ارزیابی پیامدهای ناشی از تجمیع سکونتگا‌های روستایی (مطالعه موردی: طرح تجمیع روستاهای شرق استان گلستان)
محورهای موضوعی : معماری
معصومه نیاستی
1
(دانشجوی کارشناسی ارشد گروه معماری، واحد پردیس، دانشگاه آزاد اسلامی، پردیس، ایران.)
سید امیر حسین گرکانی
2
(استادیار گروه معماری، واحد پردیس، دانشگاه آزاد اسلامی، پردیس، ایران)
کلید واژه: جابهجایی سکونتگاه, آسیبپذیری, تجمیع روستاها, استان گلستان, سیل 1384,
چکیده مقاله :
بشر همواره در زندگی خود با مخاطرات طبیعی مواجه بوده و سعی در کاهش جبران خسارتهای جانی و مالی آن داشته است. در این میان ارزیابی اقدامات گذشته از اهمیت بالایی برخوردار است تا امکان اتخاذ بهترین تصمیمات را در مورد سوانح آتی با توجه به سانحه‌خیزی کشور ایران فراهم سازد. هدف این پژوهش، ارزیابی پیامدهای ناشی از بازسازی و جابهجایی روستاها پس از سیل 1384 شرق استان گلستان میباشد. این پژوهش، از نوع کاربردی و به صورت ترکیبی از تحلیل محتوای کیفی و پیمایش مقطعی درمرحله کمی است. جامعه آماری این پژوهش از ساکنان شهر فراغی (تجمیع 11روستا) و روستاییانی که به روستاهای قدیم بازگشتهاند میباشد. برای مقایسه پیامدهای بازسازی در نمونه‌های مورد مطالعه، از آزمون t نمونه‌های مستقل استفاده‌شده است. نتایج این تحقیق نشان می‌دهد که ساخت سکونتگاه جدید علی‌رغم کاهش آسیبپذیری کالبدی با افزایش پدیده‌هایی چون افزایش مهاجرت به شهرها و بازگشت به روستاهای قدیم همراه بوده است.
There are important choices to be made after the various accidents and the numerous financial and psychological effects of rural settlements, including decisions on how to intervene in rural settlements and the adoption of reconstruction policies. This intervention is identified as four types of identification, relocation, continuous development, or integration and integration for the reconstruction of damaged or destroyed villages due to natural hazards. Many scholars and scholars believe that among the above models, aggregation and integration have economic advantages in supplying facilities and services. The ruler's insight has led to less attention to its economic, social, physical and environmental implications. It seems that this indifference has led to the implementation and implementation of relocation and integration plans of rural settlements with the change in their vulnerability in the economic, social, physical and environmental dimensions and the development of the vulnerability of affected society Increase against future accidents. Extreme rainfall in the eastern province of Golestan province in August 2005 resulted in two devastating floods, one of the most damaging floods in the country. The Islamic Revolutionary Guard Housing Foundation has been providing housing for the affected population and in order to reduce the resettlement of villages due to the occurrence of future floods, the eleven villages in the city of Kalaleh, which had been damaged in recent floods in Golestan Province, were displaced. This research is descriptive-analytic and its data have been collected in two sections of library and field. The statistical population of this study is a collection of residents of the walled city and villagers who have returned to the villages of Chatal, Ghapan Oliya and Sofla. To test the vulnerability in two samples. However, the review of various experiences suggests that displacement of settlements, although effective in reducing physical morbidity, is mainly due to numerous social and economic consequences The displacement and consolidation of 11 villages of Golestan province in the post-flood Pishkamar site of 1384 were unsuccessful due to the lack of planning and designing, with macroeconomic and social costs, in reducing the dimensions of vulnerability of a settlement, including social and economic. This has led to the return of villagers to their old villages or citys. The quantitative results of this research also confirm the hypothesis that increasing the migration to cities, returning to old villages, ethnic conflicts, reducing production levels, increasing bank debt and the prevalence of insecurity in the outskirts of the Faragi city are one of the most important factors in increasing the vulnerability in the social and economic dimensions of the study area. The investigations indicate an increase in the amount of vulnerability in recreational areas in terms of economic and social dimensions and reducing its physical-environmental vulnerability to three villages. Since reducing the vulnerability of settlements is subject to control and reduction of damage and damage in all aspects, it seems that the reconstruction of rural settlements after the flood of 2005 in Golestan province has been effective in increasing the vulnerability of this area.
1. پهلوانزاده، حمیده؛ رضوانی، محمدرضا؛ و محمدیاستادکلایه، احمد. (1391). ارزیابی کیفیت زندگی در روستاهای ادغام شده پس از سوانح طبیعی مورد: مجموعه ادغامی پیشکمر. مجله مسکن و محیطروستا. 97، 137-115.
2. رحمتی، محمدمهدی. (1385). دگرگونیهای اجتماعی-اقتصادی ادغام روستاها در منطقه زلزلهزده رودبار و منجیل. مجله مطالعات اجتماعی ایران. 2، 83-110.
3. رحمتی، علیرضا؛ و نظریان، اصغر. (1389). آثار اقتصادی- اجتماعی و محیط زیستی سکونتگاههای مشمول جابهجایی ناشی از ایجاد سدها مطالعه موردی سد گتوند علیا و رودخانه کارون. پژوهشهای محیط زیست. 2، 54-66.
4. رکنالدین افتخاری، عبدالرضا؛ و بدری، سید علی. (1382). ارزیابی پیامدهای اقتصادی ادغام روستاها پسازحادثه زلزله از دیدگاه توسعه پایدار:
مورد مطالعه روستاهای شهرستان طارمعلیا. فصلنامه مدرس .2، 23-60.
5. صادقی، حجتالله؛ سیف، یعقوب؛ صیدایی، اسکندر؛ و صالحی کاخکی، مریم. (1394). بررسی و اولویتیندی آسیبپذیری سکونتگاه-های روستایی استان خوزستان در برابر مخاطرات طبیعی. جغرافیا و پایداری محیط. 17، 87-107.
6. فتحی، سروش؛ و مطلق، معصومه. (1389). رویکرد نظری بر توسعه پایدار روستایی مبتنی بر فناوری اطلاعات و ارتباطات. فصلنامه علمی پژوهشی جغرافیای انسانی، 2، 47-66.
7. فلاحی، علیرضا؛ و اسدی، سعیده. (1395). پهنهبندی آسیبپذیری کالبدی بافت کهن کرمان در برابر زلزله احتمالی با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی و شاخص آنتروپی. فصلنامه دانش پیشگیری و مدیریت بحران. 2، 149-159.
8. فنی، زهره؛ و رحمتی، مراحم. (1385). سیلاب و پیامدهای اجتماعی-اقتصادی و محیطی آن مطالعه موردی: حوضه آبخیز پسیخانرود گیلان. فصلنامه فضای جغرافیایی. 15، 128-147.
9. فیروزنیا، قدیر؛ کاظمی، موسی؛ صادقی، سیدمهدی؛ و طاهری، اعظم. (1390). مطالعه تاثیر ادغام روستا در شهر نمونه: روستاهای ادغامی در شهر کاشان. مجله جغرافیا و توسعه. 25، 79-96.
10. قراگوزلو، هادی؛ عیسیلو، علیاصغر؛ و گراوند، فرزاد. (1393). ارزیابی اثرات کالبدی-فضایی جابهجایی در سکونتگاههای روستایی مطالعه موردی: دهستان ملاوی، شهرستان پلدختر. فصلنامه برنامهریزی منطقهای. 16، 125-136.
11. گرکانی، امیرحسین؛ و نیاستی، معصومه. (1397). بررسی آسیبپذیری سکونتگاهها در نواحی روستایی، مطالعه مقایسه ای شهر فراغی و روستاهای سیلزده شرق استان گلستان. ﻧﺸﺮﯾﻪ ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻓﻀﺎﯾﯽ ﻣﺨﺎﻃﺮات ﻣﺤﯿﻄﯽ. 1، 82.
12. لک، آزاده؛ و جلالیان، سحر. )1397). تجربۀ معنای مکان فضای شهری: کاربرد تحلیل محتوای کیفی در کشف معنای باغ فردوس. مطالعات معماری ایران. 13، ۷۱-۸۷.
13. محمدیاستادکلایه، امین؛ مطیعی لنگرودی، سید حسن؛ رضوانی، محمدرضا؛ و قدیریمعصوم، مجتبی. (1391). ارزیابی اثرات الگوهای راهبرد اسکان مجدد پس از بلایای طبیعی بر کیفیت زندگی روستایی مطالعه موردی: روستاهای جابهجاشده شرق استان گلستان. مجله جغرافیا و مخاطرات طبیعی. 4، 37-50.
14. محمدیاستادکلایه، امین؛ مطیعی لنگرودی، سید حسن؛ رضوانی، محمدرضا؛ و قدیریمعصوم، مجتبی. (1394). تبیین تاثیر الگوهای اسکان مجدد بر توسعه پایدار روستایی مطالعه موردی: روستاهای سیلزده شرق استان گلستان. مجله پژوهشهایروستایی.1، 115-135.
15. مشیری، فرخ. (1390). رویکرد انسانی در جابهجایی سکونتگاهها در برنامهریزی آبادانی منطقهای. فصلنامه مسکن و محیط روستا. 135، 85-104.
