بازنمایی کووید 19 در پلتفرم تلگرام خبرگزاری صداوسیما و رقبای فارسی‌زبان ماهواره‌ای آن

محورهای موضوعی : ارتباطات

جواد صادقی ¹ , ابراهیم فتحی ² , مهر داد پشاآبادی ³

1 - کارشناس ارشد علوم ارتباطات اجتماعی، پژوهشگر ارتباطات و رسانه
2 - استادیار، گروه ژورنالیسم و خبر، دانشگاه صدا و سیما، تهران، ایران
3 - کارشناس ارشد علوم ارتباطات اجتماعی، گرایش روزنامهنگاری

تاریخ دریافت : 1400/10/18 تاریخ پذیرش : 1400/12/21 تاریخ انتشار : 1400/05/01

کلید واژه: "شبکه‌های ماهواره‌ای", "خبرگزاری صداوسیما", "کرونا", "بازنمایی", "تلگرام",

چکیده مقاله :

در جهان پست‌مدرن، مسائل از طریق رسانه ها و سلطۀ رمزهای آنها به صورت واقعیت یا فراواقعیت ارائه می‌شود و نسخه‌های بازنمایی شده از واقعیت به زیست جهان کنونی بشر رسوخ می‌کند. هدف اصلی این پژوهش، خوانشی بر نحوۀ بازنمایی پدیدۀ کرونا در کانال‌های تلگرامی خبرگزاری صداوسیما، بی‌بی-سی فارسی و ایران‌اینترنشنال در دوران شیوع ویروس کروناست. رسانه‌های فوق در شرایط بحرانی فعلی کرونا بر اساس گفتمان خبری منحصر به‌خود، پدیدۀ کرونا و مسائل مبتلابه را بازنمایی می‌کنند. روش تحلیل پژوهش حاضر ناظر به پیاده‌سازی تکنیک تحلیل تصویر است تا دلالت‌های معنایی گوناگون از نماهای منتخب استخراج گردد. در همین راستا برای تفسیر ایماژهای کرونایی کانال‌های تلگرامیِ رسانه‌های مذکور با سه رویکرد نشانه‌شناختی پیرس، بارت و چندلر مبادرت شده است. رویکرد انتشار اخبار کرونا در تلگرام خبرگزاری صداوسیمای جمهوری ایران چارچوب اقتدار پزشکان و همراه‌سازی مردم بوده است. کانال تلگرام بی بی سی فارسی از کرونا به عنوان ابزار تشدید اختلافات بین مردم و حکومت و ایجاد تنش در جامعۀ ایران استفاده کرده و همچنین به چارچوب تسری وحشت بین عموم متوسل شده است. در این میان شبکۀ خبری نوپای ایران‌اینترنشنال با اهداف بزرگنمایی پدیدۀ بحران و تخفیف معنا در دین برای جهت‌دهی به افکار عمومی در جامعۀ ایران در راستای مقاصد مالکان و سیاستگذاری رسانه‌ای خود در پیام‌رسان موبایلی تلگرام، برنامه‌های خبری مرتبط با کرونا تهیه و منتشر می‌کند.

چکیده انگلیسی:

In the postmodern world, issues are presented as reality or hyperreality through the media and their dominance of codes and represented prescriptions of reality permeate the current human lifeworld. The main purpose of this research is reading how the corona phenomenon is represented in the telegram channels of the IRIB News Agency, BBC Persian and Iran International during the outbreak of the coronavirus. Under the current crisis of Corona, the above-mentioned media represent the Corona phenomenon and its issues based on their unique news discourse. The research analysis method is to implement the image analysis technique to extract various semantic significations from the selected views. In this regard, Pierce, Barthes, and Chandler's semiotic approaches have been used to interpret the images related to Corona on the telegram channels of the mentioned media. The presenting Corona news approach in the IRIB telegram channel has been the frame of "doctors’ authority and accompanying the citizens with itself". The BBC Persian Telegram channel has used the Corona as a "tool to intensify disputes" between the people and the government and to create tension in Iranian society and has also resorted to the frame of "spreading terror" among the public. Meanwhile, the fledgling news network of Iran International has produced and published news programs related to Corona with the aims of "magnifying the phenomenon of crisis" and "discounting of meaning in religion" to direct public opinion in Iranian society towards the intentions of its owners and media policy on the Telegram mobile messenger.

منابع و مأخذ:

اسمیت، فیلیپ دانیل. (1383). "درآمدی بر نظریه فرهنگی"، ترجمه حسن پویان، تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی با همکاری مرکز بین‌المللی گفت‌وگوی تمدن‌ها.

چندلر، دانیل. (1394). "مبانی نشانه‌شناسی"، ترجمه مهدی پارسا، چاپ پنجم، تهران: انتشارات سوره مهر.

خیرآبادی، رضا. و خیرآبادی، معصومه. (1391). "شیوه‌های بررسی تحلیل عناصر بصری و تصاویر در چارچوب تحلیل گفتمان انتقادی"، مجموعه مقالات دومین هم‌اندیشی تحلیل گفتمان و کاربردشناسی. به کوشش فردوس آقاگل‌زاده، چاپ اول، تهران: نشر نویسه پارسی.

دانسی، مارسل. (1388). "نشانه‌شناسی رسانه‌ها"، ترجمه گودرز میرانی و بهزاد دوران، تهران: نشر چاپار و آنیسه نما.

دشتگلی هاشمی، مانا. (1399). "پوشش خبری کرونا در فیسبوک و توییتر شبکه‌های خبری برتر جهان"، فصلنامه مطالعات رسانه‌های جدید، سال 6، دوره 2، شماره 7، صص. 39-64.

دونزباخ، ولفگانگ. (1398). "فلسفه ارتباطات؛ دانشنامه موضوعی بین‌المللی ارتباطات"، ترجمه احسان شاه‌قاسمی، چاپ نخست، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.

راودراد، اعظم. و تقی‌زادگان، معصومه. (1391). "سپیده یا الی؛ خوانش انتقادی فیلم درباره الی"، فصلنامه مطالعات فرهنگی و ارتباطات، سال 9، شماره 31، صص. 157-173.

رز، ژیلیان. (1394). "روش و روش‌شناسی تحلیل تصویر"، ترجمه سید جمال‌الدین اکبرزاده جهرمی، چاپ اول، تهران: پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات: صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران، مرکز پژوهش و سنجش افکار.

زابلی‌زاده، اردشیر. (1393). "چارچوب‌بندی، خبر و رسانه‌ها"، چاپ اول، تهران: دفتر مطالعات و برنامه‌ریزی رسانه‌ها.

زارع، امین. (1399). "اطلاع‌یابی سلامت در هنگام همه‌گیری بیماری: مطالعه موردی شهروندان کرمانشاهی در بحران شیوع کووید 19"، فصلنامه مطالعات کتابداری و علم اطلاعات، دوره 12، شماره 4.

سجودی، فرزان. (1395). "نشانه‌شناسی کاربردی"، تهران: نشر علم.

عظیمی‌فرد، فاطمه.، صلواتیان، سیاوش. و عمادالدین، علیرضا. (1396). "مقایسه کاربرد عکس خبری در وبگاه شبکه‌های خبر، العالم و پرس‌تی‌وی"، فصلنامه مطالعات رسانه‌های نوین، سال 3، شماره 11، صص. 95-136.

فلوسر، ویلم. (1393). "در باب فلسفه عکاسی"، ترجمه پوپک بایرامی، چاپ دوم، تهران: حرفه نویسنده.

فیسک، جان. (1386). "درآمدی بر مطالعات ارتباطی"، ترجمه مهدی غبرایی، چاپ اول، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه‌ها.

مهدی‌زاده، سیدمحمد. (1387). "رسانه‌ها و بازنمایی"، تهران: مرکز مطالعات و توسعه رسانه‌ها.

مهدی‌زاده، سیدمحمد. (1392). "نظریه‌های رسانه: اندیشه‌های رایج و دیدگاه‌های انتقادی"، چاپ سوم، تهران: همشهری.

میلنر، اندرو. (1385). "درآمدی بر نظریه فرهنگی معاصر"، ترجمه جمال محمدی، تهران: نشر ققنوس.

نجومیان، امیرعلی. (1386). "از نشانه‌شناسی تا واسازی عکس"، پژوهشنامه فرهنگستان هنر، شماره 5، صص. 99-116.

هرمزی‌زاده، محمدعلی.، صلواتیان، سیاوش. و قاسمی‌تبار، سیدهادی. (1397). "بازنمایی روابط خانوادگی در فصل‌های چهارگانه مجموعه تلویزیونی پایتخت"، فصلنامه خانواده‌پژوهی، سال 14، شماره 53، ص. 8..

هوور، استوارت. و لاندبای، نات. (1382). "بازاندیشی درباره رسانه، دین و فرهنگ"، ترجمه مسعود آریایی‌نیا، تهران: سروش.

An, S.K. & Gower, K.K. (2009). “How do the news media frame crises? A content analysis of crisis news coverage”, Public Relations Review, Vol. 35(2), PP. 107-112.

Devereux, E. (Ed.). (2007). “Media studies: Key issues and debates”, Sage.

Eka Pratiwi, D.P. & Sulatra, I.K. (2020). “The Ideology within COVID-19 Public Service Advertisements: A Semiotic Approach, Humanis, Vol. 24(4), PP. 350-363.

Entman, R.M. (1993). “Framing: Toward clarification of a fractured paradigm”, Journal of communication, Vol. 434, PP. 51-58.

Fisk, G. (1987). “Television Culture”, Routledge, London.

Gabore, S.M. (2020). “Western and Chinese Media Representation of Africa in COVID-19 News Coverage”, Asian Journal of Communication, Vol. 30(5), PP. 299-316.

Hall, S. (1997). “Representation: Cultural representations and signifying practices”, London: Sage.

Hall, S. (2003). “Representation”, London: Sage Publication.

Knight, M.G. (1999). “Getting Past the Impasse: Framing as a tool for Public Relations”, Public Relations Review, Vol. 25(3), PP. 381-398.

Shoemaker, P.J. & Reese, S.D. (1996). “Mediating the message”, (PP. 781-795). White Plains, NY: Longman.

متن کامل:



بازنمایی کووید 19 در پلتفرم تلگرام خبرگزاری صداوسیما و رقبای فارسی­زبان ماهواره­ای آن

چکیده

در جهان پست­مدرن، مسائل از طریق رسانه‏ها و سلطۀ رمزهای آنها به صورت واقعیت یا فراواقعیت ارائه می­شود و نسخه­های بازنمایی شده از واقعیت به زیست جهان کنونی بشر رسوخ می­کند. هدف اصلی این پژوهش، خوانشی بر نحوۀ بازنمایی پدیدۀ کرونا در کانال­های تلگرامی خبرگزاری صداوسیما، بی­بی­سی فارسی و ایران­اینترنشنال در دوران شیوع ویروس کروناست. رسانه­های فوق در شرایط بحرانی فعلی کرونا بر اساس گفتمان خبری منحصر به­خود، پدیدۀ کرونا و مسائل مبتلابه را بازنمایی می­کنند؛ در این میان، محتوای نشریافتۀ بصری (ویدیو، عکس خبری و تصاویر آرشیوی) ابزاری ارتباطی - فرهنگی در سپهر نشانه­ای این رسانه­ها جهت چارچوب­بندی کردن روایت‏های مرتبط با کروناست. روش تحلیل پژوهش حاضر ناظر به پیاده­سازی تکنیک تحلیل تصویر است تا دلالت­های معنایی گوناگون از نماهای منتخب استخراج گردد. در همین راستا برای تفسیر ایماژهای کرونایی کانال­های تلگرامیِ رسانه­های مذکور با سه رویکرد نشانه­شناختی پیرس، بارت و چندلر مبادرت شده است. رویکرد انتشار اخبار کرونا در تلگرام خبرگزاری صداوسیمای جمهوری ایران چارچوب «اقتدار پزشکان و همراه­سازی مردم» بوده است. کانال تلگرام بی‏بی‏سی فارسی از کرونا به عنوان «ابزار تشدید اختلافات» بین مردم و حکومت و ایجاد تنش در جامعۀ ایران استفاده کرده و همچنین به چارچوب «تسری وحشت» بین عموم متوسل شده است. در این میان شبکۀ خبری نوپای ایران­اینترنشنال با اهداف «بزرگنمایی پدیدۀ بحران» و «تخفیف معنا در دین» برای جهت­دهی به افکار عمومی در جامعۀ ایران در راستای مقاصد مالکان و سیاستگذاری رسانه­ای خود در پیام­رسان موبایلی تلگرام، برنامه­های خبری مرتبط با کرونا تهیه و منتشر می­کند.

