بازخوانی اندیشه تشبیهی و تنزیهی در کالبد معماری مساجد مکتب اصفهان (مطالعه موردی؛ مسجد امام اصفهان)

محورهای موضوعی : معماری

حسین مرادی نسب ¹ ( دانشجوی دکتری معماری، دانشکده هنر و معماری، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران )
محمدرضا بمانیان ² ( استاد معماری، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران. )
ایرج اعتصام ³ ( استاد معماری، دانشکده هنر و معماری، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران. )

تاریخ دریافت : 1395/01/11 تاریخ پذیرش : 1396/03/01 تاریخ انتشار : 1397/06/01

کلید واژه: کالبد معماری مسجد, مکتب اصفهان, معماری, تنزیه, تشبیه,

چکیده مقاله :

باور و اعتقاد چه در شکل دهی به زندگی و چه نقشی که در جنبه معنوی زندگی انسان ها ایفا می کند عاملی اساسی در صورت بخشی به معماری به شمار می رود. بدین ترتیب معماری مکان کالبدی اندیشه و باور اعتقادی انسان متعلق به آن می گردد. در دوره صفویه که امتزاج تفکر شیعی با اندیشه عرفانی به همراه اندیشه فلسفی است مکتب اصفهان را به‌وجود می آورد که نقش مهمی در آفرینش هنری این دوره داشته‌است. ازآنجایی‌که مساجد (خصوصاً جامع) بیشترین تأثیرپذیری را از عقاید و باورهای زمان خود دارند، برای بازخوانی اندیشه تشبیهی و اندیشه تنزیهی در نظر گرفته‌شد. به همین منظور با تبیین این اندیشه ها و استخراج معیارهای کیفی و کمی صُور تشبیهی و صُور تنزیهی در معماری چهارچوب اصلی پژوهش مشخص شد سپس اندام‌های کالبدی مسجد امام با این معیارها برای تشخیص نوع تشبیهی و تنزیهی سنجیده شد که ماحصل پژوهش تعادل تشبیهی-تنزیهی در بخش گنبدخانه مسجد امام بود.

چکیده انگلیسی:

lief and faith are key factors in architecture, whether in forming the human beings lives or its role in their spiritual dimension. Thus, architecture is the body that belongs to human's thoughts and beliefs; therefore where ever a major artistic creation with traditional nature has been observed, there should exist a live traditional thinking. So in order to recognize the mystical and philosophical ideas that their peak was represented in Safavid era which is known as the golden age of art, we have to enter through the gate of Islamic arts philosophy. Transcendence and imminence as the subject matters are one of the ways to find out and comprehend the philosophy of art and the beauty of Islam, but the important point about these subjects is the dual structure of transcendence and imminence. Due to the dialectic between these two - transcendence and imminence- (Throughout the history of Islam) and while they have separated features, only it can be possible to figure out their complementary feature through their unitary vision. Of course, such duality that the universe is made up of one whole which is composed of two obvious and inseparable elements, has been seen in different religions, like "Yin and Yang" in China. As mentioned in Islamic sciences and in an initial classification about God and the universe, two words are in common; Transcendence and imminence. The transcendent philosophers do not consider any human traits for God and in contrast there are imminent mystics who define imminence as the attribution of human traits to God. Going out from this conflict is only possible through unitary vision of transcendence and imminence. This vision which is attributed to Muhiddin Ibn Arabic, considers the summation of transcendence and imminence in order to God's cognition. Since mosques (central) are the most effected places by beliefs and thoughts of their time, they are chosen as the typical examples for reloading the transcendent and imminent ideas. For this purpose, first quantitative and qualitative criteria of transcendent and imminent shapes in architecture were extracted. On the other hand this means that in architecture, components of imminent shapes correspond to transition, dynamism, transparence, transfer, static, sublime and establishment; and components of transcendent shapes correspond to void, centripetal, symmetric and balanced spaces. Then in order to recognize the transcendent and imminent aspects, all the skeletal shapes of Imam Mosque, like the system of entrance, yard, porch and dome were measured and evaluated with these criteria. The results of this measurement were the dominant imminent aspects for transitional and motional shapes like entrance and porches, and the dominant transcendent aspects for mosque's yard as the static, void and centripetal space. But the balance of transcendent and imminent ideas can be searched comprehensively in the architecture of dome, where the void atmosphere (negative) and the tangible positive atmosphere (surrounded the environment) have been defined and the static and centripetal and in a same time dynamic, connected and transitional atmosphere (vertical) toward the God can be understood, observed and perceived.

منابع و مأخذ:

1. اردستانی رستمی، حمیدرضا. (1388). تشبیه و تنزیه از دیدگاه سنایی و ابن‌عربی. مجله ادبیات تطبیقی، 11، 13-27.
2. اعوانی، غلامرضا. (1375). حکمت هنر معنوی. تهران: گروس
3. استیرلن، هانری. (1387). تفسیر نمادهای شیعی مسجد امام اصفهان در باقر آیت‌الله زاده شیرازی. (ولی‌الله کاوسی). مجموعه مقالات گردهمایی مکتب اصفهان. زمستان (ص 61-68). تهران: چاپ شادرنگ.
4. اشعری، علی‌بن اسماعیل. (1382). الابانه عن اصول الدیانه. بیروت: دار و المکتبه الهلال.
5. ایزوستو، توشیهیکو. (1378). صوفیزم و تائوئیسم. (محمدجواد گوهری، مترجم). تهران: روزنه.
6. ابن عربی، محی‌الدین. (1373). فصوص‌الحکم، التعلیقات علیه ابوالعلا عفیفی. بیروت: دارالکتاب عربی.
7. بورکهارت، تیتوس. (1386). مبانی هنر اسلامی. (امیر نصری، مترجم). تهران: حقیقت.
8. بورکهارت، تیتوس. (1370). نقش هنرهای زیبا در نظام آموزشی اسلام، (محمد آوینی، مترجم). جاودانگی و هنر، 3، 27-36
9. پازوکی، شهرام. (1392). حکمت هنر و زیبایی در اسلام. تهران: شادرنگ.
10. جرجانی، سیدشریف. (1378). مجعم التعریفات. قاهره: دارالفضلیه.
11. چیتیک، ویلیام. (1389). درآمدی بر عرفان و تصوف اسلامی، (جلیل پروین، مترجم). تهران: انتشارات حکمت. (نشر اثر اصلی2009)
12. حاجی قاسمی، کامبیز. (1377). مساجد اصفهان. دفتر دوم. تهران: دانشگاه شهید بهشتی
13. حلبی، علی اصغر. (1365). محمود شبستری، گیلانی و جامی در میرمحمد شریف. تاریخ فلسفه اسلامی. (ف43، ص351-357) تهران: مرکز نشر دانشگاهی
14. دباشی، حمید. (1389). میرداماد و مکتب اصفهان در حسین نصر و الیور لیمن. تاریخ فلسفه اسلامی. (ف 34، ص 119-176). تهران: حکمت .
15. زرین کوب، عبدالحسین. (1392). ارزش میراث صوفیه. تهران: امیرکبیر.
16. سلطان‌زاده، حسین. (1372). فضاهای ورودی در معماری سنتی ایران. تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
17. شوان، فریتیهوف. (1390). هنر و معنویت. (انشاالله رحمتی، مترجم). تهران: چاپ شادرنگ
18. شهرستانی، محمدبن عبدالکریم. (1382). الملل و النحل. بیروت: دار والمکتبه الهلال.
19. شایگان، داریوش. (1392). آیین هندو و عرفان اسلامی. (جمشید ارجمند، مترجم). تهران: شمشاد.
20. صدرای شیرازی، محمد. (1362). تفسیر آیه نور. (محمد خواجوی، مترجم). تهران: انتشارات مولی.
21. صحاف، محمدخسرو. (1395). معنا در معماری ایرانی. هویت شهر، 25، 51-60.
22. طبسی، محسن؛ و فاضل‌نسب، فهیمه. (1391). بازشناسی نقش و تاثیر جریان‌های فکری عصر صفویه در شکل‌گیری ورود مساجد مکتب اصفهان. هنرهای زیبا، 17 (3)، 81-90.
23. فلامکی، منصور. (1387). شکل‌گیری فراورده‌های معماری-شهری اصفهان در دوره صفویه در باقر آیت‌الله زاده شیرازی. (ولی‌الله کاوسی). مجموعه مقالات گردهمایی مکتب اصفهان. زمستان (ص 553-570). تهران: شادرنگ.
24. کوماروسوامی، آناندا. (1389). هنر و نمادگرایی سنتی. (صالح طباطبایی، مترجم). تهران: چاپ شادرنگ.
25. کربن، هانری. (1385). آیین جوانمردی. (احسان نراقی، مترجم). تهران: چاپ گلرنگ یکتا.
26. لاهیجی، عبدالکریم. (1380). شرح گلشن راز. تهران: نشر محمودی.
27. لینگز، مارتین. (1391). رمز و مثال اعلی. (فاطمه صانعی، مترجم). تهران: حکمت.
28. ملاصالحی، حکمت‌الله. (1377). صور جلالی در معماری اسلامی ایران. فرهنگ و هنر، (29)، 4-31.
29. ملاصالحی، حکمت‌الله. (1388). مقوله جمال و جلال در هنرهای تجسمی. مشرق، (2و3)، 66-73.
30. مخلصی، محمدعلی. (1389). مناره‌ها در یوسف کیانی. معماری ایران در دوره اسلامی. (ف11، ص 322-360). تهران: سمت.
31. مددپور، محمد. (1390). تجلیات حکمت معنوی در هنر اسلامی. تهران: نشر بین‌الملل.
32. منان رئیسی، محمد؛ و نقره‌کار، عبدالحمید. (1394)، هستی‌شناسی معنا در آثار معماری. هویت شهر، 24، 5-16.
33. نصر، سیدحسین. (1387). معرفت و معنویت. (انشاالله رحمتی، مترجم). تهران: نشر سهروردی.
34. نصر، سید حسین. (1389). هنر و معنویت اسلامی. (رحیم قاسمیان، مترجم). تهران: حکمت.
35. نصر، سیدحسین. (1365). مکتب اصفهان در میر محمد شریف. تاریخ فلسفه اسلامی. (ف47، ص443-475). تهران: مرکز نشر دانشگاهی. (نشر اثر اصلی 1988)
36. نقی‌زاده، محمد. (1385). مبانی هنر دینی در فرهنگ اسلامی؛ تجلیات عینی و کالبدی. اصفهان: راهیان.
37. نقی‌زاده، محمد. (1387). شهر و معماری اسلامی عینیات و تجلیات. تهران: مانی.
38. نقره‌کار، عبالحمید. (1390). مبانی نظری معماری، تهران: دانشگاه پیام نور.
39. نقره‌کار، عبدالحمید؛ و رنجبر کرمانی، علی‌محمد. (1387). درآمدی بر هویت در معماری و شهرسازی اسلامی. تهران: هدف.
40. نوایی، کامبیز؛ و حاج قاسمی، کامبیز. (1390). خشت و خیال. تهران: سروش
41.هیلن براند، روبرت. (1389). معماری اسلامی (باقر آیت‌الله‌زاده شیرازی، مترجم). تهران: شادرنگ

42. Murata, S. (1992). Tao in islam. New York: State University of New York Press.