16. منتظریون، مریم. (1390). بررسی فرایند جابهجایی سکونتگاههای روستایی در برنامه بازسازی پس از سیل 1384 شرق استان گلستان. پایان‌نامه کارشناسی ارشد بازسازیپسازسانحه، دانشگاه شهیدبهشتی، تهران.
17. نظریان، اصغر؛ سادین، حسین؛ زالنژاد، کاوه؛ استقامتی، مهناز؛ و ولیانی، مهدی. (1395). بررسی عوامل اقتصادی، اجتماعی و جمعیتی حاشیهنشینی و اسکان غیررسمی مهاجران شهر شهریار در سال 1388. نشریه تحلبل فضایی مخاطرات محیطی. 3، 41-64.
18. نوبخت حقیقی، شهاب؛ آسایش، حسین؛ و استعلاجی، علیرضا. (1387). بررسی پیامدهای ناشی از جابهجایی فضایی، مکانی روستاها در مناطق زلزلهزده شهرستان رودبار. فصلنامه علمی-پژوهشی جغرافیای سرزمین. 18، 23-34.
19. EM-DAT, C. R. E. D. (2014). The OFDA/CRED International Disaster Database. Universite Catholique de Louvain, Brussels, Belgium.
20. Google earth V 7.3.0, 3832 (September 21, 2017). Faraghi, Iran golestan.37°31´51.31"N, 55°35´33.98"E, Eye alt 7481 feet.
21. Navarra, M. Q., Niehof, A., & van der Vaart, W. (2013). Social capital in involuntary displacement and resettlement. International Journal of Social Sciences and Humanity Studies, 5(2), 139-154.
22. Oruonye, E. D. (2011). The socio-economic impact of the Lake Chad resettlement scheme, Nigeria. African Journal of Environmental science and technology, 5(3), 238-245.
23. Peek, L., Fothergill, A., Pardee, J. W., & Weber, L. (2014). Studying Displacement: New Networks, Lessons Learned. Sociological Inquiry, 84(3), 354-359.
24. Zahran, S., Peek, L., Snodgrass, J. G., Weiler, S., & Hempel, L. (2011). Economics of disaster risk, social vulnerability, and mental health resilience. Risk Analysis: An International Journal, 31(7), 1107-1119.
ارزیابی پیامدهای ناشی از تجمیع سکونتگاههای روستایی
نمونه مورد مطالعه: طرح تجمیع روستاهای شرق استان گلستان*
مهندس معصومه نیاستی**، دکتر سید امیر حسین گرکانی***
چکیده
بشر همواره در زندگی خود با مخاطرات طبیعی مواجه بوده و سعی در کاهش جبران خسارتهای جانی و مالی آن داشته است. در اين ميان ارزيابي اقدامات گذشته از اهميت بالايي برخوردار است تا امكان اتخاذ بهترين تصميمات را در مورد سوانح آتي با توجه به سانحهخيزي كشور ايران فراهم سازد. هدف از این پژوهش، ارزیابی پیامدهای ناشی از بازسازی و جابهجایی روستاها پس از سیل 1384 شرق استان گلستان میباشد. این پژوهش، از نوع کاربردی و به صورت تركيبي از تحليل محتواي كيفي و پیمایش مقطعي درمرحله كمي است. جامعه آماری این پژوهش از ساکنان شهر فراغی (تجمیع 11روستا) و روستاییانی که به روستاهای قدیم بازگشتهاند میباشد. نتایج این تحقیق نشان ميدهد که ساخت سكونتگاه جديد عليرغم كاهش آسيبپذيري كالبدي با افزايش پديدههايي چون افزایش مهاجرت به شهرها، بازگشت به روستاهای قدیم، درگیری‌های قومیتی، کاهش سطح تولید، افزایش بدهی‌های بانکی و رواج ناامنی در شهر فراغی همراه بوده است.
واژه‌های کلیدی
آسیبپذیری، جابهجایی سکونتگاه، تجمیع روستاها، سیل 1384، استان گلستان.
* این مقاله مستخرج از پایان نامه جهت دریافت کارشناسی ارشد در رشته معماری، گرایش بازسازی پس از سانحه مربوط به دانشجو معصومه نیاستی به راهنمایی استاد دکتر سید امیرحسین گرکانی با عنوان: "ارزیابی آسیبپذیری سکونتگاههای روستایی نمونه مورد مطالعه: روستاهای جابهجاشده (چاتال، قپان علیا و سفلا) پس از سیل 1384 استان گلستان" است.
** دانشجوی کارشناسی ارشد گروه معماری، واحد پردیس، دانشگاه آزاد اسلامی، پردیس، ایران.
*** استادیار گروه معماری، واحد پردیس، دانشگاه آزاد اسلامی، پردیس، ایران. (مسئول مکاتبات) Garakani@pardisiau.ac.ir Email:
مقدمه
افزایش میزان وقوع مخاطرات طبیعی و آسیبپذیری1 در جهان هرساله باعث افزایش شمار افراد بی‌خانمان شده است. تنها در سال 2013 میلادی بالغ‌بر 73954 نفر براثر بروز بلایای طبیعی در جهان جان خود را از دست‌داده و بیش از 9/2 میلیون نفر نیز سکونتگاههای خود را ازدست‌داده‌اند. (EM-DAT, 2014) پس از رخداد سوانح گوناگون و اثرات متعدد مالی و جانی در سکونتگاههای روستایی، انتخاب‌های مهمی پیشروی قرار دارد که از آن جمله تصمیم‌گیری در مورد چگونگی مداخله در سکونتگاههای روستایی و اتخاذ سیاستهای بازسازی است. (گرکانی و رحیمبخش، 1393) این مداخله بهصورت چهار الگوی درجاسازی، 2 جابهجایی،3 توسعه پیوسته4 و یا تجمیع و ادغام 5 برای بازسازی روستاهای آسیبدیده و یا تخریبشده در اثر مخاطرات طبیعی میباشد. (رحمتی، 1385) محققین بسیاری معتقدند که در بین الگوهای فوق، تجمیع و ادغام دارای مزیت صرفه‌جویی اقتصادی در عرضه امکانات و خدمات است (رکن الدین افتخاری و بدری، 1382؛ فتحی و مطلق، 1389؛ منتظریون،1390) بینش حاکم باعث شده که به پیامدهای اقتصادی، اجتماعی، کالبدی و زیست‌محیطی آن کمتر توجه شود. به نظر میرسد که این بی‌توجه‌ای سبب شده است که بهکارگیری و اجرای طرح‌های جابهجایی و تجمیع سکونتگاههای روستایی با تغییر میزان آسیبپذیری آنان در ابعاد اقتصادی، اجتماعی، کالبدی و زیست‌محیطی همراه بوده و روند رشد آسیبپذیری جامعه تحت تأثیر را در برابر سوانح آتی افزایش دهد. (Oruonye, 2011) ابعاد فاجعه‌بار اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی یک جابهجایی بر اساس تصمیمی شتاب‌زده، می‌تواند بر سرنوشت چند نسل حاکم باشد، بنابراین طبعاً تأمین ایمنی سکونتگاههای روستایی باید در اولویت قرار گیرد. اگرچه با اخذ سیاست جابهجایی می‌توان آسیبهای کالبدی را به شکل چشمگیری کاهش داد، اما به نظر میرسد که سبب افزایش پیامدهای اقتصادی و اجتماعی در جامعه سانحه دیده میشود. براین اساس مهمترین پرسشهایی که در فرآیند این پژوهش مطرح میشود، عبارتند از:
1- تجمیع روستاهای شرق استان گلستان پس از سیل 1384 چه پیامدهای اقتصادی در پی داشته است؟
2- تجمیع روستاهای شرق استان گلستان پس از سیل 1384 چه پیامدهای اجتماعی در پی داشته است؟
3- تجمیع روستاهای شرق استان گلستان پس از سیل 1384 چه پیامدهای کالبدی- محیطی در پی داشته است؟
ادبیات نظری پژوهش
بررسی پیامدهای جابهجایی سکونتگاههای روستایی ناشی از سوانح طبیعی با توجه به افزایش وقوع مخاطرات طبیعی در جهان، از موضوعاتی است که مورد توجه صاحبنظران این رشته قرارگرفته و پژوهشهای گستردهای در داخل و خارج از کشور (جدول 1) در این زمینه صورت گرفته است. دسته‌ای از این تحقیقات (نوبخت و همکاران، 1387؛ قراگوزلو و همکاران، 1393؛ صادقی و همکاران، 1394)، پژوهش‌هایی است با محوریت ابعاد کالبدی- محیطی به به بررسی آسیبهای وارده و پیامدهای ناشی از جابهجاییهای انجامشده پس از وقوع سوانح میپردازد. دستهی دوم تحقیقات (رکنالدین افتخاری و بدری، 1382؛ رحمتی، 1385؛ فنی و رحمتی، 1385؛ رحمتی و نظریان، 1389؛ مشیری، 1390) نیز بیشتر به دنبال تعیین پیامدهای اجتماعی و اقتصادی جابهجایی سکونتگاههای روستایی میباشند. دسته دیگری از پژوهشها نیز به بررسی پیامدهای جابهجایی در تمامی ابعاد پرداختهاند. فیروزنیا و همکارانشان (1390)، در مقالهای به بررسی اثرات ادغام روستا در شهر کاشان به منظور بررسی آسیبهای وارده در ابعاد کالبدی-محیطی، اقتصادی و اجتماعی پرداخته است. تغییرات کاربری اراضی، ترویج مصرفگرایی و به دنبال آن افزایش هزینههای زندگی و کاهش تولید را از پیامدهای تجمیع سکونتگاههای روستایی میداند. محمدی استادکلایه و همکارانش (1394)، در مقاله ای به تبیین تاثیر الگوهای اسکان مجدد بر توسعه پایدار روستاهای سیلزده شرق استان گلستان پرداخته است. در این پژوهش، اثرات معیارهای اقتصادی، اجتماعی، کالبدی و محیطی بر توسعه پایدار بررسی شده و توسعه پایدار را منوط بر پایداری در تمامی این ابعاد می داند. به طور معمول در بسیاری از مطالعات (رکن الدین افتخاری و بدری، 1382؛ رحمتی، 1385؛ محمدی استادکلایه و همکاران؛ 1391؛ Navarra et al., 2013) عواملی چون، تولید، اشتغال، درآمد، سرمایه و تنوع اقتصادی جهت بررسی پیامدهای اقتصادی جابهجایی سکونتگاهها مورد آزمون قرارگرفته است. همچنین در این پژوهشها بر رابطه مستقیم بین پیامدهای اقتصادی و اجتماعی تاکید شده است. برخی دیگر از پژوهشگران (رحمتی، 1385؛ پهلوانزاده و همکاران، 1391؛ محمدی استادکلایه و همکاران، 1391؛ نظریان و همکاران، 1395؛ Zahran et al., 2011) پیامدهای اجتماعی جابهجایی سکونتگاهها را مقدم بر سایر ابعاد آن دانسته و معیارهایی نظیر همبستگی اجتماعی، مشارکت اجتماعی، روابط اجتماعی، حس تعلق مکان و رفاه اجتماعی را از موثرترین عوامل تاثیرگزار بر میزان آسیبپذیری و کیفیت یک اجتماع انسانی می دانند. در بخش کالبدی و محیطی به دلیل مشهود بودن اثرات آنها پژوهشهای متعددی (فتحی و مطلق، 1389؛ فیروزنیا و همکاران، 1390؛ محمدی استادکلایه و همکاران، 1391؛ فلاحی و اسدی، 1395) انجام شده است. در این پژوهشها به منظور بررسی پیامدهای کالبدی، عواملی چون آب‌وخاک، مسکن، تراکم جمعیت، دسترسی به معابر، اطلاعات و ارتباطات و محیط طبیعی از اهمیت ویژهای برخوردار است.