واژگان کلیدی: کرونا، بازنمایی، تلگرام، خبرگزاری صداوسیما، شبکه­های ماهواره­ای

مقدمه و بیان مسئله

در عصر كنوني، رسانه­ها به دليل تأثيرات فراوان، عرصة واكاوي­هاي فرهنگي و اجتماعي بسـياري قرار گرفته­اند و از سوي ديگر محلي محسوب مي­شوند كه پيام را منتقـل مـي­كننـد و بـه خلـق معاني فرهنگي مبادرت مـي­ورزنـد. رسـانه­هـا جايگـاه و فضـاي بسترسـازي فرهنگـي، تأمـل و ژرف­انديشي دربارة اهميت معنا و انديشه­ورزي با توجه بـه مـتن فرهنگـي و سـاخت اجتمـاعي قلمداد مي­شوند كه به تقويت و بازسازي الگويي منسجم از معنا و تأسيس كانون ارزشي مبادرت مي­ورزند (هوور و لاندبای، 1382: 60).

در جهان پست­مدرن، واقعیات رسانه­ای شده هستند و نسخه­های برساخت شده از واقعیت ارائه می­شود. در قیاس با جهان پیشامدرن که رویدادها نمایش عمومی نداشتند و در معرض دید عموم قرار نمی­گرفتند؛ رسانه­ها مختصات این جهان ارتباطی را دستخوش دردیسی ساخته­اند. رسانه­ها به­واسطۀ شبیه­سازیِ پدیده­ها کانون معنایی را جابه­جا کرده‏اند؛ به تعبیری در حال حاضر ما با خود روایت­ها مواجه نیستیم بلکه روایت رسانه­ها به گسترۀ همگانی رسوخ پیدا کرده است. واقعيت در لايه­هايي از معاني رمزگذاري شده سازمان یافته است و همين معاني سازمان­يافته و به فرهنگ تبدیل شده در رمزگشايي آنها نيز به مخاطبین كمك مي­كند (فیسک، 1987: 5).

به­واسطۀ انقلابی که در ساحت ارتباطات به وقوع پیوست ما به جامعۀ شبکه­ای ورود کردیم. به خاطر ازدیاد اطلاعات و اشباع محتوایی در این جامعۀ مصرفی، شهروندان برخلاف گذشته با حقایق رو­به­رو نمی­شوند بلکه تصویری از آن را دریافت می­کنند. به عبارت دیگر، مفاهیم بازنمایی می­شوند و سبد تغذیۀ ارتباطی مخاطبان با نشانه­ها فربه می­گردد. میلنر بازنمايي را «معناسازي از طريق به كارگيري نشانه­ها و مفاهيم» و «استفاده از يك چيز به جاي چيزي ديگر با هدف انتقال معنا» تعریف می­کنند (میلنر، 1385: 333). بازنمايي فرايند توليد و مبادلۀ معنا بين عناصر يك فرهنگ است و همین امر مستلزم به­كارگيري زبان، نشانه­ها و تصاوير براي بازنمايي مفاهیم ارتباطی است (هال، 2003: 2). «معنا» امری آشکار در واقعیت که در زبان یا رسانه منعکس می­شود، نیست، بلکه حاصل روابط ساختاریافته در زبان است. نشانه­ها، معانی و فهم واقعیت را ممکن می­سازند. شیوۀ «مفهوم­سازی» جهان یا فهم آن نهایتاً بستگی به زبان ما دارد (مهدی­زاده، 1392: 102).

رسانه­ها در عصر حاضر بیش از پیش به تصویر و سایر عناصر بصری متکی شده و از آنها استفاده می­کنند، به گونه­ای که وجود تصویر مرتبط، به عنوان یکی از ارزش­های خبری نیز مطرح گردیده است (خیرآبادی و خیرآبادی، 1391: 65). «فلوسر¹ نیز معتقد است که مفهوم تصویر، در سطح آن است و با یک نگاه می­توان آن را دریافت، اما این درک به صورت سطحی باقی خواهد ماند. چنانچه بخواهیم به عمق این مفهوم دست یابیم، یعنی ابعاد حذف­شده را بازسازی کنیم، باید بگذاریم نگاهمان آزادانه روی سطح تصویر حرکت کند. این حرکت روی سطح تصویر، جارو کردن تصویر توسط نگاه، یا اسکن کردن نام دارد. بدین ترتیب، نگاه ما مسیری را دنبال می­کند که متشکل از ساختار تصویر از یک سو و قصد بیننده از سوی دیگر است. مفهومی که طی این فرایند از تصویر به دست می­آید، بیانگر تلفیق دو هدف است: هدف ظاهری تصویر و هدف بینندة آن. از این رو، تصویر را نمی­توان مجموعه­ای روشن از نمایه­ها در نظر گرفت که در ذات مفهوم خاصی دارد، بلکه تصویر مجموعه­ای مبهم از نمایه­هاست که به مفهوم خاصی اشاره دارند: آنها امکان تفسیر توسط بیننده را فراهم می­کنند» (فلوسر، 1393: 18).

«نشانه­شناسي نه فقط شامل مطالعۀ چيزهايی است كه ما در مکالمات روزمره «نشانه» مي­ناميم، بلكه مطالعۀ هر چيزي است كه به چيزی ديگر «اشاره دارد». از منظر نشانه­شناسي، نشانه­ها مي­توانند به شكل كلمات، تصاوير، اصوات، اطوار و اشيا ظاهر شوند. نشانه­شناسان معاصر، نشانه­ها را به طور منزوی مطالعه نمی­کنند بلکه به بررسی آن­ها به عنوان بخشی از «نظام­های نشانه­ای» (مثل یک رسانه یا ژانر) می­پردازند. آن­ها به دنبال پاسخ به این پرسش­اند که معناها چگونه ساخته می­شوند و واقعیت چطور بازنمایی می­شود» (چندلر، 1394: 21-20). در نشانه­شناسی، ما در پی یافتن معنی درون یک اثر نیستیم. کار نشانه­شناس تشریح فرایند معناسازی در اثر است. قصد است که نشان دهیم یک عکس چگونه معنی (هایی) به مخاطب انتقال می­دهد یا در ذهن مخاطب معنی را می­سازد، چه فرایندها یا اتفاقات یا عناصری در یک عکس کنار هم قرار گرفته­اند و این عناصر (اِلِمان­ها) تبدیل به معانی می­شوند؛ در واقع قرار است بگوییم چگونه این المان­ها را کنار هم گذاشته و معنا را ساخته­ایم (نجومیان، 1386: 101). به تعبیری، معنی در ذهن مخاطب از طریق ارائۀ المان­ها توسط رسانه‏ها ساخته می­شود یا معنی از طریق رسانه­ها انتقال می­یابد.

هدف اصلی این مقاله، خوانشی بر نحوۀ بازنمایی پدیدۀ کرونا در کانال­های تلگرامی خبرگزاری صداوسیما، بی­بی­سی فارسی، ایران‏اینترنشنال در دوران شیوع ویروس کروناست. رسانه­های فوق هرکدام بر اساس گفتمان خبری منحصربه­­خود و اهداف اجتماعی و فرهنگی شان در ایران، پدیدۀ کرونا و مسائل مبتلابه را بازنمایی می­کنند؛ در این میان، محتوای نشریافتۀ بصری (ویدیو، عکس خبری و تصاویر آرشیوی) ابزاری ارتباطی - فرهنگی در سپهر نشانه­ای این رسانه­ها جهت چارچوب­بندی کردن روایت­های مرتبط با کروناست. درواقع، هر پديدة اجتماعي از جمله فيلم، رسانه­هاي جمعـي و متـون درسـي عرصـه­هـايي هستند كه در آنها گفتمان­ها به توليد معنـا مـي­پـردازد و بـراي دسـتيابي بـه هژمـوني سـعي مي­كنند ساختار نظام معنايي گفتمان رقيب خود را بشكنند و آنها را به حاشيه برانند. براساس اين نظريه، متن از هر نوعي كه باشد، در دايرة مغناطيسي قدرت متولد مـي­شـود. هـيچ سـوژه، نهاد و متني نمي­تواند از چنگال قدرت رهايي يابد. همة پديده­هـاي اجتمـاعي گفتمـاني بـوده و نمودي از منازعات معنايي ميان گفتمان­هاست (راودراد و تقی­زادگان، 1391: 72). در همین راستا، با سه رویکرد نشانه­شناختی پیرس، بارت و چندلر برای تفسیر ایماژهای کرونایی کانال­های تلگرامیِ رسانه­های مذکور مبادرت کردیم. پژوهش حاضر به دنبال پاسخ به این سؤال پژوهش خواهد بود که خبرگزاری صداوسیما و رسانه­های رقیب فارسی­زبان ماهواره­ای، پدیدۀ کرونا را چگونه در فضای تلگرام بازنمایی می­کنند؟

مروری بر سپهر مفهومی و نظری پژوهش

چارچوب نظری برای تجزیه و تبیین مسئله و ابعاد آن ضروری است. در این مقاله از سه نظریۀ «نشانه­شناسی»، «بازنمایی رسانه­ای» و «چارچوب­بندی» برای استخراج  متغیرها و توصیف یافته‏ها بهره گرفته شده است.

نظریۀ نشانه­شناسی

برخی محققین در بحث نشانه­شناسی رسانه­ها از «نشانه» به­مثابۀ بنیادین­ترین واحد نشانه­شناسی یاد می­کنند و بیان می‏دارند «نشانه واحد معناست و نشانه­شناسان استدلال می­کنند هر چیزی که دارای معناست (یک آگهی، یک نقاشی، یک گفت­وگو، یک شعر) از طریق نشانه­هایش و نحوۀ کار آنها قابل درک است» (رز، 1394: 152)؛ رز معتقد است که نشانه­ها به شیوه­های پیچیده­ای تولید معنا می­کنند. نشانه­شناسی حوزه­ای بین­رشته­ای است که «زندگی نشانه­ها در جامعه» را مطالعه می­کند. اگرچه «نشانه» معمولاً به عناصر زبان و دیگر ارتباطات نمادین اشاره می­کند، اما در عین حال می­تواند به معنی هر ابزار دانستن در مورد جنبه­ای از واقعیت یا بازنمایی­کنندۀ آن جنبه هم باشد (دونزباخ، 1398: 481).

به­طورکلی، « زندگی انسان­ها همواره مبتنی بر تولید، استفاده و مبادلة نشانه­هاست. بشر در هر شکلی از ارتباط با استفاده از انواع نشانه­ها، با یکدیگر ارتباط برقرار می­کند. زمانی که ژست می­گیرد، صحبت می­کند  به موسیقی گوش می­دهد، به نقاشی نگاه می­کند، بازی می­کند، آواز می­خواند  و ... رفتاری مبتنی بر نشانه­ها دارد» (فلاملکی  و غفاری، 1394؛ به نقل از سجودی، 1395). امروزه در حیطۀ علم نشانه‏شناسی رویکردهای متفاوتی وجود دارد. در این میان در تحلیل رموز و نشانه‏های متون تفسیری این مقاله از سه رویکرد پیرس، بارت و چندلر استفاده شده است.

رویکرد پیرس

جامع­ترین طبقه­بندي­اي که تاکنون از نشانه­ها صورت گرفته، طبقه­بندي چارلز ساندرز پیرس است. «از 66 گونه­اي که پیرس شناسایی کرد، سه گونه نگاره­ها (شمایل)، نمایه­ها و نمادها براي تحقیق در پدیده­هاي فرهنگی، مانند محصولات رسانه­اي به­شدت مفیدند. مارسل دانسی (1388) این سه گونه نشانه را این­طور توصیف می­کند:

نگاره²، نشانه­اي است که به مرجع خود به نحوي شباهت دارد. عکسِ چهرۀ افراد، نگاره­هاي دیداري­ هستند که چهرۀ واقعی افراد را از منظر هنرمند نشان می­دهند.

نمایه³، نشانه­اي است که دلالت به چیزي مرتبط با چیز دیگري دارد یا آن را خاطرنشان می­سازد. نمایه­ها، مانند نگاره­ها به مرجعشان شباهت ندارند؛ بلکه از طریق آن­ها می­توان مرجع­ها را شناخت یا دریافت که کجا هستند. بارزترین نمونه نمایه­اي بودن انسانی، انگشت اشاره است که مردم سراسر دنیا به شکلی مشخص و به­طور گسترده از آن براي خاطرنشان ساختن یا نشان دادن محل چیزها، افراد یا رویدادها استفاده می­کنند.

