایرانی. تاریخ علم 36-15.

7.       حسینی، آرزو. (1391). گونه­شناسی کاروانسراهای بازار اصفهان در دوره­ی صفویه (برمبنای ساختارفضایی). دانشگاه هنر (دانشکده معماری و شهرسازی). اصفهان.

8.       چینگ، فرانک. (1380). معماری:فرم، فضا و نظم. ( زهره قراگزلو، مترجم). تهران: دانشگاه تهران. (نشر اثر اصلی1997).

9.       السعید، عصام و پارمان، عایشه. (1389). نقش­های هندسی در هنر اسلامی. (مسعود رجب­نیا، مترجم). چاپ اول. تهران: سروش. (نشر اثر اصلی1976).

10.       رفیعی سرشکی، بیژن؛ رفیع زاده، ندا و علی محمد رنجبرکرمانی. (1382). فرهنگ مهرازی (معماری) ایران. تهران: مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن.

11.       سلطان­زاده، حسین. (1362). روند شکل گیری شهر و مرکز مذهبی در ایران. تهران: آگاه.

12.       سیرو، ماکسیم. (1363). کاروانسراهای ایران و ساختمان­های کوچک میان راه­ها. (عیسی بهنام، مترجم). تهران: سازمان ملی حفاظت آثار باستانی. (نشر اثر اصلی1949).

13.       شفقی، سیروس. (1385). بازاربزرگ اصفهان. اصفهان: سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری­، مرکز اصفهان شناسی و خانه ی ملل.

14.       کیانی، محمدیوسف و کلایس، ولفرام. (1373) . کاروانسراهای ایران. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

15.       اداره کل میراث فرهنگی،صنایع دستی و گردشگری استان اصفهان (1396). مرکز اسناد و مدارک، اصفهان، آرشیو اسناد مرمتی و پرونده­های کاروانسراهای بازار اصفهان.

16.       ولی بیگ، نیما. (1396). هندسه و ساخت در معماری کاروانسراهای برون شهری اصفهان. اصفهان: خانه ریاضیات اصفهان.

17.       هردگ، کلاوس. (1376). ساختار شکل در معماری ایران و ترکستان. (محمد تقی­زاده مطلق، مترجم). تهران: بوم. (نشر اثر اصلی1990).

 

 

 

18.       Khalil, K. F., & Wahid, J. (2013). The proportional relations systems of Islamic architecture. International Journal of Scientific and Research Publications, 3(1).

19.       Mehdipour, A., & Nia, H. R. (2013) . Persian Bazaar and Its Impact on Evolution of Historic Urban Cores - the Case of Isfahan.  Isfahan: The Macrotheme Review, 2(5), 12-17.

20.       Pourjafar, M., Amini, M., Varzaneh, E. H., & Mahdavinejad, M. (2014). Role of bazaars as a unifying factor in traditional cities of Iran: The Isfahan bazaar. Frontiers of Architectural research, 3(1), 10-19.

21.       Salleh, S., Abdullah, N., & Khadizah, G. (2014). Modelling Approach In Islamic Architectural Designs. Global Journal Al-Thaqafah, 4(1), 49-56.

 

 

1

 

---