جدول1. مطالعات استفاده شده درارزیابی پیامدهای جابهجایی سکونتگاههای انسانی
محقق | سال | محل | یافته‌ها |
فیروزنیا و همکاران | 1390 | کاشان | پیامدهای مثبت: بهبود وضعیت زیرساخت کالبدی، توسعه خدمات‌رسانی و افزایش ساخت‌وساز پیامدهای منفی: تغییر کاربری اراضی کشاورزی، تغییر جهت تولیدکننده به مصرف‌کننده، افزایش روحیه توقع و مصرفگرایی در مردم و همچنین افزایش هزینههای زندگی |
منتظریون | 1390 | گلستان | اتخاذ سیاست بازسازی روستا بیشترین تاثیر را در مولفه های وضعیت رفاه اقتصادی و وضعیت اجتماعی ساکنین بر جا گذاشته است. از طرفی دیگر، از نظر ساکنین بین بازسازی و بهبود کیفیت کالبدی روستاهای جابهجا شده رابطه معناداری وجود دارد. |
محمدی استادکلایه و همکاران | 1394 | گلستان | نتیجه: توسعهی پایدار، آن را منوط به پایداری در سه بعد اقتصادی، اجتماعی و کالبدی می‌دانند. |
زهران6 و همکاران | 2011 | آمریکا | از دو شاخص (ظرفیت مقاومت و مدت‌زمان بازیابی) براي اولویت‌بندی حفاظت از جامعه تحت تأثیر سانحه استفاده کردند. |
ناوارا 7 و همکاران | 2013 | --- | انجام مطالعات متعدد در کشورهای در حال توسعه در زمینه جابهجایی پس از سانحه، نتایج جدیدی در مورد رابطه سرمایه اجتماعی و اسکان مجدد نشان می دهد. |
پیک8 و همکاران | 2014 | آمریکا | عواملی چون شدت وقوع سانحه و موقعیت‌های افراد را در رضایتمندی از اسکان مجدد مؤثر میداند. |
روش پژوهش
پژوهش فوق تركيبي، با روش تحليل محتوا در گام كيفي و به شیوه پیمایشی در گام كمي است. در دو بخش، از روشهای آماری توصیفی و استنباطی در انجام آن استفاده‌شده است. فرضیه‌های این پژوهش (جدول2) حاصل مطالعات کتابخانه‌ای و به‌ویژه بررسی‌های میدانی با استفاده از ابزار پرسشنامه صورت گرفته است.
در گام نخست برای تدوين پرسشنامه محققان، در سفرهاي اوليه تحقیقاتی در بازه زماني تیرماه سال 96، با بررسی مسائل و مشکلات شهر جدید فراغی و مصاحبه عميق از روستاییان به مهمترین علل و عوامل آسیبها و پیامدهای ناشی از جابهجایی روستاییان پی برد. مصاحبه ها و برداشت هاي اوليه، همه بصورت يادداشتبرداري و پيادهسازي، خط به خط تحليل شدهاند و مفاهيم اوليه آنها استخراج شده است (لك و جليليان, 1397).
سپس در جهت تكميل و تعیین معیارهای پرسشنامه، از مطالعه اسناد کتابخانه‌ای با بررسی نظریه‌های پیرامون آسیبها و عوامل تاثیرگذار بر اسکان مجدد پرداخته شده است تا معیارهای بررسی پیامدهای ناشی از جابهجایی سکونتگاههای روستایی انتخاب شود. با توجه به اهميت موضوع و تدقيق ساخت پرسشنامه براي نهايي شدن معيارهاي حاصل از مطالعه كيفي و كتابخانهاي به دلیل تعدد این معیارها، از فن دلفی9 جهت انتخاب معیارهای اصلی پرسشنامه استفاده شده است. معيارهاي اوليه انتخاب شده كه در ساخت پرسشنامه دلفي بهكار برده شدهاند 98 مفهوم بودهاند. نخبگان حاضر در این نظرسنجی (15نفر) که همگی از صاحبنظران10 رشته‌های علوم اجتماعی، معماری، بازسازی پس از سانحه، مدیریت بحران، مدیریت و برنامهریزی روستا انتخاب شدهاند كه همگي اساتيد صاحب نظر آكادميك رشته بازسازي بعد از سانحه در دانشگاه شهيد بهشتي و دانشگاه آزاد پرديس بودهاند. تكنيك دلفي در دوگام و ارسال پرسشنامه صورت گرفته است. در گام اول، پرسشنامه حاوی 98 مفهوم براي مشاركت كنندگان دلفي فرستاده شد و از آنها خواسته شد كه به اهميت و لزوم معيارها امتياز دهند. نتايج مرحله اول دلفي نشان داد كه نخبگان حاضر 67 مفهوم را به عنوان پيامدهاي اصلي جابجايي روستا گزینش نمودند. در گام دوم دلفي براي سنجش توافق نهايي زيرمعيارهاي انتخاب شده از نخبگان خواسته شد كه مفاهيم نهايي در پرسشنامهاي با مقياس ليكرت11را بين 0-4 امتياز دهي كرده و زيرمعيارها را دستهبندي كنند. نتايج محاسبه آماري پرسشنامه نشان داد كه ميانگين تمام زير معيارها بالاتر از 5/2 مي باشد. لذا همه زير معيارهاي بررسي شده در تدوين پرسشنامه نهايي بهكارگرفته شدند. براساس دستهبندي نخبگان دلفي، 67 مفهوم به 16 زير معيار در 3 بعد اصلي پيامدها دستهبندي شد (جدول3). به‌منظور روایی12پرسشنامه‌ها با نشست متخصصان با حضور 6 استاد خبره از اساتيد رشته بازسازي بعد از سانحه دانشگاهی و مدیران ارشد بازسازی بنیاد مسکن انقلاب اسلامی در شهريور1396 بهصورت فوكوس گروپ13تایید گردید. تعیین پایایی پرسشنامه با استفاده از 30 پرسشنامه از ساكنان شهرفراغي، پیش‌آزمون انجامشده و مقدار آلفای کرون باخ محاسبه‌شده برای مجموعه ابعاد 817/0 به‌دست‌آمده که نمایانگر پایایی خوب پرسشنامه طراحی‌شده میباشد. در طراحی پرسشنامه فوق از سؤالات بسته با پاسخ‌هایی در طیف پنج مقیاسی لیکرت استفاده شد. پرسشنامه نهايي به عنوان ابزار در اين پژوهش بهكار گرفته شد.