نماد⁴، نشانه­اي است که بر چیزي به شکلی مبتنی بر قراردادي دلبخواهی دلالت دارد (عظیمی فرد و صلواتیان 1396)  و کلمه­ها به­طورکلی نشانۀ نمادین هستند، همین­طور انواع ژست­هاي دست» (دانسی، 1388: 75).

جدول 1- ابعاد سه­گانۀ نشانه­ها

نشانه	شمایل (تصویر)	نمایه (اشاره)	نماد (سمبل)
دلالت می­کندبر:	شباهت	ارتباطِ علّی	قرارداد
مثال	عکسِ چهره، مجسمه	دود، علائم بیماری	کلمه، عدد، پرچم
فرآیند	می­تواند دیده شود	می­تواند فهمیده شود	باید یاد گرفته شود

 

رویکرد بارت

در نشانه­شناسی بارت، به سه مفهوم دلالتی اشاره شده است: دلالت صریح⁵ (یا معنای مستقیم)، دلالت ضمنی⁶ (یا معنای تلویحی) و اسطوره⁷. چندلر می­نویسد: «در دلالت مستقیم یا صریح، تمایل به ارائة معنای معین، ملفوظ، آشکار یا مطابق عقل سلیم برای نشانه وجود دارد» (چندلر، 1394: 210). «به عبارت دیگر، معنای صریح، معنایی است که تعداد بیشتری از اعضای یک جامعه با فرهنگ مشترک، در مورد آن توافق دارند. اصطلاح دلالت ضمنی برای ارجاع به معناهای اجتماعی، فرهنگی و شخصی نشانه به کار می­رود و به طبقه، سن، جنسیت و نژاد تفسیرگر بستگی دارد» (چندلر، 1394: 210).

علاوه بر دلالت صریح و ضمنی، بارت به مفهوم «اسطوره» اشاره می­کند. بارت، خود اسطوره را به­مثابۀ سطح سوم دلالت طبقه­بندي نکرده است. تحلیل­گران، گاه اسطوره را در سطح سوم دلالت (بعد از دلالت صریح و ضمنی) طبقه­بندی کرده­اند؛ گاه آن را در قالب دلالت ضمنی، یعنی همان سطح دوم دلالت، قرار داده­اند (فیسک، 1386: 131). و گاه آن را حاصل تلفیق دلالت­هاي صریح و ضمنی دانسته­اند (عظیمی­فرد و صلواتیان، 1396؛ به نقل از سجودی، 1395: 86). بارت، در مقالۀ فشرده و پیچیدۀ خود به نام «اسطورۀ امروز»، «اسطوره» را نه به­ منزلۀ یک اصطلاح ادبی که به منزلۀ یک نظام درجه دوم نشانه­شناختی یا فرازبان تعریف می­کند و با این کار زبان­شناسی سوسور را تأیید می­کند و مطالعۀ تنش­ها میان سطوح معناداری کدگذاری­نشده (آشکار) و کدگذاری­شده (تلویحی)، نشانه­شناسی را تسهیل می­کند (دونزباخ، 1398: 12).

 رویکرد چندلر

دانیل چندلر⁸ سه دسته رمزگان تحت عنوان رمزگان‏های اجتماعی، متنی و تفسیری را برمی‏شمارد.

«رمزگان­های اجتماعی شامل 4 دسته رمزگان هستند که عبارتند از:

زبان گفتاری (زیررمزگان آواشناختی، نحوی، واژگانی، عروضی و فرازبانی)؛

رمزگان بدنی (تماس بدنی، مجاورت، جهت فیزیکی، ظاهر، حالات چهره، نگاه، حرکات سر و ادا و اطوار)؛

رمزگان مربوط به کالا (مد، لباس، ماشین)؛

رمزگان رفتاری (آداب و رسوم، تشریفات، ایفای نقش، بازی­ها)

رمزگان­های متنی نیز 4 دسته از رمزگان­ها را شامل می­شوند:

رمزگان علمی (شامل ریاضیات)؛

رمزگان زیبایی­شناختی در محدودۀ هنرهای مختلف؛

رمزگان ژانری، بلاغی، سبکی با تفسیر، استدلال، توصیف، روایت و...؛

رمزگان رسانه­های ارتباط جمعی شامل رمزگان­های عکاسی، تلویزیونی، فیلمی، رادیویی و مطبوعاتی که هم فنی و هم قراردادی هستند.

و گروه سوم شامل دو دسته رمزگان هستند که عبارتند از:

رمزگان ادراکی: مانند درک بصری

رمزگان ایدئولوژیک: رمزگانی برای رمزگذاری و رمزگشایی متون – غالب یا مسلط، توافقی یا تهاجمی  است» (چندلر، 1394: 224-223).

نظریۀ بازنمایی رسانه­­ای

 «معنا یک تولید و رویۀ اجتماعی است. جهان سازندۀ معنا و زبان، مولد معناست». هال استدلال می­کند که «معنا» یک فرایند گفتمانی است و در درون نظام زبان- آنچه او مجموعۀ رمزها می­نامد- عمل می­کند و مملو از دلالت ایدئولوژیک است.  او از روش نشانه­شناسی برای فهم فرایند معناسازی رسانه­ها که با ساخت معنا آن را به مخاطبان انتقال می­دهند، استفاده می­کند (مهدی­زاده، 1392: 227-226).

هال به جای توجه به انعکاس سادۀ معانی به مخاطب، به چگونگی بازنمایی و سوءبازنمایی رسانه­ها علاقه­مند است. اگرچه رمزگذاری و رمزگشایی فرایند مجزایی هستند، اما کاملاً دلبخواهانه نیستند. «رمزگذاری» در مرحلۀ تولید، درون یک مجموعه رمزهای حرفه­ای از قبیل مهارت فنی و ارزش­های تولیدی عمل می­کند. رمزهای حرفه­ای، مولدِ معانیِ مرجح با ارزش سیاسی، ایدئولوژیک و نهادیِ اثرگذار هستند، و خودشان نیز نهادینه (ساخت­یافته) می­باشند. هال ادعا می­کند اگرچه معانی مرجح، اهمیت و ارزش قابل ملاحظه­ای در تعیین چگونگی معانیِ رمزگشایی شده دارند، اما آن معانی مرجح کاملاً تعیین کننده و قطعی نیستند (مهدی­زاده، 1392: 228).

اغلب دانش و شناخت ما از جهان به وسيلة رسانه­ها ايجاد شده و درك ما از واقعيت به واسطه و ميانجي­گري روزنامه­ها، تلويزيون، تبليغات و فيلم­هاي سينمايي و ... شكل مي­گيرد. در حقيقت، رسانه­ها جهان را براي ما به تصوير مي­كشند و اين هدف را با انتخاب و تفسير خود در كسوت دروازه باني و به وسيلة عواملي انجام مي­دهند كه از ايدئولوژي، اِشباع هستند. بر اين اساس، بازنمايي عنصري محوري در ارائة تعريف از واقعيت است (هرمزی­زاده، صلواتیان و قاسمی­تبار، 1397: 8). به عبارتي، بازنمايي، توليد معنا از طريق زبان است و معنا و زبان را با فرهنگ پيوند مي­دهد (هال⁹، 1997). در اين مفهوم، معنا نتيجۀ قراردادهاي زباني، فرهنگي و اجتماعي است. از اين رو، هرگز نمي­توان معنا را چيزي ثابت و قطعي فرض كرد. معنا در ذات چيزها وجود ندارد، معنا ساخته و توليد مي­شود و محصول يك رويۀ دلالت است (مهدی­زاده، 1387).

 نظریه چارچوب­بندی

چارچوب­ها سازوکارهای قدرتمندی هستند که به شناسایی و حل مشکلات کمک کرده و به افکار عمومی شکل می­دهند (Knight, 1999). «گیتلین» چارچوب را به­عنوان «الگوهای ثابت شناخت، تفسیر و بازنمایی روند گزینش، تأکید و کنارگذاشتن» تعریف می­کند که «از طریق آن حاملین نمادها به شکل معمول به سازمان­دهی گفتمان می‏پردازند (زابلی­زاده، 1393: 34).  به تعریف اِنتمن¹⁰: «چارچوب­سازی یعنی انتخاب برخی جوانب یک واقعیت و پررنگ کردن آن در یک متن ارتباطی به روشی که از طریق آن تعریف، تفسیر کلی، ارزیابی اخلاقی و یا راه­حل پیشنهادی یک مشکل خاص ارتقاء یابند» (Entman, 1993).  طبق نظریۀ چارچوب­سازی، رسانه­های جمعی حتی بیش از خلق برجستگی، انجام می­دهند. با انتخاب اینکه چه چیزی در روایت گنجانده شود و چه چیزی از آن کنار گذاشته شود؛ رسانه­­های خبری، روایت را چارچوب­بندی می­کنند. یعنی، رسانه معنای روایت را تحدید یا تعیین می‏کند و در نتیجه تفسیر مردم از آن روایت را شکل می­دهد (An and Gower, 2009: 108).

چارچوب­بندی¹¹ به این اشاره دارد که عوامل درون­سازمانی مانند خبرنگاران و عوامل برون­سازمانی مانند فشار گروه‏های سیاسی در تعیین چارچوب­های خبری رسانه­ها نقش دارند (Shoemaker and Reese, 1996). چارچوب‏سازی به این معناست که رسانه­ها نه آینه­ای برای انعکاس واقعیت، بلکه سازندۀ واقعیت هستند. «بر پایۀ این نظریه، رسانه­ها توجه خود را بر بعضی موضوعات و رویدادها متمرکز می­کنند (برجسته­سازی) و سپس آنها را در چارچوب معنایی خاص قرار می­دهند» (مهدی­زاده، 1392: 86).

چارچوب­سازی به روند سازمان دادن به حقیقت از طریق طبقه­بندی وقایع به روش­های خاص، تأکید بیشتر بر بعضی جوانب آن­ها نسبت به بقیه و تصمیم­گیری دربارۀ معنای یک حادثه و چگونگی رخداد آن اطلاق می­شود. هر گونه ارائۀ حقیقت، حتی اگر از تعادل لازم هم برخوردار باشد، باز هم با نوعی چارچوب­سازی همراه شده است. چارچوب‏سازی با انتخاب، تأکید و حذف همراه است. واژه­هایی که روزنامه­نگاران استفاده می­کنند، ساختار روایت رویداد، واقعیت­هایی که در ماجرا می­گنجانند یا از آن حذف می­کنند و مردمی که از ایشان نقل­قول می­کنند، همه به شکل دادن رویداد به صورتی خاص کمک می­کنند (Devereux, 2007).

پیشینۀ پژوهش

دشتگلی هاشمی (1399) در پژوهشی با عنوان «پوشش خبری ویروس کرونا در فیسبوک و توییتر شبکه­های خبری برتر جهان» عنوان می‏کند، نتایج به دست آمده از لحاظ پوشش خبری، مبتنی بر سه شاخص میانگین مشاهده یا پسند (لایک)، نظر (کامنت) و بازنشر نشان می­دهد که صفحات فیسبوکی سی­ان­ان، بی­بی­سی و فاکس­نیوز موفق­ترین و صفحات فیسبوکی سی­سی­تی­وی، ان­دی­تی­وی و ان­اچ­کی بر اساس این شاخص­ها در پایین­ترین جایگاه قرار گرفته­اند. همچنین صفحات توییتری بی‏بی­سی، سی­ان­ان، فاکس­نیوز، الجزیره و دویچه وله در مقایسه با پنج صفحۀ توییتری دیگر در وضعیت بهتری قرار دارند (دشتگلی هاشمی، 1399).

زارع (1399) پژوهشی با عنوان «اطلاع­یابی سلامت در هنگام همه­گیری بیماری: مطالعۀ موردی شهروندان کرمانشاهی در بحران شیوع کووید 19» انجام داده است. براساس یافته­های این پژوهش، شهروندان کرمانشاهی برای اطلاع­یابی سلامت مرتبط با کووید 19 بیش از هر منبع و مرجعی، متکی به پیام­رسان­های عمومی نظیر تلگرام و واتس­اپ و نیز صفحات شبکه­های اجتماعی مانند اینستاگرام و توئیتر بوده­اند و اخبار را بیشتر از این منابع پیگیری می­کردند (زارع، 1399).