جدول2. فرضیات و روش تحلیلداده‌های جمعآوری شده
فرضیه | روش تحلیلداده‌ها |
مقايسه پیامدهای اقتصادی در شهر فراغی نسبت به سه روستا | آزمونt نمونه‌های مستقل؛ مقایسه میانگین‌ها؛ پهنهبندی کالبدی در محیط GIS؛ |
مقايسه پیامدهای اجتماعی در شهر فراغی نسبت به سه روستا | |
مقايسه پیامدهای کالبدی- محیطی در شهر فراغی نسبت به سه روستا |
در بخش دوم پژوهش و در مرحله كمي، با استفاده از ابزار پرسشنامه محقق ساخت مرحله اول، دادههای موردنیاز گردآوری‌شده است. ازآنجاکه امکان تکمیل پرسشنامه برای تمامی روستاییان ممکن نبود، با کمک شیوه‌های دقیق آماری نمونه‌ای از این حجم انتخاب شد تا بتوان نتایج به‌دست‌آمده از آن را با ضریب اطمینان قابل قبولی به‌کل جامعه آماری تعمیم داد. جامعه آماری پژوهش حاضر را ساکنان شهر فراغی واقع در محدوده پیشکمر (تجمیع 11 روستا) با 1043 خانوار و روستاییانی که به روستاهای چاتال، قپان علیا و سفلا بازگشتند و ساکن روستاهای قدیم میباشند، با 349 خانوار تشکیل می‌دهند. جهت تعیین تعداد پرسشنامه موردنیاز(حجم نمونه) در تحقیق حاضراز فرمول کوکران14 استفاده‌شده است. با توجه به رابطه‌ی کوکران (سطح اطمینان 93 درصد و ضریب خطای15 5./0) تعداد 200 خانوار بهصورت تصادفی16 ساده برای تکمیل پرسشنامه انتخاب شدند. در تاريخ مردادماه سال 96 داده ها از طريق پرسشنامه جمع آوري شدن كه در نهايت تعداد 185 پرسشنامه به لحظ صحت و سقم پاسخگويي تحلیل و بررسی شد.
در نهايت، دادههای جمع‌آوری‌شده در نرم‌افزار SPSS نسخهی 22، مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتند. برای تحلیل دادههای پرسشنامه از روش آماری مقایسه میانگین‌ها و آزمون t نمونه‌های مستقل استفاده شده است. و تحليل دادهها بصورت آمار توصيفي و استنباطي انجام شده است.
جدول 3. معیارهای ارزیابی آسیب و پیامدهای ناشی از سوانح در نواحی روستایی
معیار | زیر معیار | مفاهيم |
اقتصادی | تولید | فاصله بین محل سکونت و زمین‌های کشاورزی و زراعی، بازده محصولات (کشاورزی و دامی) و تنوع تولید |
اشتغال | گسترش مشاغل خدماتی، ثبات شغلی، میزان اشتغال زنان و جوانان، تعداد شاغلان خانوار | |
درآمد و سرمایه | ارزش مسکن، بدهی بانکی، افزایش درآمد، افزایش توان خرید و رضایت از درآمد | |
تنوع اقتصادی | تنوع فعالیت‌های اقتصادی، رواج مصرف گرایی، کاهش اقتصاد تولیدی | |
اجتماعی | همبستگی اجتماعی | افزایش تضادهای قومی، عدم پذیرش اجتماعی اقوام مختلف، کاهش همدلی میان مردم |
مشارکت اجتماعی | عضویت در تشکل‌های محلی، مشارکت در تصمیم‌گیری، آیین‌های قومی و مذهبی | |
روابط اجتماعی | روابط همسایگی، روابط خویشاوندی خانوارهای هسته‌ای | |
حس تعلق مکان | علاقه به زندگی در روستا، مهاجرت جوانان، امید به آینده محل سکونت | |
رفاه اجتماعی | دسترسی به امکانات رفاهی، تفریحی و ورزشی، کاهش حس محرومیت و وابستگی به شهرهای دیگر | |
دگرگونی در بعد خانوار | کاهش بعد خانوار، افزایش خانوارهای هسته‌ای، کاهش زادوولد | |
دگرگونی ابزارهای کنترل اجتماعی | از بین رفتن حس امنیت اجتماعی، افزایش میزان ناامنی و از بین رفتن حریم‌های شخصی | |
کالبدی - محیطی | مسکن شكل | رعایت معیارهای فنی در ساخت، تناسب خانه‌های جدید با نیازهای روستایی، جذابیت و زیبایی و برخورداری از امکانات و سرانه مساحت زیربنا |
تراکم جمعیت | سطح ساخت‌وساز، فشردگی بافت، جمعیت در واحد سطح | |
دسترسی به معابر | میزان دسترسی به معابر آسفالته، شوسه و خاکی | |
اطلاعات و ارتباطات | دسترسی به خدمات مخابراتی و اینترنتی، پستی، میزان ارتباط و مراجعه به شهرها | |
محیط طبیعی | ایمنی، استفاده از مصالح سازگاربامحیط‌زیست، تخریب منظر طبیعی |
یافتههای پژوهش
معرفی محدوده مورد مطالعه
بارش باران‌های شدید در مرداد سال 1384 در نواحی شرقی استان گلستان منجر به وقوع دو سیل ویرانگر شد که از خسارت‌بارترین سیل‌های رخ‌داده در کشور بودند. (محمدی استادکلایه و همکاران، 1394) بنیاد مسکن در جهت تأمیناسکان جمعیت آسیبدیده و به‌منظور کاهشآسیبهای کالبدی مجدد روستاها در اثر وقوع سیلاب‌های آتی اقدام به جابهجایی یازده روستا با نام‌های قزل اطاق، آق طوقه، چاتال، خوجه لر، کروک، پاشایی، قپان علیا، قپان سفلا، سیدلر، شیخلر و دوجی (شکل1) که در سیلاب‌های اخیر گرگان رود و سرشاخه‌های آن خسارات زیادی دیده بودند، به منطقه پیشکمر (شکل2) نمود. (پهلوانزاده و همکاران، 1391)
شکل1. روستاهای آسیبدیده پس ازسیل 84 استانگلستان (ماخذ: گرکانی و نیاستی، 1397)
شکل2. شهر فراغی واقع در سایت پیشکمر استان گلستان (Source: Google earth, 2017)
.
پیامدهای اقتصادی ناشی از جابهجایی در محدوده در بخش تولید اسکان مجدد نه‌تنها بهبودی در وضعیت تولید ایجاد
نکرده است بلکه بر کاهش میزان تولید نیز مؤثر میباشد. ساکنان شهر فراغی، جابهجایی و تجمیع روستاها را عامل مهمی در کاهش تولید محصولات کشاورزی می‌دانند. فاصله بین زمین‌های کشاورزی و محل سکونت، عدم امکان نگهداری دام در محیط شهری از مهمترین دلایل مطرح شده توسط روستاییان و دلیل بازگشت به روستای قدیم می‌دانند.
در بخش اشتغال، مشکلات کسب و کار جوانان ازجمله مهمترین پیامدهای اقتصادی این جابهجایی است. اگرچه پیدایش مشاغل خدماتی در شهر فراغی تا حدودی به ایجاد اشتغال کمک کرده، اما با تفکیک خانوارهای هسته‌ای و افزایش تعداد سرپرستان خانوار متقاضی شغل جهت داشتن استقلال مالی، با توجه به عدم تخصص و فقدان زمینه‌های اشتغال در محدوده موردمطالعه، مشاغلی همچون کارگری، واسطه‌گری و ... در بین جوانان رواج یافته که به دنبال خود مهاجرت جوانان به شهرهای بزرگ در راستای اشتغال و تأمین معیشت را در پی و مشکلات فراوانی را برای خانواده‌های ایشان ایجاد کرده است.
در بخش درآمد و سرمایه، روستاییان هر دو منطقه معتقدند که افزایش سرمایه‌های ساکنین با میزان بدهی بانکی آنها مرتبط میباشد. روستاییان ساکن در روستاهای قدیم معتقدند که با تغییر در شیوه‌های کشت، شرایط مناسب‌تری درزمینهی درآمدهای زراعی و کشاورزی به وجود آمده است. ساکنین شهر فراغی معتقد به افزایش میزان سرمایه‌های خود (ماشین و محصولات بادوام) پس از جابهجایی هستند اما این موضوع را به میزان بدهی به بانک‌ها و موسسات مالی مرتبط می‌دانند. ازجمله مسائل مهم مردم در محدوده موردمطالعه، عدم توانایی بازپرداخت وام‌های دریافتی از بانک‌ها در خصوص بازسازی مسکن میباشند.
در بخش تنوع اقتصادی، تغییر الگوی زندگی و رواج اقتصاد مصرفی به‌جای مولد، تولید نیازهای جدید در پی تغییرات سبک زندگی، توسعه بخش خدمات (به‌خصوص در شهر فراغی) منجر به تنوع فعالیت‌های اقتصادی شده است. این در حالی است که تمامی ساکنان هر دو بخش محدوده موردمطالعه بر این باورند که روستاها پیش از سیل جوامع مولدی بودند که تولید برای مصرف امری رایج و نقدینگی و معاملات بانکی در آنها بسیار اندک بود. در جدول 4، پیامدهای اقتصادی جابهجایی سکونتگاهی به تفکیک نمونه‌های مطالعه شده آمده است.
جدول 4. اثرات جابهجایی سکونتگاهی بر معیارهای اقتصادی به تفکیک نمونه‌های مطالعه شده
زيرمعیار | مفاهيم | محدوده مطالعاتی | حجم نمونه | میانگین | انحراف معیار | آزمون T | |
آماره t | سطح معنی‌داری % | ||||||
تولید | فاصله بین محل سکونت و زمین‌های کشاورزی و زراعی، بازده محصولات (کشاورزی و دامی) و تنوع تولید | سه روستا | 90 | 2/99 | 43/0 | 45/3- | 000/0 |
شهر فراغی | 95 | 01/2 | 58/3 | ||||
اشتغال | گسترش مشاغل خدماتی، ثبات شغلی، میزان اشتغال زنان و جوانان، تعداد شاغلان خانوار | سه روستا | 90 | 98/2 | 48/0 | 08/5- | 000/0 |
شهر فراغی | 95 | 15/2 | 53/0 | ||||
درآمد | ارزش مسکن، بدهی بانکی، افزایش درآمد، افزایش توان خرید و رضایت از درآمد | سه روستا | 90 | 74/3 | 77/0 | 64/3- | 000/0 |
شهر فراغی | 95 | 31/3 | 46/0 | ||||
تنوع اقتصادی | تنوع فعالیت‌های اقتصادی، رواج مصرف گرایی، کاهش اقتصاد تولیدی | سه روستا | 90 | 02/3 | 74/0 | 27/3- | 001/0 |
شهر فراغی | 95 | 10/4 | 96/0 | ||||
جدول شماره 4 نشان می دهد که:
تولید: اختلاف معناداری بین دو نمونه موردمطالعه مشاهده شد. میانگین نمونه‌های موردبررسی برای هریک از سه روستا و شهر فراغی (با ضریب اطمینان 05/0 درصد) به ترتیب 99/2 و 01/2 است؛ که پایینتر از میانگین نظری این پژوهش میباشد.
اشتغال: اختلاف معناداری بین دو نمونه موردمطالعه مشاهده شد. میانگین بدستآمده (در سطح اطمینان 05/0 درصد)، برای هریک از سه روستا و شهر فراغی به ترتیب 98/2 و 15/2 است؛ که پایینتر از میانگین نظری این پژوهش میباشد.
درآمد: میانگین مشاهدهشده (با ضریب اطمینان 05/0 درصد)، برای هریک از سه روستا و شهر فراغی به ترتیب 74/3و 31/3 است؛ که از میانگین نظری بالاتر است.
تنوع اقتصادی: اختلاف معناداری بین دو نمونه موردمطالعه با ضریب اطمینان 05/0 درصد، مشاهده شد. میانگین نمونه‌های موردبررسی برای هریک از سه روستا و شهر فراغی به ترتیب 02/3 و 10/4 برای سه روستا و شهرفراغی بدست آمده است که از میانگین نظری بالاتر است.
پیامدهای اجتماعی ناشی از جابهجایی در محدوده
در بخش همبستگی اجتماعی، با توجه به اینکه در شهر فراغی حریم‌های طایفه‌ای و فامیلی بین ساکنان و همسایگی‌های پیش از سیل تا حد امکان حفظ‌شده است، می‌توان پذیرفت که تفاوت معناداری بین دو نمونه‌ها نیست. محل قرارگیری روستاها در طرح تجمیع سایت پیشکمر به‌قیدقرعه و در حضور ریش‌سفیدان (به گویش محلی شیوخ که رهبران مذهبی میباشند) هر روستا مشخص گردید. تمامی اهالی روستاهای جابهجاشده و ساکنین روستای قدیم از طایفه گوگلان و دارای فرهنگ و عادات یکسانی هستند. همگی دارای دین مشترک (اسلام) و اهل تسنن میباشند. در شهر فراغی علاوه بر روستاییان جابهجاشده از نواحی تحت تأثیر سیل، اقشار مختلف بلوچ، کرد و ترک‌زبان با مذهب تشیع نیز ساکن میباشند. تجمیع اقشار مختلف مردم با تناقضات آشکار در گرایشات مذهبی و قومیتی در شهر فراغی اثرات چشمگیری بر همبستگی اجتماعی ساکنین آن داشته است.
در بخش مشارکت اجتماعی، رواج فرهنگ شهرنشینی، عدم وجود گروه‌های محلی، پیدایش نهادهای متعدد اجرایی و تصمیم‌گیرنده در شهر فراغی از عوامل مؤثر در کاهش مشارکت اجتماعی ساکنین آن میباشد به نحوی که مردم ساکن در محدوده شهری از مشارکت تنها برای دریافت امتیاز از نهادهای دولتی بهره می‌برند. این در حالی است که همه روستاییان ساکن در این محدوده و همچنین روستاهای قدیم بر این باورند که پیش از وقوع سیل، روستاییان مهمترین تصمیم‌گیرنده و مجری در روستای خود بودند.
در بخش روابط اجتماعی، مهمترین تجلی روابط اجتماعی در سطح جوامع روستایی (به دلیل اندک بودن جمعیت)، در ارتباطات چهره به چهره مشاهده میشود. تجمیع چند روستا به دلیل افزایش جمعیت، سبب تغییر در فاصله اجتماعی و شکل روابط در جوامع جدید میشود. در شهر فراغی باوجود فاصله کم بین خانه‌ها، عواملی نظیر دیوارها بلوکی، درب‌های بستهی خانه‌ها، جانمایی برخی از اماکن عمومی نظیر مسجد و فضای بازی، آسیب‌هایی نظیر رقابت و تضاد در کنش‌های متقابل اجتماعی17 مردم وارد نموده است. این در حالی است که در روستاهای قدیم باوجود گستردگی مساحت خانه‌ها، عواملی چون عدم وجود مرز فیزیکی، تردد پیاده در بافت جهت انجام امور روزمره، جمعیت کم ساکنین روستا، برگزاری یکپارچه مراسم مذهبی با آداب و شعایر مشترک سبب افزایش و بهبود روابط اجتماعی بین آنان میباشد.
در بخش حس تعلق به مکان، بازگشت و اسکان روستاییان به روستاهای قدیم از مهمترین ویژگی‌های حس تعلق آنان به سکونتگاه قدیم خود میباشد. این در حالی است که مهاجرت از محدوده شهری پیشکمر به سمت شهرهای بزرگ‌تر و یا روستاهای قدیم روند رو به رشدی را به همراه داشته است.
در بخش رفاه اجتماعی، دسترسی به امکانات رفاهی، تفریحی و ورزشی در محدوده شهری، کاهش احساس وابستگی به شهرهای دیگر برای تأمین خدمات از مهمترین نشانه‌های رفاه اجتماعی مردم در شهر فراغی میباشد. این در حالی است که کمبود امکانات اصلی موردنیاز زندگی نظیر آب شرب لوله‌کشی، دسترسی به امکانات آموزشی، دسترسی به شبکه معابر مناسب و ... در روستاهای قدیم مشهود است. فقدان امکانات اولیه آموزشی، تعطیلی مدارس در روستاهای قدیم، مشکلات بسیاری را درزمینهی ادامه تحصیل دانش آموزان به‌خصوص دختران ایجاد کرده است.
در بخش دگرگونی در بعد خانوار، محدودیت مکانی و کمبود سطح زیربنا برای احداث ساختمان در سایت پیشکمر و همچنین انگیزه اقتصادی برای دریافت زمین، وام و امکانات بیشتر سبب تفکیک دو یا چند خانواری که قبلا بهصورت یک خانوادهی گسترده زندگی می‌کردند شد. ازاین‌رو ساختار سنتی خانوادهی روستایی در معرض دگرگونی و تجزیه قرارگرفته است.
در بخش ابزارهای کنترل اجتماعی: جابهجایی و ادغام روستاها منجر به افزایش جمعیت در شهر فراغی و خالی از سکنه شدن روستاهای قدیم شده است ازاین‌رو نظارت و کنترل همگانی تا حدودی کاهش‌یافته است.
دگرگونی ابزارهای کنترل اجتماعی: کوچک بودن جامعه در روستاهای قدیم، سبب افزایش برخوردهای چهره به چهره و و نوعی نظارت و کنترل اجتماعی بر رفتار اهالی منطبق باارزش‌های جامعه محلی میگردد. با تجمیع روستاها، این نظارت به‌مرور از بین می‌رود که خود یکی از عوامل افزایش ناهنجاری‌های اجتماعی در این ناحیه میباشد. این در حالی است که از دیدگاه روستاییان به دلیل کنترل اجتماعی حاکم بر روستاهای قدیم سطح امنیت بالاتری در آنها موجود است. در جدول 5، پیامدهای اجتماعی جابهجایی سکونتگاهی به تفکیک نمونه‌های مطالعه شده آمده است.