عظیمی­فرد، صلواتیان و عماد­الدین (1396) در پژوهشی با عنوان «مقایسۀ کاربرد عکس خبری در وبگاه شبکه­های خبر، العالم و پرس­تی­وی» به­منظور بررسی نشانه­شناسانۀ تصاویر خبری از الگوی پیرس (نماد، نمایه و شمایل) استفاده کردند؛ همچنین در این پژوهش برای بررسی و تحلیل متن خبر از الگوی نشانه­شناسانۀ متنِ رولان بارت (دلالت صریح، دلالت ضمنی و اسطوره) بهره گرفته­اند. یافته­های پژوهش نشان می­دهد که وبگاه شبکۀ پرس­تی­وی عملکرد بهتری در زمینۀ کاربرد عکس داشته و پس از آن وبگاه شبکۀ تلویزیونی العالم و سپس شبکۀ خبر قرار دارند. در بخش دیگری از یافته­های این پژوهش مشخص شد که تنها نیمی از نمونه­های مورد بررسی در تحقیق، دارای تطابق عکس و متن خبر هستند و وبگاه­های پرس­تی­وی و العالم عملکرد بهتری نسبت به شبکۀ خبر در کاربرد عکس­های خبری داشته­اند (عظیمی­فرد، صلواتیان و عماد­الدین، 1396).

ساموئل موکونا گابور¹² در پژوهشی با عنوان «بازنمایی پوشش خبریِ کووید19 در آفریقا در رسانه­های غربی و چینی» که با روش تحلیل محتوای کیفی انجام شده است، شیوۀ بازنمایی اخبار مرتبط با کرونا در سه رسانۀ غربی (بی­بی­سی از انگلیس، سی­ان­ان از آمریکا و فرانس24 از فرانسه) و سه رسانۀ چینی (شینهووا، سی­جی­تی­ان و چاینا دیلی) در بازۀ زمانی 23 مارس تا 2 آوریل 2020 میلادی را بررسی کرده است. این پژوهش که با هدف بررسی چارچوب­ها و منابع اخبار در رسانه­های مورد بررسی انجام شده، مشخص شد که رسانه­های غربی در موضوع بیماری کرونا از کانال­های رسمی آفریقایی، غیررسمی آفریقایی و غیررسمی غربی برای بازنمایی اخبار استفاده کرده­اند؛ درحالی­که رسانه­های چینی عمدتاً از منابع رسمی آفریقایی و چینی در پوشش اخبار بهره جسته­اند. مقایسۀ داده­ها نشان داد که پوشش خبری وقایع آفریقا در رسانه­های غربی بر اساس چارچوب­های تعارض، منفی، علایق انسانی، تأثیر، برجسته­سازی و با ترکیبی از لحن مثبت، منفی و خنثی انجام می­شود؛ درحالی­که این چارچوب­ها در رسانه­های چینی شامل تأثیر، برجستگی و نوآوری با لحن مثبت هستند. نتایج نشان داد که بازنمایی آفریقا در رسانه­های غربی عمدتاً منفی نیست و در رسانه­های چینی به­طور غیرمعمول مثبت است (Gabore, 2020).

پراتیوی¹³ و سولاترا¹⁴ (2020) در پژوهشی با عنوان "ایدئولوژی در تبلیغات خدمات عمومی کووید19: رویکردی نشانه­شناسانه"، علایم و نشانه­های بصری و کلامی مورد استفاده در تبلیغات مرتبط با بیماری کرونا را با استفاده از روش کیفی و نظریۀ نشانه­شناسی رولان بارت و نظریۀ ایدئولوژی استوری¹⁵ تجزیه و تحلیل کرده­اند. نتایج این بررسی نشان می­دهد که در مورد بیماری همه­گیر کووید19، در تبلیغات عمومی، چارچوب­هایی مانند پیشگیری بهتر از درمان، ایدئولوژی مشارکتی، مسئولیت­پذیری و مقابلۀ خوش­بینانه در برابر بیماری کووید19 ارائه شده است و به­طورکلی نشان می­دهد که با مشارکت عمومی می­توان این بیماری را شکست داد (Pratiwi and Sulatra, 2020).

 

 

روش­ پژوهش

با توجه به موضوع پژوهش در بین روش­های موجود، نشانه­شناسی مناسب­ترین روش برای بررسی این موضوع است. برای جمع­آوری داده­ها از ابزار جست­وجوی واژگانی در کانال­های تلگرامی بهره گرفته می­شود. در همین راستا، تمامی متون رسانه­ایِ تصویری (اعم از عکس، فیلم، ویدیو، کلیپ و نما) که از ابتدای پدیدار شدن ویروس کرونا در ایران (اول اسفند ماه 1398) تا شهریور ماه 1400 (به مدت 1 سال و 7 ماه) در کانال­های تلگرامی رسانه­های مذکور نشر یافته (قریب به 6 هزار متن تصویری) به مثابۀ جامعۀ آماری، مدنظر قرار می­گیرند. روش نمونه­گیری به این صورت است که در سه مرحله: بعد از «جست­و­جوی کلیدواژۀ کرونا» و احصای نزدیک به 6 هزار متون تصویری منطبق با اهداف پژوهش در سه کانال تلگرامی، و پس از حذف محتوای تکراری و انتخاب حدود 2 هزار متن و در نهایت پس از تکرار الگوی مشابه در روند پژوهش و بازنمود مجدد چارچوب­های نشانه­شناختی، 245 مورد از فایل­های تصویری مرتبط با کرونا مدنظر قرار گرفت و از بین 245 ایماژ مرتبط با کرونا به روش نمونه­گیری هدفمند تعداد 6 نما (2 نما از هر کانال تلگرامی) انتخاب شده و مورد تحلیل قرار گرفت.

روش تحلیل پژوهش حاضر ناظر به پیاده­سازی تکنیک تحلیل تصویر است تا دلالت­های معنایی گوناگون از نماهای منتخب استخراج گردد. در مرحلۀ نخست به مدد الگوی نشانه­شناختی پیرس، متون تصویری از رهگذر معناشناختی نماد، نمایه و شمایل مورد بررسی قرار گرفت و به تحلیل این نماها به­عنوان یک کل قابل تفسیر مبادرت شد. در مرحلۀ دوم، تصاویر با الگوی رولان بارت (دلالت صریح، دلالت ضمنی و اسطوره) تحلیل شد. در مرحلۀ سوم این پژوهش، از بین طبقه­بندی سه­گانۀ دانیل چندلر صرفاً دو دسته رمزگان­های اجتماعی و تفسیری مبنای تحلیل قرار گرفت. در مرحلۀ چهارم، به­واسطۀ سه مرحله تحلیل، از چارچوب‏بندی تصاویر بهره گرفته شد تا روایت کلی و یگانۀ هر کانال در شبکۀ اجتماعی تلگرام به دست آید و امکان تطبیق چارچوب­های نشانه­شناختی رسانه­های فوق در خصوص بازنمایی کرونا فراهم شود.

یافته­های پژوهش

امروز جهان در دورانی به سر می­برد که ویروس کرونا  به عنوان مسئلۀ روز در سطح جهان سایه افکنده است. درکنار موضوع کرونا، رسانه­های اجتماعی در راستای انتشار خبر و اطلاع­رسانی به عنوان میانجی دریافت خبر قشر زیادی از شهروندان وکاربران تبدیل شده­اند. زیست­جهان امروزی در چهار راه انسان، جامعه،کرونا و فناوری­های ارتباطی و اطلاعاتی محصور شده است. از طرف دیگر این رسانه‏ها، چالشی را در زمینۀ حکمرانی دولت‌ها ایجاد کرده­اند. در ایران، بیشتر این چالش­ها متوجه چهار رسانۀ رقیب خبرگزاری  صداوسیما یعنی «بی­بی­سی فارسی»، «ایران­اینترنشنال»، «منوتو» و « صدای آمریکا» است. در این راستا رسانه‏های فوق برحسب رویکردهای رسانه­ای و چشم­انداز‏های ارتباطی خود بحران کرونا را بازنمایی می‏كنند.

كرونا در قاب پلتفرم تلگرام خبرگزاري صداوسيما

کانال تلگرام رسانه­های رسمی،‏ بستری برای بيان اراده و خواست چشم­انداز‏هاي صاحبان آنهاست. تلگرام خبرگزاري صداوسيما معمولاً كرونا را در دو محيط «اقتدار پزشكان» و «همراه­سازی دیگری با خود» به عنوان دغدغه‌های حكمرانان و بستر امن برای مقابله با كرونا بازنمايي مي­كند.

 

اقتدار پزشكان

پزشکان به‌دلیل منزلت اجتماعی و جایگاهی که در نظام اجتماعی و فرهنگ عمومی جامعه برایشان تصور می­شود، نقش برجسته‌ای دارند. در بحران كرونا اين نقش پررنگ­تر گرديد و به سبب عملكرد آنان در ايران «مدافعان سلامت» و هركه در اين حرفۀ تخصصي جان خود را از دست مي­داد به عنوان شهيد لقب گرفت. اصحاب رسانه، عملكرد آنان در قاب­هاي بصری را به صورت آماده­باش و مقابله­کننده با ويروس كرونا به تصويركشيده­اند كه بازگوكنندۀ اقتدار آنان است (تصوير 1). اين اقتدار بازنمایی­شده با سه رويكرد صاحبنظران نشانه­شناسي مورد تفسیر قرار گرفت.

.

تصوير 1- کانال تلگرامی خبرگزاری صداوسیما، 19 مارس 2020 (پنج‏شنبه، 29 اسفند 1398)

تحليل رويكرد نشانه­شناختي پيرس در تصوير اقتدار پزشكان

نماد: رنگ سفید نماد کمال، خلوص، بی­گناهی، پاکیزگی، برابری، سادگی و وحدت است. لباس سفید نماد خاکسپاری، آرامش و یادآور محیط بیمارستانی یا آرامستانی است. در این تصویر، پوشش سفیدی که سرتاپای بدن جمعی از افراد را پوشانده نماد خطر تهدید جان کنشگران از سوی یک پدیده ناشناخته است که یک نوع بحران برای سلامت اعضای جامعه فراهم آورده است.

نمایه: حالت و رفتار همسوی مدافعان سلامت، نشان از هماهنگی آن­ها دارد. حرکت سفیدپوشان به سمت سوژه­ای خارج از کادر است. به تعبیری، موضوعی یا پدیده­ای ناشناخته خارج از قاب برساخت شده است. لباس­های افراد به رنگ سفید و به صورت محافظتی است و گویی قرار است در برابر امری دهشتناک صف­آرایی کنند. در پشت زمینۀ تصویر به جز افراد سفیدپوش، فضای قاب خلوت است و به نظر می­رسد اجتماع انسانی در یک «وضعیت استثنایی» و حالت «اضطرار» قرار دارد. جهت حرکت افراد و «حالت رونده و دونده» نشان دهندۀ تعجیل مستمر و مداوم و «در جریان بودن» روزمرۀ یک پدیدۀ خاص و خطرناک سرایت­پذیر است.

شمایل: چهرۀ افراد پشت به بینندۀ تصویر است. این امر نشانۀ عدم قطعیت و نگرانی در سطح عمومی است.

تفسیر عکس به مثابۀ متن: این تصویر بیانگر به وجود آمدن یک بیماری همه­گیر است. تصویر به صورت تصادفی ثبت شده، هدفمند نبوده (عکس، لوگو یا برند رسانه­ای ندارد) و در باورپذیری پدیدۀ بیماری­زا اثرگذار است. وجود طبقه­ای از یک طیف خاص (کادر درمان) و فضای آرام در خیابان­ها نشان می­دهد، یک بیماری اپیدمیک به وقوع پیوسته است. زاویۀ دوربین در حالت واید (باز و وسیع) قرار دارد، حس قدرت و احاطه سوژه بر موضوع خبر را به بیننده القا می­کند و این حس به بیننده القا می­شود که پرستاران/پرسنل بیمارستان در موضع استیلا و چیرگی قرار دارند و توان مهار بحران را دارند (تصوير 1).

 

 تحلیل رویکرد نشانه­شناختي بارت در تصوير اقتدار پزشكان

دلالت صریح: حرکت جمعی از افراد در کنار هم و با پوشش خاص و سفید رنگ نشان دهندۀ پدیدار شدن امری نامتعارف است. با توجه به حضور این افراد در صحن خیابان و نبود جمعیت (مردم عادی)، پدیده­ای مثل بیماری به ذهن متبادر می­شود.

دلالت ضمنی: وجود بحران فراگیر در جامعه (جوامع)، برجستگیِ نقشِ طبقه­ای از کنشگران (کادر درمان) و ترس عمومی؛ خلوت بودن فضای قاب نشان­دهندۀ این امر است.

اسطوره: بیماری­های سرایت­پذیر (اپیدمی/پاندمی) همواره با تشویش و هراس، ابهام و ناشناختگی و همچنین با مفهوم «مراقبت از خود و دیگری» همراه است (تصوير 1).

 تحلیل رویکرد نشانه­شناختي چندلر در تصوير اقتدار پزشكان

رمزگان میزانسن در حال عینیت دادن به امری هستند که از حالت عادی و طبیعی خارج شده و به­تعبیری، عمومی و همگانی شده است. در این تصویر، لباس کنشگران (رمز صحنه)، این نما (قاب) را معنادار کرده است. در وضعیت ثبات و در سطح جامعه ما با پوشش­هایی که مختص یک طبقۀ خاص (پزشکاران و پرستاران) باشد مواجه نیستیم؛ یعنی ضرورتی به پوشیدن لباس خاصی وجود ندارد. این خود، پیام تلویحی و ضمنی نزدیک شدن به کادر درمان را در بطن خود مستتر دارد. حضور این افراد در حوزۀ عمومی به معنای برداشته شدن مرز میان پزشکان (بیمارستان) و مردم (جامعه) است. به خاطر سرتاپا پوشیده بودن چهره و بدن کنشگران در قاب، فضای مرتبط با ضدعفونی کردن و استریل نمودار می­شود که خود معنای ضمنی حساس بودن فعالیت علمی‏ـ‏پزشکی (پدیده­ای شبیه به بیماری سرایت­پذیر و اپیدمیک) و بحرانی بودن مسئله را به ذهن متبادر می­کند. در نمای فوق زاویۀ دوربین در حالت زاویۀ واید (باز و وسیع) قرار دارد. این به معنای در مرکز توجه قرار گرفتن پزشکان و پرستاران و بازنمایی کنندۀ اقتدار آنان است. با توجه به وضعیت بحرانی و حضور پزشکان، دیگر مرزی بین خیابان و بیمارستان وجود ندارد و همه یک­صدا برعلیه یک پدیدۀ همه‏گیر در خیابان و بیمارستان مبارزه می­کنند و برای نجات اعضای جامعه و هموطنان خود قدم تیز و تند برمی­دارند. حالت «در حرکت بودگی و رونده بودن افراد» به صورت دسته­جمعی نشان از لزوم وحدت دارد و هماهنگی عمومی را برای کنترل بحران می­طلبد، ازسوی دیگر کادر درمان به عنوان جهادگران سلامت با جان دل و اعماق درون برای سلامت جامعه و نجات بیماران و هموطنان خود با الهام از آیه «وَ سَارِعُوا إِلَى‌ مَغْفِرَةٍ مِنْ‌ رَبِّکُمْ‌ وَ جَنَّةٍ عَرْضُهَا السَّمَاوَاتُ‌ وَ الْأَرْضُ‌ أُعِدَّتْ‌ لِلْمُتَّقِينَ¹⁶‌» شتابان در حرکت هستند. حرکت آن­ها نشان دهندۀ سبقت­شان از همدیگر برای کسب مغفرت و به سوی مغفرت الهی است. در حالت کلی، تصویر برساخت کنندۀ چارچوب «اقتدار پزشکان» است (تصوير 1).

همراه­سازی دیگری با خود

يكي از اصول اساسي گفتمان انقلاب اسلامي در پديده‏هاي بحران از اول انقلاب، اقناع­سازی و همراه­سازی مردم است. حاكمان به اين نكته تأكيد دارند هیچ اقدام احتمالی و ارزشمندی بدون همراهی مردم امکان­پذیر نیست. مسئولين امر ايران مدیریت هر نوع بحران را در گرو «همراه­سازي مردم» مي‏دانند. در بحران كرونا نيز به اين امر تأكيد دارند و تصاوير زير نيز همراهي مردم در كل كشور با اصحاب قدرت را بازنمايي مي­کند (تصوير 2). اين بازنمایی همراهي مردم با سه رويكرد صاحبنظران نشانه­شناسي مورد تفسیر قرار گرفت.

 

تصوير 2- کانال تلگرامی خبرگزاری صداوسیما، 22 نوامبر 2020 (یکشنبه، 2 آذر 1399)

تحلیل رویکرد نشانه­شناختی پیرس در تصوير همراه­سازي دیگری با خود

شرح نما: این چهار نما به ترتیب از سمت راست به چپ (نمای اول، 00:20/ نمای دوم، 00:33/ نمای سوم، 00:49/ نمای چهارم، 00:53) از اثنای گزارشی با عنوان «دومین روز از اجرای محدودیت­های کرونایی» در کانال تلگرامی خبرگزاری صداوسیما انتخاب شده­ است. این نماها که به­واسطۀ نشانه­ها امکان تحلیل نشانه­شناختی دارند و دارای پیام معنادار تصویری هستند از بین مجموعۀ نماها برش داده شده و مورد انتخاب قرار گرفتند.

نماد: در این تصاویر، کت و شلوار نماد پوشش رسمی و احترام به دیگران (مخاطبان) تلقی می­شود؛ این نوع پوشش در همۀ کشورها نشانۀ تشخُص و نماد تمدن، پیشرفت و برتری‌جویی است. كت و شلوار، تبديل به پوشاكي جهاني شده و در بيشتر همايش‌هاي سياسي، ورزشي، علمي و فرهنگي، پوشش رسمي به شمار مي‌آيد.

چادر، پارچه­ای که زنان برای پوشانیدن چهره و دست­ها و سایر اعضا و البسه بر روی همۀ لباس­ها مي‏پوشند. جامۀ رویین زنان. جامۀ بی­آستین زبرین زنان که تمام سر و تن و پای و دست را از نظرها مستور دارد. پارچه­ای است عریض و طویل که زن­ها سر می­کنند. چادر نوعی‌ پوشش‌ زنانه‌ است که‌ سرتا پا را فرامی‌گیرد¹⁷. چادر مشکی در نمای چهارم، نماد حجاب و پوشش دینی ذیل گفتمان ديني و انقلاب اسلامی است که بیشترین بار فرهنگی حیا و عفاف را داراست.

انگشت اشاره در نمای سوم، نماد اشاره به اشیاء، افراد و ثبت اثر انگشت است. این انگشت نماد قدرت، اقتدار و رهبری است. در این تصویر، انگشت اشاره نماد اطلاع­رسانی، آگاهی­بخشی و نشان دادن وضعیت کلی حاکم بر فضای شهری (خلوت بودن مکان عمومی) است.

نمایه: شرایط حاکم بر فضاها و مکان­های عمومی و تاریخی شهرها، نماها را به لحاظ معنایی نشان­دار کرده است. آرام بودن سطح شهر در پس­زمینۀ سوژه­های تصویر نشان­دهندۀ وضعیت بغرنج است. ماسک­هایی که سوژه­ها بر چهره دارند دال بر غیرعادی بودن اوضاع جامعه است. در نماهای اول و دوم، اشارۀ سوژه­ها با دست به فاصله­های دور و چرخش سر آن­ها در حکم «نگرۀ هشداردهی به عموم» قابل درک است.

شمایل: سیمای هیچکدام از سوژه­های موجود در نماها به صورت کامل قابل مشاهده نیست. سیمای هر چهار سوژه شمایل است. وضعیت درخواست­گونۀ چهره­ها، مفهوم «همراه­سازی شهروندان با خود/الگوگرفتن دیگران» را به ذهن متبادر می­کند.

تفسیر نما به مثابۀ متن: این نماها به لحاظ معنایی القاکنندۀ امری جهان­شمول هستند. چراکه تمامی جنسیت­ها (اعم از مرد و زن) درصدد پیام­رسانی به شهروندان هستند. در سطح شهر و ابنیه­های تاریخی، سکوت حکمفرماست و بینندگان با گذر از واسطۀ پیام­رسان (خبرنگار/گزارشگر) قادر به تحلیل شرایط موجود هستند. به عبارت دیگر، قضاوت­گری توسط مخاطب درخصوص رعایت آداب قرنطینه به­واسطۀ لنز دوربین هم­سطح با چشم میسر می­شود. نماها در زاویۀ دوربین همتراز چشم¹⁸ قرار دارند. به دلیل اینکه اختلالی میان مخاطب و روایت پدید نیاید؛ به صورت قصدمندانه و هدف­دار از این نما در گزارش تلویزیونی بهره برده شده تا بینندگان با اصل داستان (خلوت بودگی کالبد شهری به خاطر پدیدار شدن بیماری) بدون واسطه مواجه شوند. نحوۀ ایستایی سوژه­ها و جهت چرخش بدن­ها نشانگر وحدت رویه داشتن آن­ها در برابر امری نامتعارف و ناشناخته است. در دو نمای بالا، سوژه­ها پشت به بیننده قرار دارند و در پی دعوت به امر «خانه­نشینی» و تغییر رفتار افراد هستند؛ در دو نمای پایین، سوژه­ها با نگاهی مستقیم و پیگیرانه، به دنبال تغییر نگرش شهروندان در جهت رعایت «کنش جمعی قرنطینه» هستند. تمامی نماها در یک سوم ابتدایی مستطیل طلایی جای گرفته­اند، این امر در راستای نشان دادن فضای پشتِ سرِ سوژه است كه مردم با حكمرانان همسو و همراه شده اند (تصوير 2).

تحلیل رویکرد نشانه­شناختی بارت در تصوير همراه­سازی دیگری با خود

دلالت صریح: چهار سوژه به­مثابۀ «خودِ» اثرگذار به صورت مستقیم، «دیگری» را مورد خطاب قرار می­دهند و درخصوص شرایط غیرقابل کنترل، مشاهده­پذیر و غیرمعمول جامعه، اطلاع­رسانی می­کنند.

دلالت ضمنی: رخت بربستن روح زندگی، برساخت شدن انزوای اجتماعی و اجتناب عموم از گردهمایی و تجمع در فضای شهری نشان­دهندۀ پدید آمدن همه­گیری سرایت­پذیر بین شهروندان است. ترکیب­بندی نماها و حالات صحنه بیانگر این امر است.

اسطوره: در موقعیت­هایی که بلایای طبیعی و انسان­ساخت پدیدار می­شوند؛ همواره کنشگرانی در جایگاه آگاهی­بخش و هشداردهنده به اجتماع، ایفای نقش می­کنند (تصوير 2).

تحلیل رویکرد نشانه­شناختی چندلر در تصوير همراه­سازي دیگری با خود

با توجه به رمزگان صحنه چون: نبود جمعیت و فضای آرام شهر، هماهنگی سوژه­ها در راستای تلنگر زدن به عموم در خصوص بهداشت و سلامت نشان می­دهد که «موقعیت» معنادار شده؛ به عبارت دیگر، بین لزوم رعایت اصول قرنطینه و بیماری، رابطه­ای علی – معلولی برقرار شده است. به تعبیری، شدت گرفتن نرخ بیماری معلولِ نقضِ آداب بهداشتی در موقعیت­های اجتماعی - انسانی است. رمزگان کالامحور (پوشش ماسک توسط سوژه­ها) القائات معنایی ویژه­ای را بر ذهنیت بینندگان سوار می­کند؛ فاصله گرفتن بدن­ها از هم و دوری از تجمعات در کاستن از میزان پدیدۀ بیماری­زا مؤثر است. ترکیب­بندی تصاویر، حالات چهره، نگاه سوژه­ها و جهت قرارگیری کالبد آن­ها (رمزگان اندامی) بیانگر نوعی دعوت عموم به رعایت کنش بهداشتی در روزهای بحران است.­ در این نماها، خبرنگاران/گزارشگران در جایگاه یک الگو و پیام­رسان به دنبال تغییر نگرش و رفتار شهروندان هستند (رمزگان تفسیری). در مجموع می­توان گفت این نماها بازنمایی کنندۀ «چارچوب همراه­سازی دیگری با خود» است (تصوير 2).

كرونا در قاب پلتفرم تلگرام بي­بي­سي فارسي

رسانه­هاي رقيب از جمله بی‏بی‏سی فارسی رسانه‌های رسمی را در موضع اتهام­گونۀ تحت فشار بودن از سوي نهادهاي حكومتي برای پوشش اخبار كرونا، بازنمايي مي‏كنند و بيان مي‏دارند كه رسانه‏هاي رسمی تحت فشار حكومت و بنا به خواست حاكمان اخبار كرونا را براي افكار عمومي پوشش مي­دهند. در مقابل خود بیش­انگاری پديدۀ كرونا و پوشش منقلب از این ویروس را در قاب خود به نمايش مي‏گذارد. بی­بی­سی فارسی در اين مدت پديدۀ كرونا در ايران را به دو صورت «تشدید اختلافات؛ تغییر روایت حقیقی» و «چارچوب تسری وحشت» بازنمايي كرده است.