جدول 5. اثرات جابهجایی سکونتگاهی بر معیارهای اجتماعی به تفکیک نمونه‌های مطالعه شده
زيرمعیار | مفاهيم | محدوده مطالعاتی | حجم نمونه | میانگین | انحراف معیار | آزمون T | |
آماره t | سطح معنی‌داری (درصد) | ||||||
همبستگی | افزایش تضادهای قومی، عدم پذیرش اجتماعی اقوام مختلف، کاهش همدلی میان مردم | سه روستا | 90 | 93/2 | 56/0 | 22/0 | 82/0 |
شهر فراغی | 95 | 57/2 | 64/0 | ||||
مشارکت | عضویت در تشکل‌های محلی، مشارکت در تصمیم‌گیری، آیین‌های قومی و مذهبی | سه روستا | 90 | 28/3 | 64/0 | 21/4 | 00/0 |
شهر فراغی | 95 | 58/2 | 99/0 | ||||
روابط اجتماعی | روابط همسایگی، روابط خویشاوندی خانوارهای هسته‌ای | سه روستا | 90 | 28/4 | 72/0 | 95/0 | 34/0 |
شهر فراغی | 95 | 98/2 | 61/0 | ||||
حس تعلق مکان | علاقه به زندگی در روستا، مهاجرت جوانان، امید به آینده محل سکونت | سه روستا | 90 | 58/3 | 74/0 | 65/2- | 00/0 |
شهر فراغی | 95 | 08/2 | 47/0 | ||||
رفاه اجتماعی | دسترسی به امکانات رفاهی، تفریحی و ورزشی، کاهش حس محرومیت و وابستگی به شهرهای دیگر | سه روستا | 90 | 81/1 | 68/0 | 29/0 | 77/0 |
شهر فراغی | 95 | 34/3 | 46/0 | ||||
دگرگونی در بعد خانوار | کاهش بعد خانوار، افزایش خانوارهای هسته‌ای، کاهش زادوولد | سه روستا | 90 | 76/3 | 75/0 | 55/5- | 00/0 |
شهر فراغی | 95 | 24/3 | 73/0 | ||||
ابزارهای کنترل اجتماعی | از بین رفتن حس امنیت اجتماعی، افزایش میزان ناامنی و از بین رفتن حریم‌های شخصی | سه روستا | 90 | 46/3 | 00/1 | 92/2- | 00/0 |
شهر فراغی | 95 | 29/3 | 94/0 | ||||
جدول شماره 5 نشان می دهد که:
همبستگی: میانگین مشاهدهشده (در سطح اطمینان 05/0 درصد)، برای هریک از سه روستا و شهر فراغی به ترتیب 93/2 و 57/2 است که از میانگین نظری کمتر است.
مشارکت: میانگین مشاهدهشده (در سطح اطمینان 05/0 درصد)، برای هریک از سه روستا و شهر فراغی به ترتیب 28/3 و 58/2 است که بهبود وضعیت مشارکت در سه روستا را نشان می‌دهد.
روابط اجتماعی: میانگین مشاهدهشده (در سطح اطمینان 05/0 درصد)، برای هریک از سه روستا و شهر فراغی به ترتیب 28/4 و 98/2 است که بهبود روابط اجتماعی را در سه روستا را نشان می‌دهد.
حس تعلق به مکان: میانگین مشاهدهشده (در سطح اطمینان 05/0 درصد)، برای هریک از سه روستا و شهر فراغی به ترتیب 58/3 و 08/2 است که افزایش حس تعلق به مکان را در سه روستا را نشان می‌دهد.
رفاه اجتماعی: میانگین مشاهدهشده (در سطح اطمینان 05/0 درصد)، برای هریک از سه روستا و شهر فراغی به ترتیب 81/1 و 34/3 است که نشان از بهبود وضعیت رفاهی ساکنان شهر فراغی دارد.
دگرگونی در بعد خانوار: میانگین مشاهدهشده (در سطح اطمینان 05/0 درصد)، برای هریک از سه روستا و شهر فراغی به ترتیب 76/3 و 24/3 است. تفاوت معناداری بین دو نمونه موردمطالعه مشاهده نشد. جابهجایی و ادغام روستاها منجر به شکسته شدن ابعاد خانوار روستایی از شکل گسترده به هسته‌ای و کاهش بعد خانوار از 3/8 به 9/4 گردیده است.
ابزارهای کنترل اجتماعی: میانگین مشاهدهشده (در سطح اطمینان 05/0 درصد)، برای هریک از سه روستا و شهر فراغی به ترتیب 46/3 و 29/3 است. تفاوت معناداری بین دو نمونه موردمطالعه مشاهده نشد.
پیامدهای کالبدی-محیطی ناشی از جابهجایی در محدوده
در كيفيت مسکن: افزایش رعایت معیارهای فنی در ساخت مسکن، برخورداری از امکانات در واحدهای مسکونی (حمام، توالت و ...) و همچنین جذابیت خانه‌ها به دلیل طراحی جدید از نقاط مثبت مؤثر بر کاهش آسیب مسکن در شهر فراغی میباشد. عدم تناسب خانه‌های جدید با نیازهای روستاییان، نداشتن انبار محصول، عدم امکان نگهداری از دام در خانه‌ها به دلیل مساحت کم عرصه و لزوم رعایت الزامات بهداشتی، از مهمترین عوامل مؤثر برافزایش آسیب مسکن در شهر فراغی میباشد.
در بخش تراکم جمعیت: روستاییان هر دو نمونه معتقدند که این روند رشد تراکم جمعیت در شهر فراغی رو به کاهش و در روستاها رو به افزایش است.
در بخش دسترسی به معابر: وجود امکانات حمل‌ونقل عمومی و همچنین امکاناتی نظیر پست و مخابرات در شهر فراغی سبب بهبود وضعیت اطلاعات و ارتباطات در این محدوده شده است. میزان آسیب شهر فراغی به دلیل دسترسی به معابر عریض و آسفالته و همچنین وجود مراکز امدادرسانی و درمانی در زمان وقوع سوانح پایینتر از روستاهای موردمطالعه میباشد. در میان سه روستای موردمطالعه میزان دسترسی به معابر آسفالته، شوسه و خاکی آنها نسبت به یکدیگر برابر و در مقایسه با شهر فراغی پایینتر است، ازاین‌رو در زمان سوانح احتمالی از میزان آسیبهای وارده به آنها در جریان امدادرسانی افزایش می‌یابد.
در بخش اطلاعات و ارتباطات: در جریان تمامی سوانح وجود شبکه ارتباطی مناسب و سیستم اطلاع‌رسانی دقیق از ملزومات پیشگیری از افزایش سطح خسارات وارده میباشد. وجود امکانات حمل‌ونقل عمومی و همچنین امکاناتی نظیر پست و مخابرات در شهر فراغی سبب بهبود وضعیت اطلاعات و ارتباطات در این محدوده شده است.
در سازگاري محیط طبیعی: استفاده از مصالح سازگار با محیط طبیعی در ساخت مسکن، وجود چشمانداز طبیعی، احترام و حفظ منابع طبیعی باارزش از ویژگی‌های بارز زیست‌محیطی در روستاها میباشد. درحالی‌که در سایت پیشکمر استفاده از مصالح نوین ناسازگار با طبیعت به دلیل شیوه‌های جدید ساخت‌وساز سبب افزایش آسیبهای زیست‌محیطی این محدوده شده است. افزایش فشار بر منابع طبیعی، ساخت‌وساز بی‌رویه، جانمایی نامناسب سایت به دلیل قرارگیری بر روی دیوار تاریخی گرگان، وجود نشانه‌های زمین‌لغزش در سایت پیشکمر از دیگر موارد آسیبهای محیطی در این محدوده میباشد. در جدول 6، پیامدهای کالبدی- محیطی جابهجایی سکونتگاهی به تفکیک نمونه‌های مطالعه شده آمده است.
جدول6. اثرات جابهجایی سکونتگاهی بر معیارهای کالبدی- محیطی به تفکیک نمونه‌های مطالعه شده
معیار | زیرمعیار | محدوده مطالعاتی | حجم نمونه | میانگین | انحراف معیار | آزمون T | |
آماره t | سطح معنی‌داری (درصد) | ||||||
شكل مسکن | رعایت معیارهای فنی در ساخت، تناسب خانه‌های جدید با نیازهای روستایی، جذابیت و زیبایی و برخورداری از امکانات و سرانه مساحت زیربنا | سه روستا | 90 | 01/3 | 56/0 | 63/0 | 52/0 |
شهر فراغی | 95 | 77/3 | 54/0 | ||||
تراکم جمعیت | سطح ساخت‌وساز، فشردگی بافت، جمعیت در واحد سطح | سه روستا | 90 | 36/2 | 56/0 | 23/2- | 03/0 |
شهر فراغی | 95 | 53/3 | 69/0 | ||||
دسترسی به معابر | میزان دسترسی به معابر آسفالته، شوسه و خاکی | سه روستا | 90 | 35/3 | 65/0 | 96/3- | 00/0 |
شهر فراغی | 95 | 27/4 | 78/0 | ||||
اطلاعات و ارتباطات | دسترسی به خدمات مخابراتی و اینترنتی، پستی، میزان ارتباط و مراجعه به شهرها | سه روستا | 90 | 86/2 | 39/0 | 65/3- | 00/0 |
شهر فراغی | 95 | 47/3 | 46/0 | ||||
سازگاري با محیط طبیعی | ایمنی، استفاده از مصالح سازگاربامحیط‌زیست، تخریب منظر طبیعی | سه روستا | 90 | 64/3 | 67/0 | 24/1- | 04/0 |
شهر فراغی | 95 | 09/3 | 74/0 | ||||
جدول شماره 6 نشان می دهد که:
مسکن: میانگین مشاهدهشده (در سطح اطمینان 05/0 درصد)، برای هریک از سه روستا و شهر فراغی به ترتیب 01/3 و 77/3 است؛ که نشان از اعتقاد به افزایش رعایت معیارهای فنی در ساخت مسکن خصوصاً در شهر فراغی دارد.