بازنمايي تشديد اختلافات؛ تغيير روايت حقیقی در دهه­های اخیر، جنگ رسانه­اي به عنوان يك مفهومي ارتباطی در ادبيات ارتباطات بين­المللي رواج پيدا كرده است. بر اين اساس بي­بي­سي بنا دارد تا از طریق بهره­گیری از روش‌هاي مختلف با تأثیرگذاری بر مخاطبان، آن­ها را به سوي خود جلب كند و در بين مخاطبان و حكمرانان یا میان ایران و سایر کشورها اختلافات را برجسته نمايد. در اين ميان كرونا به عنوان يك پاندمی جهاني ابزار مناسبي بوده كه بي‎بي‏سي از آن براي تشديد اختلافات استفاده كرده است. اين نوع رفتار تهاجمی رسانه­ای در دوران كرونا مضاعف شده است.

 

تصوير 3- کانال تلگرامی بی‏بی‏سی فارسی، 29 فوریۀ 2020 (شنبه، 10 اسفند 1398)

تحلیل رویکرد نشانه­شناختی پیرس در تشديد اختلافات؛ تغيير روايت حقیقی

نماد: پرچم نشان دهندۀ انگیزه­ها، آرمان­ها، چگونگی نگرش سیاسی مذهب و فلسفۀ یک ملت و بیان­کنندۀ شرایط جغرافیایی، فرهنگی و حوادث سرنوشت­ساز در تاریخ یک ملت است. پرچم سه­رنگ (سبز، سفید و قرمز) در پشت زمینۀ سوژه­ها نماد است. در فرهنگ ایرانی سبز نشان‌دهندۀ رشد و شادی، سفید به معنای صلح و قرمز متناظر با شجاعت، آتش و عشق است. عبارت «الله اکبر» نماد روز ۲۲ بهمن است. نماد وسط پرچم نیز طراحی از کلمۀ الله به شمایل گل لاله است.

لباس روحانیت، نیز برای ما ایرانی­ها نماد پاکی و لباس پیامبران و اشخاص مقدس در دین ماست؛ هرچند ممکن است این معنا در سال­های اخیر در جامعه کمرنگ­تر شده باشد، ولی به طور کلی نمادی از پوشش اشخاص مقدس در دین اسلام است.

کت و شلوار، در بیشتر مناطق دنیا، نماد پوشش رسمی و احترام به ملاقات شونده تلقی می­شود؛ این پوشاک در همۀ کشورها نشانۀ تشخُص و نماد تمدن و پیشرفت و برتری‌جویی است. كت و شلوار، تبديل به پوشاكي جهاني شده و در بيشتر همايش‌هاي سياسي، ورزشي، علمي و فرهنگي، پوشاك رسمي به شمار مي‌آيد.

نمایه: حالت قرارگیری سه فرد بلندپایۀ سیاسی در کادر و جهت نگاهشان به خارج از کادر نشان­دهندة بی­اعتنایی و ناهماهنگی آنهاست. تصویر نشان می­دهد این سه فرد بلندپایۀ سیاسی، در برابر پیشنهاد آمریکا دچار سهل­انگاری و عدم وحدت رویه هستند.

شمایل: چهرۀ رئیس جمهور، وزیر امور خارجه و رییس دفتر ریاست جمهوری شمایل است. در چهرۀ وزیر و رییس دفتر، بی­اعتنایی و عدم اعتماد به نفس مشهود است؛ ولی در چهرۀ رئیس جمهور، این بی­اعتنایی کمتر به­ نظر می­رسد و از ثبات و اقتدار بیشتری برخوردار است.

تفسیر عکس به مثابۀ متن: پیام عکس در جایگاه یک متن و کل قابل تفسیر، گویای یکدستی در سیاست ایران است. هرچند این تصویر نشان می­دهد وحدت رویه بین دولتمردان و سیاستمداران وجود ندارد؛ چراکه حالت ایستادن این سه فرد در کنار هم و نوع نگاهشان که به یکدیگر نگاه نمی­کنند و هر کدام به سمت­وسوی متفاوت می­نگرند احساس انفکاک و ناهماهنگی را القا می­کند. برای مثال نحوۀ نگاه روحانی مستقیم و رو به مخاطب و مسیر نگاه واعظی به سمت ظریف و بی­توجه به مخاطب است که می­تواند تشتت آرا را نشان دهد. سهل­انگاری و سبک­شماری­هایی در حالت چهره و زبان بدن هر یک از سوژه­های درون قاب دیده می­شود. نکتة قابل ذکر دیگر دربارة این عکس، آرشیوی بودن عکس است. مدیران رسانه­ای بی­بی­سی فارسی از بین عکس­های مختلفی که ­می­توانستند به عنوان عکس آرشیوی انتخاب کنند، دست به انتخاب تصویری زده­اند که یکدستی در سیاست و اصحاب قدرت ایران را نشان دهند در عین حال، ایماژ به صورت کنایی به عدم اعتماد به نفس و سردرگمی دولتمردان و سیاسیون ایران در برابر پیشنهاد آمریکا اشاره­ می­کند (تصوير 3).

 تحلیل رویکرد نشانه­شناختی بارت در تشديد اختلافات؛ تغيير روايت حقیقی

دلالت صریح: نشان­دهندۀ هماهنگی، ارتباط و اتحاد درونی در کانون­های قدرت ایران برای هدفی یکسان و مشترک (بی­اعتمادی به آمریکا) است.

دلالت ضمنی: بی­اعتنایی، سهل­انگاری و آشفتگی فکری اشخاص بلندپایۀ سیاست در برابر آمریکا به­مثابۀ ابرقدرت را القا می­کند.

اسطوره: اصحاب سیاسی ایران با وجود اتحاد درون­ساخت در عرصۀ قدرت، همواره در برابر دشمن قدرتمندی مثل آمریکا منفعل و دچار بی­تفاوتی هستند (تصوير 3).

تحلیل رویکرد نشانه­شناختی چندلر در تشديد اختلافات؛ تغيير روايت حقیقی

وجود پرچم در پشت زمینۀ سوژه­ها، تصویر را نشان­دار ساخته است. رمزگان صحنه (پرچم، افرادی که کت و شلوار و پیراهن یقه ایستاده بر تن دارند)، فضای دیپلماتیک و سیاسی را به ذهن متبادر می­کند. ارتباطات غیرکلامی، زبان بدن، حالات چهره و نوع نگاه کردن (رمزگان بدنی) سبب شده است که پریشانی ذهنی و سبک­سری سوژه­ها بیشتر برجسته و عیان گردد. چگونگی قرار گرفتن سه فرد بلندپایۀ سیاسی کشور در کنار هم که به صورت خشک و با رعایت ضوابط است (رمزگان رفتاری)، رسمی و با اهمیت بودن موقعیت صحنه را به مخاطب نشان می­دهد. پوشش کت و شلوار (رمزگان کالامحور) که مختص رویدادها و شرایط رسمی و عرف بین­المللی است در هم­نشینی با لباس رئیس جمهور (لباس روحانیت) علاوه بر القای تضاد بین نهاد دین و نهاد سیاست؛ یادآور جملۀ: «دیانت ما عین سیاست ما» است. یکی از مهمترین رمزهایی که تصویر را معنادار کرده رمزگان گفتاری (واکنش سرد تهران به پیشنهاد آمریکا) است. مفهوم واژگان شرح عکس بر رابطۀ شکرآب بین ایران و آمریکا دلالت دارد که تخاصم و بی­اعتمادی طولانی­مدت و تاریخی دو کشور را القا می­کند. این مسئله در چارچوب «تشدید اختلافات؛ تغییر روایت حقیقی» قابل فهم است (تصوير 3).

چارچوب تسري وحشت

يكي ديگر از فرايندهای استراتژي رسانه‏اي از نوع اختلاف پراكني، برجسته­سازي تفكر وحشت در بين مخاطبان است. تسري وحشت به نوعی خود یک نرم­افزار جنگ رواني­ و شناختی است؛ در این مسیر با ترساندن و وحشت انداختن به بطن اجتماع بدون درگیری و نامحسوس مي‏توان جامعۀ هدف را به لحاظ فکری تسخیر کرد. در این روش، از حربۀ تهدید، ایجاد رعب و ترس میان توده‌های مردم، به منظور تضعیف روحیه و سُست کردن ارادۀ آن‌ها مورد استفاده  قرار مي‏گيرد. بي‏بي‏سي فارسی در پی به­کارگیری از سخت­افزار كروناست تا ضمن ایجاد هراس در بين شهروندان، وضعیت کشور را بحران­زده جلوه دهد (تصوير 4).

 

تصوير 4-کانال تلگرامی بی‏بی‏سی فارسی، 16 سپتامبر 2021 (پنجشنبه، 25 شهریور 1400)

تحلیل رویکرد نشانه­شناختی پیرس در چارچوب تسري وحشت

نماد: قبرِ (گور) خالی نماد هم­ذات­پنداری در پذیرش مرگ و تسلیم در برابر حقیقت لایتغیر است. گورستان نماد غم، اندوه، عزاداری، پندآموزی و عبرت­اندوزی است. رنگ قرمز یا سرخ یکی از رنگ­های اصلی و جزو رنگ­های گرم طبقه­بندی می­شود. قرمز رنگی است که برای توصیف آتش و خون به کار می­رود. رنگ قرمز نماد انرژی، جنگ، خطر، قدرت، عزت و بزرگی، میل، اشتیاق و عشق است. رنگ قرمزِ روشن نماد شادی، جاذبۀ جنسی، شور، حساسیت و عشق است. رنگ قرمز باعث آزاد شدن آدرنالین در خون شده، انرژی را افزایش می­دهد، ضربان قلب را بالا برده و باعث افزایش فشار خون می­شود.

نمایه: فضای گورستان و حال­وهوای حاکم بر آن، تصویر را به لحاظ معنایی نشان­دار کرده است. سوژه­ای به صورت ایستاده (عمودی) بر لبۀ گورهای تهی از کالبد (محل تدفین سوژه­های افقی) کلیشۀ دوگانۀ حیات و مرگ را برساخت می­کند. فضای حزن­آلود و مسکوت از دیگر نمایه­های این تصویر است که بر وحشت، تنهایی و غربت حاصل از مرگ دلالت دارد. وجود ماشین­ها در پشتِ سرِ سوژه و فضای پیرامون آن (به چشم خوردن درختان و جریان داشتن زندگی عادی) در انتهای قاب، القاکنندۀ شکاف بین زیست­جهان زندگان با مردگان است (یعنی «بی­اعتنایی زندگان به مفهوم مرگ و رسیدگی به احوال شخصیه موقع جدا شدن از گورستان» در نقطه مقابل «پایداری و استقرار مرگِ جهان­شمول در گورستان برای مردگان» قرار دارد). جهتِ حرکت سوژه به سمت فضایی خارج از قاب است؛ به عبارت دیگر، موضوعی یا امری در خارج از قاب مورد مشاهده برساخت شده است.

شمایل: چهرۀ سوژۀ حاضر در تصویر، شمایل است. کل چهره پوشانده شده و حتی چشم­ها قابل مشاهده نیست. در همین راستا، مفاهیمی چون عزلت، ترس، دهشت و ابهام به ذهن متبادر می­شود.

تفسیر عکس به مثابۀ متن: سوژه در مرکز تصویر قرار گرفته و در حالت حرکت و رونده­ بودگی او، مفاهیم زندگی و مرگ را به مرزهای متقاطع پارادوکسیکال می­کشاند. زبان بدن سوژه و بیلی که بر شانه­اش جا خوش کرده و از آن به­مثابۀ تکیه­گاه (اهرم قدرت) بهره جسته، نشان از مهیّا بودن شرایط تدفین و از منظر ارتباطات غیرکلامی در حکم آمادگی سوژه برای تسریع در روند دفن جسد است. زاویۀ دوربین در حالت واید (باز و وسیع) قرار دارد که استیلا و اقتدار سوژه بر موضوع درون قاب (خاک کردن دیگر سوژه­ها) را به مخاطب القا می­کند. این تصویر به صورت گزینشی بوده و به تعبیری هدف­دار انتخاب شده است. اصحاب رسانه­ای و کارکنان خبری بی­بی­سی فارسی از بین مجموعه­ای از تصاویر، قابی را گلچین کرده­اند که بیشترین اثرگذاری و بارِ معنایی را داشته باشد. وجود گورهای خالی که پرسنل قبرستان را احاطه کرده­اند؛ نشان­دهندۀ برجستگی پدیدۀ مرگ و بزرگنمایی وحشتِ حاصل از مرگ­میر است. رنگ قرمز (رنگ برندینگ رسانه­ای و ثابت بی­بی­سی فارسی) و برجسته­سازی شرحِ عکس (عنوان اصلی خبر: مرگ شهروندان بر اثر کرونا) در تصویر نیز در راستای القایِ فوبیایِ (هراس) فراگیر به شهروندان است (تصوير 4).

تحلیل رویکرد نشانه­شناختی بارت در چارچوب تسري وحشت

دلالت صریح: سوژه­ای در حرکت در فضای گورستان آمادۀ کندن گورها و تدفین کالبدهای شهروندان است.

دلالت ضمنی: انزوا، تنهایی و غربتی که بر قبرستان سایه انداخته؛ خلوت بودن تصویر و کلیت ترکیب­بندی قاب مؤید آن است.

اسطوره: با پدیدار شدن مرگ، اجتماعاتِ انسانی همواره با واهمه و ترک گفتن صحنه به­مثابۀ کنش پسامرگ مواجه هستند. به تعبیری، مرگ با بریدن از حیات انسانی توأمان است (تصوير 4).

 تحلیل رویکرد نشانه­شناختی چندلر در چارچوب تسري وحشت

در این تصویر، رمزگان گفتاری (عنوان تیتر در عکس: مرگ شهروندان بر اثر کرونا) که بر بالای نما سوار شده به معنای تسری مرگ به کلیت جامعه و فراگیر بودن آن در تمامی طبقات و لایه­های اجتماع است. ظاهر سوژه، چهرۀ پوشیده، حرکات و زبان بدن­اش (رمزگان اندام­وار) همگی نشان­دهندۀ پذیرش اصل حقیقت مرگ است. لباس و پوشش مختص پرسنل گورستان (رمزگان کالامحور)، رخت بربستن تجمعات انسانی، عدم برگزاری مراسم تدفین و برچیده شدن تشریفات آیینی متعلق به دورۀ پسامرگ (رمزگان رفتاری) حاکی از تنگ­تر شدن حلقۀ مرگ و اجتناب عموم از حضور در فضاهای عمومی و شهری است. وجود گورهایی که به کثرت هستند و سوژه­ای که به تنهایی قرار است در امر کفن­ودفنِ اجساد مداخله کند و عدم تمایل حضور دیگر سوژه­ها در مناسبات مرتبط با مرگ (رمزگان ادراکی) نشان­دهندۀ تعمیم­یافتن دلهره در ساحت عمومی است. انقطاع از دنیای انسان­ها، انفعال و بی­کنشی شهروندان در رویارویی با مرگ افراد (رمزگان ایدئولوژیک) در «چارچوب تسری وحشت» قابل فهم است (تصوير 4).

كرونا در قاب پلتفرم تلگرام  ايران­اینترنشنال

ایران­اینترنشنال یک شبکۀ تلویزیونی ماهواره‌ای، کانال رادیویی و وب‌سایت خبری فارسی‌زبان مستقر در لندن است که بر پخش اخبار و برنامه‌های سیاسی و اجتماعی مربوط به ایران تمرکز دارد. این شبکه نخستین و تنها تلویزیون خبری ۲۴ ساعتۀ فارسی‌زبان در خارج از ایران است که پخش برنامه‌هایش را از ۲۹ اردیبهشت ۱۳۹۶ مصادف با دوازدهمین انتخابات ریاست‌جمهوری ایران آغاز کرده است. این شبکه بیشتر بر خبررسانی و برنامه‌های خبری متمرکز است. از همان روزها در كنار تلويزیون ماهواره­اي و راديويي از پلتفرم تلگرام نيز براي پياده­سازي اهداف خود بهره مي‏گيرد. در دوران كرونا استقبال مخاطبان از کانال تلگرامی ايران­اینترنشنال رو به افزايش بوده است. این شبکه، پديدۀ كرونا را به دو صورت «بزرگنمایی پديدۀ بحران كرونا» و «تخفیف معنا در دین» براي افكار عمومي بازنمايي مي‏كند.

بزرگنمایی پديدۀ بحران كرونا 

نقش وسایل ارتباط جمعی و رسانه­های نوین در ایجاد تغییرات سازندۀ اجتماعی برکسی پوشیده نیست. ايران­اینترنشنال با چارچوب­بندی موضوعات مختلف سیاسی، با برجسته‌ کردن و تکرار بخشی از واقعیت كرونا به عنوان تم خبر و ارائۀ  نیمۀ پنهان آن، افکار عمومی جامعۀ ايران را مهندسی مي‏کند و در روایت متبوع خود به مسائل و موضوعات نگاه تصنعی دارد. برای نمونه در رابطه با استانداردهای رفتار عمومی سلامت، بازنمایی به گونه­ای است که گويي در جغرافیای ايران هیچ  نوع کنش بازدارندۀ مرتبط به درمان و پيشگيري كرونا صورت نمي‏گيرد. به تعبیری، پوشش اخبار کرونا را با سویه­های منفي و تاریک همراه کرده و در راستای کدگذاری متناقض افكار عمومي بازنمايي مي‏کند. فرآیند بازنمایی بدین صورت است که مردم شیوه­نامه­های بهداشتي را به صورت دقیق رعايت مي­كنند و در انجام رفتارهاي اجتماعي، مسلح به سلاح ماسك هستند و با اين وجود ايران كانون شيوع كرونا در خاورميانه است؛ به عبارت دیگر، به صورت نيمه پنهان، سیاستگذاران را مقصر اصلي جلوه مي­دهد (تصوير 5).

 

تصوير 5- کانال تلگرامی شبکۀ ایران‌اینترنشنال، 26 فوریۀ 2020 (چهار‏شنبه، 7 اسفند 1398)

تحلیل رویکرد نشانه­شناختی پیرس در بزرگنمایی پديدۀ بحران كرونا

نماد: ماسک نماد حفاظت، پنهان‌بودن و مسلح بودن مردم برعلیه ویروس است که بر روی صورت جای می­گیرد. در این تصویر استفادۀ همگانی از ماسک، نشانگر کاربرد عملیِ ماسک برای دوری از یک بیماری شیوع­یافته در سطح کلان اجتماع است.

نمایه: تعداد زیاد افرادی که ماسک بر چهره دارند و به سمت خارج از کادر تصویر در حال رفت­وآمد هستند نشان از شرایط بد جامعه و تمایل اکثریت مردم برای فاصله گرفتن از هم است. تردید نسبت به وضعیت موجود و ابهام در شرایط آینده از دیگر نمایه­های این تصویر است.

شمایل: چهرۀ مغموم، آشفته و جست­وجوگرانۀ سوژه­های موجود در تصویر شمایل است و القاکنندۀ وضعیت نابسامان و بی­قرار جامعه و نامعلوم بودن آینده است. تصویر نشان می­دهد که مردم مسلح بوده و نوشته نشان از تاخت و تازکرونا و عامل تاخت وتاز کرونا در پردۀ ابهام است.

تفسیر عکس به مثابۀ متن: این عکس با زاویۀ هم­سطح و برابر با چشم مخاطب و کادربندی خاص و متفاوتی که دارد القاکنندۀ سردرگمی و آشفتگی در نحوۀ زیست شهروندان جامعه است. برخی از افراد حاضر در تصویر نیز، با حالتی کاملاً عادی که گویی در حال رفت و آمد روزانه­اند، در حال عبور از خیابان و مراکز خرید هستند و حتی ماسک بر چهره ندارند تضاد جالبی با سایر افرادی که ماسک بر صورت دارند ایجاد شده و بر تردید و تشویش عمومی صحّه می­گذارد. نگاه کنجکاوانه و مستقیم سوژه­ای که رو به لنز دوربین قرار دارد مفهوم تشویش و تردید را به منصۀ ظهور می­گذارد. این تصویر، به­خوبی برای مفهومی چون هراس اجتماعی برگزیده شده و ماهیت عکس، سردرگمی مردم را نشان می­دهد. این ترکیب­بندی و زاویة خاص عکس در مجاورت با چهره­های مضطرب و نگران برخی سوژه­های موجود در عکس، در مقابل سوژه­های دیگر با چهره­هایی معمولی، تشویش درونی مردم را به تصویر می­کشد. برجسته کردن ماسک در تصویر نشان از این امر دارد که عامۀ مردم برای تأمین ضروریات زندگی با سلاح به میدان کرونا قدم گذاشته­اند و نوشته روی تصویر به اذهان عمومی القا می­کند که با وجود این تمهیدات، کرونا در ایران در حال تاخت و تاز است. چراکه عامل تاخت و تاز ویروس شهروندان نیستند و به صورت تلویحی کوتاهی دولت و نهادهای متولی را بازنمایی می­کند (تصوير 5).

تحلیل رویکرد نشانه­شناختی بارت در بزرگنمایی پديدۀ بحران كرونا

دلالت صریح: قاطبه­ای از مردم شهر در تردد روزانۀ خود در حال استفاده از ماسک در جهت حفاظت از خود هستند. و با رعایت کامل شیوه­نامه­های بهداشتی به دنبال ضروریات زندگی می پردازند.

دلالت ضمنی: با برجسته کردن ماسک، مسلح نشان دادن مردم برعلیه ویروس کرونا و به­واسطۀ تیتر «ایران کانون شیوع کرونا در خاورمیانه» عامل شیوع کرونا در اذهان عمومی را متوجه حاکمیت می­کند.

- اسطوره: ماسک یا صورتک کارکرد آیینی دارد و برای دور کردن شرارت و صفات هیولایی [در اینجا برای ممانعت از تسری بیماری به سایر کالبدها] مورد استفاده قرار می­گیرد (تصوير 5).

 تحلیل رویکرد نشانه­شناختی چندلر در بزرگنمایی پديدۀ بحران كرونا

جمعی از شهروندان در محلی که مشرف به بازار یا مرکز خرید است در حال رفت­وآمد عادی هستند. رمزگان ظاهر (پوشش ماسک) القاکنندۀ این امر است که کلیت جامعه درگیر بحرانی شده که سابقه نداشته است. وجود دو سوژه در زوایای مختلف تصویر، مرد جوانی که کاپشن زرد رنگ به تن دارد و در سمت راست تصویر قرار گرفته و پیرمردی که در مرکز تصویر و کانون توجه بیننده جای گرفته حاوی معانی بسیاری است. از جمله شمولیت پدیدۀ بیماری­زا که پیر تا جوان، همه را درگیر می­کند؛ همچنین در ایران همۀ طبقات جامعه و قشرهای سنی حتی سالخوردگان برای امرار معاش خود، وارد بازار می­شوند و مایحتاج خود را تأمین می­کنند و این با گفتمان حمایت جهادی و دولتی از مردم در تعارض است. نوع نگاه این دو سوژه به لنز دوربین، فضای ملتهب را القا می­کند. این تصویر، به­واسطۀ رمزگان گفتاری (واژگان تیتر) معنادار شده است. با توجه به این رمز، ایران، به مثابۀ "کانون شیوع کرونا" برجسته شده و به تعبیری چارچوب «بزرگنمایی بحران» در تأیید تصویر صورت گرفته است. رمزگان بدنی در این عکس: ظاهر تغییریافتۀ افراد، حالت خشک و هراسان سیمای مردم و نگاه پیگیرانۀ برخی از سوژه­های تصویر ضمن ناتوان نشان دادن عموم در خدمت رمزگان گفتاری (مفهوم واژگان تیتر) است. به عبارت دیگر، مصائب و بحران پدید آمده متوجه کشور ایران است. رمزگشایی از معنای رمزگان تفسیری (ایدئولوژیک) نشان می­دهد، سعی بر آن است که کلیشۀ «ایران؛ کانون شیوع کرونا» در اذهان مخاطبان جا خوش کند (تصوير 5).

تخفيف معنا در دین

اقدامات هتاکانه و رفتارهای مشکوک و موهن عدۀ محدودی از گروه­های افراطی در شبکۀ ایران­اینترنشنال بازتاب گسترده­ای داشته و موجب وهن شعائر شيعي شده است. اين اقدام هتک حرمت حرم حضرت معصومه در قم پس از آن انجام شد­ که تولیت آستان مقدس این حرم طی بیانیه­ای اعلام کرد که به دلیل شیوع ویروس کرونا وتوصیه‌های مقام­های بهداشتی و توصیۀ اکید مراجع عظام و علما تا اطلاع ثانوي همۀ تجمعات حرم مطهر تعطيل و امکان ارائۀ خدمات به زائران عزیز حرم‌ مطهر مسير نمي­باشد (سايت حرم حضرت معصومه، 5 اسفند، 1398) و (تصوير 6).

 

تصوير 6- کانال تلگرامی شبکۀ ایران‌اینترنشنال، 26 فوریۀ 2020 (چهار‏شنبه، 7 اسفند 1398)

تحلیل رویکرد نشانه­شناختی پیرس در تخفیف معنا در دین

نماد: رنگ سبز، رنگ سردی است که نماد طبیعت است. رنگ سبز، نماد آرامش، خوشبختی، سلامتی و حسادت است. پارچۀ سبز منقش به نوشته­هایی که به زبان عربی بوده و دورادور حرم کشیده شده است نماد اعتقاد قلبی شیعیان به ائمۀ اطهار و امامان است.