تراکم جمعیت: میانگین مشاهدهشده (در سطح اطمینان 05/0 درصد)، برای هریک از سه روستا و شهر فراغی به ترتیب 36/2 و 53/3 است که نشان از تراکم بیشتر جمعیت در شهر فراغی نسبت به سه روستا دارد.
دسترسی به معابر: میانگین مشاهدهشده (در سطح اطمینان 05/0 درصد)، برای هریک از سه روستا و شهر فراغی به ترتیب 35/2 و 27/3 است که نشان از میزان دسترسی بهتر به معابر خصوصاً آسفالته در شهر فراغی دارد.
اطلاعات و ارتباطات: میانگین مشاهدهشده (در سطح اطمینان 05/0 درصد)، برای هریک از سه روستا و شهر فراغی به ترتیب 86/2 و 47/3 است که نشان از بهبود وضعیت ارتباطی در شهر فراغی دارد.
محیط طبیعی: میانگین مشاهدهشده (در سطح اطمینان 05/0 درصد)، برای هریک از سه روستا و شهر فراغی به ترتیب 64/3 و 09/3 است که بیشتر از میانگین نظری است. میانگین مذکور نشاندهنده بهبود وضعیت این بخش نسبت به دوره پیش از اسکان مجدد دارد.
مقایسه دو نمونه بازگشت در روستاهای چاتال، قپان علیا و سفلا با جابهجایی و تجمیع روستاها در شهر فراغی نشان داد که هریک از نمونه‌های موردمطالعه دارای نقاط ضعف و قوت در ابعاد مختلف پیامدهای پس از وقوع سوانح میباشند. در راستای سوالات مطرح شده در این پژوهش، پیامدهای ناشی از سوانح احتمالی در نمونه‌های موردمطالعه، در بعد اقتصادی، با استفاده از میانگین بدستآمده برای هریک از سه روستا و شهر فراغی (به ترتیب 18/3 و 89/2) نشان می‌دهد که سیاست اسکان مجدد از منظر اقتصادی در محدوده موردمطالعه سبب افزایش میزان آسیبپذیری اقتصادي خصوصاً در محدوده شهر فراغی شده است. نتایج این تحقیق در بخش اقتصادی با نتایج فیروزنیا و همکاران(1390) و محمدی استادکلایه و همکاران (1394) منطبق است. براساس نتايج اين مطالعه، جابهجايي و ساخت سكونتگاه جديد منجر به كاهش ميزان توليد، اشتغال و افزايش بدهي ساكنان سكونتگاه روستايي منجر شده است و تنها در افزايش تنوع فعاليت هاي اقتصادي بهبودي براي ساكنان شهر فراغي حاصل شده است.
پیامدهای اجتماعی نمونه‌های موردمطالعه پس از بررسی معیارها، میانگین به دست آمده برای هریک از سه روستا و شهر فراغی (به ترتیب 21/3 و 77/2) نشان می‌دهد که سیاست اسکان مجدد از منظر اجتماعی در محدوده موردمطالعه سبب افزایش میزان آسیبهاي اجتماعي خصوصاً در محدوده شهر فراغی شده است. چنانچه نه تنها باعث تاثيرات منفي بهصورت كاهش همبستگيهاي اجتماعي، مشاركت، حس تعلق و ابزارهاي كنترل اجتماعي شده است بلكه با تغيير بعد خانوار انسجام خانوادگي روستايي را نيز با اختلال مواجه كرده است. در اين ميان تنها ميزان رفاه اجتماعي ساكنان شهر فراغي به دليل برخورداري از امكانات شهري بهبود يافته است. نتایج این تحقیق در بخش اجتماعی با نتایج منتظریون (1390)، محمدی استاد کلایه و همکاران (1394)، زهران و همکاران (2011)، پیک و همکاران (2014) و ناوارا و همکاران (2013) منطبق است.
در بعد کالبدی – محیطی، اسکان مجدد به بهبود میزان آسیبها و بهبود شاخص‌های كالبدي محيط زندگي مانند كيفيت سكونت، دسترسي و ارتباطات در شهر فراغی منجر شده است. هرچند كه در ساخت و سازها به هماهنگي معماري با طبيعت زمينه توجهاي نشده است. میانگین به دست آمده برای هریک از سه روستا و شهر فراغی (به ترتیب 89/2 و 57/3 ) نشان می‌دهد که سیاست اسکان مجدد از منظر کالبدی – محیطی در محدوده موردمطالعه سبب کاهش میزان آسیبپذیری در محدوده شهر فراغی در مقایسه با سه روستا شده است. بهبود وضعيت آسيب پذيري در سكونتگاه روستايي مؤيد نتايج مطالعه گذشته زهران و همکاران (2011) مي باشد.
هرچند در اغلب برنامه‌های بازسازی پس از سانحه سیاست جابهجایی کل یا بخشی از سکونتگاه، به‌مثابه راه‌حلی مناسب ازلحاظ فنی، برای کاهش پیامدهای منفی و ایمنی در مقابل پدیده‌هایی چون سیل، رانش زمین و... مورد ملاحظه قرار می‌گیرد، اما بااین‌حال بررسی تجارب مختلف نشان می‌دهد که جابهجایی سکونتگاههای اگرچه می‌تواند در کاهش آسيبپذيري کالبدی مؤثر باشد، اما عمدتاً آسیبها و پیامدهای اجتماعی و اقتصادی فراوانی را به دنبال دارد. جابهجایی و تجمیع 11 روستای سیلزده استان گلستان در سایت پیشکمر پس از سیل 1384، ازجمله مواردی است که به علت ضعف در برنامهریزی و طراحی، با صرف هزینههای کلان اقتصادی و اجتماعی در کاهش ابعاد آسیبپذیری سکونتگاهی ازجمله اجتماعی و اقتصادی ناموفق بوده است و این مسئله منجر به بازگشت روستاییان به روستاهای قدیم خود شده است.
نتایج حاصل از این پژوهش نیز نشانگر تاثيرات منفي اقتصادي و اجتماعي جابهجايي و ساخت سكونت گاه انساني است در حاليكه شاخصههاي آسيبپذيري كالبدي بهبود مناسبي يافته است. پيامدهاي نامطلوب اجتماعي و اقتصادي با بروز پديدههايي مانند افزایش مهاجرت به شهرها، بازگشت به روستاهای قدیم، درگیری‌های قومیتی، کاهش سطح تولید، افزایش بدهی‌های بانکی و رواج ناامنی در شهر فراغی از مهمترین عوامل افزایش پیامدهای اجتماعی و اقتصادی آشكار شده است. چراكه نتايج نشاندهنده پيامد منفي در ابعاد اقتصادی و اجتماعی در شهر فراغي، عليرغم کاهش میزان آسیبهای کالبدی – محیطی آن نسبت به سه روستا میباشد. نتايج حاصل از اين مطالعه، توجه به ضرورت امر برنامه ريزي اجتماعي و اقتصادي در برنامههاي بازسازي پس از سوانح طبيعي در كنار بازسازي كالبدي سكونتگاه انساني بصورت توامان اشاره دارد. در سیاستهای بازسازی، جابهجایی و تجمیع سکونتگاههای روستایی همواره به عنوان آخرین راهحل مد نظر قرار میگردد و در صورت الزام به جابهجایی و اتخاذ این سیاست میبایستی ضمن توجه به پیامدهای ناشی از بازسازی کالبدی به پیامدهای اجتماعی و اقتصادی جابهجایی سکونتگاههای روستایی نیز توجه شود.
پی نوشت‌ها
1. Vulnerability
2. In-site Reconstruction
3. Relocation
4. Continuous development
5. Aggregation
6. Zahran
7. Navarra
8. Peek
9. Delphi method
10. Reclassify
11. Likert Scale
12. Validity
13. Focus Group
14. Cochran Test
15. Error factor
16. Entropy
17. Social interaction
فهرست مراجع
1. پهلوانزاده، حمیده؛ رضوانی، محمدرضا؛ و محمدیاستادکلایه، احمد. (1391). ارزیابی کیفیت زندگی در روستاهای ادغام شده پس از سوانح طبیعی مورد: مجموعه ادغامی پیشکمر. مجله مسکن و محیطروستا. 97، 137-115.
2. رحمتی، محمدمهدی. (1385). دگرگونیهای اجتماعی-اقتصادی ادغام روستاها در منطقه زلزلهزده رودبار و منجیل. مجله مطالعات اجتماعی ایران. 2، 83-110.
3. رحمتی، علیرضا؛ و نظریان، اصغر. (1389). آثار اقتصادی- اجتماعی و محیط زیستی سکونتگاههای مشمول جابهجایی ناشی از ایجاد سدها مطالعه موردی سد گتوند علیا و رودخانه کارون. پژوهشهای محیط زیست. 2، 54-66.
4. رکنالدین افتخاری، عبدالرضا؛ و بدری، سید علی. (1382). ارزیابی پیامدهای اقتصادی ادغام روستاها پسازحادثه زلزله از دیدگاه توسعه پایدار: مورد مطالعه روستاهای شهرستان طارمعلیا. فصلنامه مدرس .2، 23-60.
5. صادقی، حجتالله؛ سیف، یعقوب؛ صیدایی، اسکندر؛ و صالحی کاخکی، مریم. (1394). بررسی و اولویتیندی آسیبپذیری سکونتگاههای روستایی استان خوزستان در برابر مخاطرات طبیعی. جغرافیا و پایداری محیط. 17، 87-107.
6. فتحی، سروش؛ و مطلق، معصومه. (1389). رویکرد نظری بر توسعه پایدار روستایی مبتنی بر فناوری اطلاعات و ارتباطات. فصلنامه علمی پژوهشی جغرافیای انسانی، 2، 47-66.
7. فلاحی، علیرضا؛ و اسدی، سعیده. (1395). پهنهبندی آسیبپذیری کالبدی بافت کهن کرمان در برابر زلزله احتمالی با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی و شاخص آنتروپی. فصلنامه دانش پیشگیری و مدیریت بحران. 2، 149-159.
8. فنی، زهره؛ و رحمتی، مراحم. (1385). سیلاب و پیامدهای اجتماعی-اقتصادی و محیطی آن مطالعه موردی: حوضه آبخیز پسیخانرود گیلان. فصلنامه فضای جغرافیایی. 15، 128-147.
9. فيروزنيا، قدير؛ كاظمي، موسی؛ صادقی، سيدمهدي؛ و طاهری، اعظم. (1390). مطالعه تاثير ادغام روستا در شهر نمونه: روستاهاي ادغامي در شهر کاشان. مجله جغرافیا و توسعه. 25، 79-96.
10. قراگوزلو، هادی؛ عیسیلو، علیاصغر؛ و گراوند، فرزاد. (1393). ارزیابی اثرات کالبدی-فضایی جابهجایی در سکونتگاههای روستایی مطالعه موردی: دهستان ملاوی، شهرستان پلدختر. فصلنامه برنامهریزی منطقهای. 16، 125-136.
11. گرکانی، امیرحسین؛ و نیاستی، معصومه. (1397). بررسی آسیبپذیری سکونتگاهها در نواحی روستایی، مطالعه مقایسه ای شهر فراغی و روستاهای سیلزده شرق استان گلستان. ﻧﺸﺮﯾﻪ ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻓﻀﺎﯾﯽ ﻣﺨﺎﻃﺮات ﻣﺤﯿﻄﯽ. 1، 82.
12. لک، آزاده؛ و جلالیان، سحر. )1397). تجربۀ معنای مکان فضای شهری: کاربرد تحلیل محتوای کیفی در کشف معنای باغ فردوس. مطالعات معماري ايران. 13، ۷۱-۸۷.
13. محمدیاستادکلایه، امین؛ مطیعی لنگرودی، سید حسن؛ رضوانی، محمدرضا؛ و قدیریمعصوم، مجتبی. (1391). ارزیابی اثرات الگوهای راهبرد اسکان مجدد پس از بلایای طبیعی بر کیفیت زندگی روستایی مطالعه موردی: روستاهای جابهجاشده شرق استان گلستان. مجله جغرافیا و مخاطرات طبیعی. 4، 37-50.
14. محمدیاستادکلایه، امین؛ مطیعی لنگرودی، سید حسن؛ رضوانی، محمدرضا؛ و قدیریمعصوم، مجتبی. (1394). تبیین تاثیر الگوهای اسکان مجدد بر توسعه پایدار روستایی مطالعه موردی: روستاهای سیلزده شرق استان گلستان. مجله پژوهشهایروستایی.1، 115-135.
15. مشیری، فرخ. (1390). رویکرد انسانی در جابهجایی سکونتگاهها در برنامهریزی آبادانی منطقهای. فصلنامه مسکن و محیط روستا. 135، 85-104.
16. منتظریون، مریم. (1390). بررسی فرایند جابهجایی سکونتگاههای روستایی در برنامه بازسازی پس از سیل 1384 شرق استان گلستان. پایان نامه کارشناسی ارشد بازسازیپسازسانحه، دانشگاه شهیدبهشتی، تهران.
17. نظریان، اصغر؛ سادین، حسین؛ زالنژاد، کاوه؛ استقامتی، مهناز؛ و ولیانی، مهدی. (1395). بررسی عوامل اقتصادی، اجتماعی و جمعیتی حاشیهنشینی و اسکان غیررسمی مهاجران شهر شهریار در سال 1388. نشریه تحلبل فضایی مخاطرات محیطی. 3، 41-64.
18. نوبخت حقیقی، شهاب؛ آسایش، حسین؛ و استعلاجی، علیرضا. (1387). بررسی پیامدهای ناشی از جابهجایی فضایی، مکانی روستاها در مناطق زلزلهزده شهرستان رودبار. فصلنامه علمی-پژوهشی جغرافیای سرزمین. 18، 23-34.
19. EM-DAT, C. R. E. D. (2014). The OFDA/CRED International Disaster Database. Universite Catholique de Louvain, Brussels, Belgium.
20. Google earth V 7.3.0, 3832 (September 21, 2017). Faraghi, Iran golestan.37°31´51.31"N, 55°35´33.98"E, Eye alt 7481 feet.
21. Navarra, M. Q., Niehof, A., & van der Vaart, W. (2013). Social capital in involuntary displacement and resettlement. International Journal of Social Sciences and Humanity Studies, 5(2), 139-154.
22. Oruonye, E. D. (2011). The socio-economic impact of the Lake Chad resettlement scheme, Nigeria. African Journal of Environmental science and technology, 5(3), 238-245.
23. Peek, L., Fothergill, A., Pardee, J. W., & Weber, L. (2014). Studying Displacement: New Networks, Lessons Learned. Sociological Inquiry, 84(3), 354-359.
24. Zahran, S., Peek, L., Snodgrass, J. G., Weiler, S., & Hempel, L. (2011). Economics of disaster risk, social vulnerability, and mental health resilience. Risk Analysis: An International Journal, 31(7), 1107-1119.
Evaluation the Implications of Rural Resettlement due to the Aggregation of Flooded Villages: the villages in East of Golestan province
Masoomeh niyasati. M.A Graduated, Department of Architecture, Pardis Branch, Islamic Azad University, Pardis, Iran.
Seyed Amirhossein Garakani*. Assistant professor, Department of Architecture, Pardis Branch ,Islamic Azad University, Pardis, Iran.
Abstract
There are important choices to be made after the various accidents and the numerous financial and psychological effects of rural settlements, including decisions on how to intervene in rural settlements and the adoption of reconstruction policies. This intervention is identified as four types of identification, relocation, continuous development, or integration and integration for the reconstruction of damaged or destroyed villages due to natural hazards. Many scholars and scholars believe that among the above models, aggregation and integration have economic advantages in supplying facilities and services. The ruler's insight has led to less attention to its economic, social, physical and environmental implications. It seems that this indifference has led to the implementation and implementation of relocation and integration plans of rural settlements with the change in their vulnerability in the economic, social, physical and environmental dimensions and the development of the vulnerability of affected society Increase against future accidents. Extreme rainfall in the eastern province of Golestan province in August 2005 resulted in two devastating floods, one of the most damaging floods in the country. The Islamic Revolutionary Guard Housing Foundation has been providing housing for the affected population and in order to reduce the resettlement of villages due to the occurrence of future floods, the eleven villages in the city of Kalaleh, which had been damaged in recent floods in Golestan Province, were displaced. This research is descriptive-analytic and its data have been collected in two sections of library and field. The statistical population of this study is a collection of residents of the walled city and villagers who have returned to the villages of Chatal, Ghapan Oliya and Sofla. To test the vulnerability in two samples, independent samples to have been used. Comparison of two sample returns in villages Chatal, Gapan Oliya and Sofla with the displacement and aggregation of villages in the recreational city showed that each of the studied samples had weaknesses and strengths in different dimensions of vulnerability. The vulnerability of the Faragi city in the economic dimension, using the average for each of the three villages and the city of recreation (3.18 and 2.89, respectively), shows that the resettlement policy in the area of study has increased the vulnerability, especially in the outskirts of the Faragi city Is. In the physical dimension of the environment, it can be said that resettlement in general has reduced the level of vulnerability and improved life indicators in the Faragi city. The average for each of the three villages and the Faragi city (2.89 and 3.57, respectively), shows that the resettlement policy from the physical-environmental perspective in the study area has reduced the amount of vulnerability in the outskirts of the Faragi city to the three villages. On the other hand, the zoning of physical-permafrost range shows that although the physical injuries of the outskirts of the Faragi city are lower than the three villages, but considering the location of the Pishkamar's site in the zone with moderate damage, the physical-peripheral city of leisure also is vulnerable.
Keywords: Vulnerability, Relocation, Resettlement, Faragi city, Golestan Province.
* Corresponding Author: Email: Garakani@pardisiau.ac.ir