زیارتگاه که به­عنوان مرقد امام یا امامزاده و به تعبیری به مثابۀ حرم شناخته می­شود؛ مختص زیارت شخصی مهم و بزرگ (منتسب به ائمه) در موقعیت مکانی خاصی است که نماد تقدس و محفلی برای تضرّع و طلب حاجت پیروان دین اسلام است.

لباس روحانیت، نیز برای ما ایرانی­ها نماد پاکی، لباس پیامبران و اشخاص مقدس در دین ماست و به­طورکلی نمادی از پوشش اشخاص مقدس در دین اسلام است.

نمایه: بوسۀ یک روحانی بر روی دیواری که از جنس سنگ مرمر است؛ تصویر را نشان­دار کرده است. در سمت راست تصویر، روحانی دیگر ماسک بر چهره دارد؛ تضادِ عمل این دو روحانی، القاکنندۀ ازهم­گسیختگی و تناقض شاکلۀ فکری افراد است. یکی از مهمترین نمایه­های تصویر این است که تنها یک نفر در بین جمعیت (زائران) ماسک بر چهره دارد و بقیۀ عموم از ماسک زدن اجتناب کرده­اند که به معنای نبود یک رویۀ واحد و ناهماهنگی در جامعه است.

شمایل: چهرۀ آرام روحانیون و سایر افراد در مکان متبرکه، شمایل است. این چهرۀ آرام و با ثبات نشان­دهندۀ امیدواری، اعتماد و اعتقاد قلبی به موقعیت (زیارتگاه) و شخصیت دینی (حضرت معصومه ع) است.

تفسیر عکس به مثابۀ متن: نمای تصویر کمی مورّب و از زاویۀ پایین به بالاست و عظمت معنوی فضای بقاع مقدس را نشان می­دهد. پارچۀ سبز، فلزات با رنگ­های زرد و نقره­ای که آیات و احادیث بر روی آن­ها حک شده، نحوه و جهت نگاه کردن و ایستادن افراد به سمت حرم و زاویۀ عکس که بخشی از زیارتگاه در برابر چشمان بیننده خودنمایی می­کند؛ مجموع این ترکیب­بندی القاکنندۀ موقعیت آرامش­ و اطمینان­بخش است. این تصویر به صورت آرشیوی بوده و به تعبیری هدفمند انتخاب شده است. مدیران رسانه­ای و نیروهای خبری ایران­اینترنشنال از بین خیلِ تصاویر، تصویری را گلچین کرده­اند که به واسطۀ پوششِ ماسک توسط یک روحانی و بوسه زدن روحانی دیگر بر دیوار ورودی حرم، تشتت افکار و کنش­ها را نشان دهند. بدین معنا که به زعم این رسانه، نگاه به علم (رعایت دستورالعمل­های بهداشتی) و دین (کیفیت عمل زیارت کردن و اعتقاد به امری مقدس) در برابر هم قرار دارند و دوگانۀ متضاد هستند (تصوير 6).

 تحلیل رویکرد نشانه­شناختی بارت در تخفیف معنا در دین

دلالت صریح: تعدادی از مردم عادی و روحانیون در مکانی متبرک مشغول زیارت هستند. برخی به باور شخصی ماسک بر چهره دارند و برخی به جای ماسک زدن، بر دیوار درِ ورودی زیارتگاه بوسه زده­اند. تصویر بیانگر وجودِ یک بیماری سرایت­کننده است.

دلالت ضمنی: فاصلۀ معنادار دیدگاه­ها بین افراد و تفاوت در عمل به رعایت اصول بهداشتی؛ این پذیرش و انکار، تفاوت بینش­های فردی دربارۀ پدیدۀ بیماری­زا را نشان می­دهد. بی­نظمی موجود در قاب این دلالت را القا می­کند.

اسطوره: پیروان و اصحاب دین همواره در برابر بیماری­های همه­گیر، شکاف نظری دارند (تصوير 6).

 تحلیل رویکرد نشانه­شناختی چندلر در تخفيف معنا در دین

این تصویر به­واسطۀ موقعیت، معنادار شده است. رمزگان رفتاری (آداب و رسوم و کنش­های مربوط به مکان­های مقدس) مثل بوسه زدن بر دیوار زیارتگاه، چرخیدن به دور حرم و دخیل بستن به ضریح، نشان­دهندۀ اعتقاد درونی پیروان مذهب شیعه به بارگاه ائمه است. رمزگان بدنی مثل نگاه به سمت ضریح و حرکات التماس­گونۀ بدن نشان از طلب حاجت دارد. مفهوم رمزگان گفتاری (واژگان تیتر: ضد کرونا بودن جنس سازه­های حرم) و کنش عملگرایانه (پراگماتیستی) پیروان مذهب شیعی القاکنندۀ تضاد معنایی و تناقض ادراکی بین فهم از اصول بهداشتی و توصیه­های دینی است. رمزگان کالامحور (لباس روحانیت) سبب شده القائات معنایی و نشان­دار بر تصویر مترتب شود. وجود دو سوژه در دو طرف (سمت راست و چپ تصویر) و تفاوت در عمل به توصیه­های بهداشتی در هم­نشینی با هم چالش گفتمانی در ساحت دین را به ذهن متبادر می­کند. به عبارت دیگر، حرم که نماد شفا پیدا کردن است با بیمار شدن همسویی پیدا می­کند. روحانیون الگوی فکری برخی از مردم جامعه هستند و عدم رعایت این امر از سوی آنان، نهاد دین و پایگاه فکری پزشکان را مورد تشکیک قرار می­دهد. رمزگشایی از معنای رمزگان بصری و تفسیری (ایدئولوژیک) نشان می­دهد، تلاش بر آن است که «شکاف دین و علم» از حاشیه به متن کشیده شود و به­واسطۀ بوسه زدن بر دیوار حرم، ضمن استهزای نگرش (اعتقاد) دینی، چارچوب «تخفیف معنا در دین» در ذهنیت افراد تثبیت شود (تصوير 6).

بحث و نتیجه­گیری

     امروزه رسانه‏ها پدیدۀ کرونا را براساس چشم­انداز‏های خود و مبتنی بر نیاز و خواسته‏های حکمرانان به صورت مثبت و منفی بازنمایی می­کنند. بنابراین به کرونا به مثابۀ یک بیماری محض توجه ندارند بلکه قبای سیاسی برتن کرونا کرده­اند. بازنمایی کرونا در سه کانال تلگرامی نشان می­دهد، در هر کنش اجتماعی و سیاسی عواملی چون: ماتن،  متن، مخاطب، ابزار «رسانه» و بافت اجتماعی «جامعه» نقش دارند. در بین این پنج عامل، بافت اجتماعی رسانه‏ها درکل فرایند ساخت خبرکرونا و بازنمایی رخدادهای کرونامحور بسیار ‌تأثیرگذار بوده است. معنا یا فهم کنش ارتباطی این رسانه­ها حاصل برهم­کنشی پنج عامل فوق است.

بافت اجتماعی و رویکرد رسمی تولید و انتشار اخبار کرونا در کانال تلگرامی خبرگزاری صداوسیما رویکرد «بازنمایی اقتدار ملی و پزشکی و همراه­سازی مردم» بوده است. به همین منظور از نقش اصحاب درمان کرونا در ایران به عنوان مدافعان سلامت یاد می­شود. در چنین بافتی هر پنج ضلع ارتباطی در عملکرد خود همراهی و همخوانی دارند. در نتیجه رفتار مدیریت بحران، به سمت انتظار رفتار صحیح و به سامان از رسانه‌ها تمایل پیدا می­کند. کانال تلگرامی بی‏بی‏سی فارسی از کرونا به عنوان ابزار تشدید اختلافات بین مردم و حکومت و ایجاد تنش در جامعۀ ایران استفاده می­کند. این شبکه­ها به تریبون­هایی برای اتهام­زنی و انداختن مسئولیت­ها بر دوش دیگران تبدیل شده­اند. با این شیوه، از حربۀ تهدید و ایجاد رعب و وحشت میان توده‌های مردم، به منظور تضعیف روحیه و سُست کردن ارادۀ آن‌ها از فضای تلگرام بهرۀ لازم را می برد. بي‏بي‏سي فارسی به دنبال آن است تا  به­واسطۀ كرونا در بين شهروندان هراس ایجاد نماید وضعیت کشور را بحراني جلوه دهد. در این میان رسانه نوپای ایران­اینترنشنال با هدف برجسته­سازی اختلافات و تخفیف شعائر شیعی و دینی در جامعۀ ایران برای هدایت و جهت­دهی افکار عمومی به سوی نیات و اهداف منطبق با خط و مشی­های رسانه­ای خود در پیام­رسان موبایلی تلگرام، برنامه­های خبری مرتبط با کرونا تهیه و منتشر می­کند.

 در رابطه با بیماری همه­گیر کنونی، رسانه­ها منطبق با سیاستگذاری و اهداف فرهنگی متبوع خود، بحران کرونا را صورت­بندی کردند. خبرگزاری صداوسیما که در قطب مقابل شبکه­های فارسی­زبان ماهواره­ای قرار دارد، عمدۀ تصاویر و قاب­هایی که از کرونا بازنمایی می­کند در جهت چارچوب­بندی کردن روایت امیدبخشی و فرونشاندن تنش­های منتج از کروناست. صداوسیما با بهره­گیری از تصویر پزشکان در پی تثبیت جایگاه کادر درمان و نشان دادن اقتدار آنان برای مهار بیماری است و در این زمینه از رمزگان­های اجتماعی و تفسیری به خوبی بهره می­گیرد. همچنین با نمایش فضاهای خالی از سکنه در راستای تغییر نگرش عمومی نسبت به بحران سلامت و اتخاذ رفتار متناسب با این دوران گام برمی­دارد. در قطب مخالف، بی­بی­سی با بهره­گیری از عنصر ترس و رویکرد تسری وحشت حاصل از مرگ، در پی عمومیت­بخشی سویه­های تاریک پاندمی کرونا به جامعۀ ایران است. در همین راستا، شبکۀ مذکور در کانال تلگرامی­اش، برای تشدید اختلافات درون اجتماع ایران و بین ایران با سایر کشورها از جمله آمریکا، انگاره­ای دگردیس­شده از مسئلۀ کرونا را برساخت می­کند و به تعبیری از قلب واقعیت بهره می­جوید. بی­بی­سی فارسی رگه­هایی از ایدئولوژی را وارد روایت خود می­کند و از کرونا که ویروسی در ساحت سلامت و پزشکی است؛ ویروسی در حوزۀ سیاست بازتولید می­کند.

در گفتمان خبری ایران­اینترنشنال، کرونا با متعلقات دینی و ایدئولوژیک در حوزۀ عمومی بازنمایی می­شود. این رسانه در کانال تلگرامی خود، با برجسته کردن کرونا در جغرافیای ایران به دنبال کلیشه­سازی این امر است که منبع پدیدار شدن ویروس کشور ایران است. در وجه دیگر، در پی اتصال دادن شعائر دینی و آموزه­های شیعیان با تشدید کرونا برآمده است. شبکۀ ماهواره­ای مذکور، با تصویر گزینشی از فضای دینی درصدد برساخت روایتی پارادوکسیکال از دین است و به عبارت دیگر با اسطوره­شکنی از معنای دین و اثربخشی نمادهای دینی در راستای انگاره­سازی از تقابل علم و دین به مثابۀ بال­های گفتمانی متضاد هم است.

واکاوی فریم­های مختلف از این سه شبکۀ خبری مذکور در عصر پاندمی کرونا نشان می­دهد که کانال پیام­رسان موبایلیِ تلگرام ابزار مناسبی برای بازنمایی مسائل متنوع از جمله کووید 19 در خدمت خلق معنا یا تحریف معناست. با استفاده از نشانه­ها و پراکنش رمز­های زبان کلامی، اندامی، کالامحور، رفتاری، ادراکی و ایدئولوژیک می­توان مختصات فهم خودآگاه یا ناخودآگاه مخاطبان از متون رسانه­ای را دگردیس و خوانشی متضاد ارائه کرد. به اعتقاد بارت، نشانه­ها معصوم و بی­طرف نیستند، بلکه در شبکه­های پیچیدۀ بازتولید ایدئولوژیکی گرفتارند (اسمیت، 1383: 178). به­طورکلی می­توان گفت، در سپهر نشانه­شناختی، خبرگزاری صداوسیما به دنبال تثبیت نظام ارزش­ها و حفظ وضع موجود است. در مقابل، بی­بی­سی فارسی و ایران­اینترنشنال در پی برساخت ایدئولوژیک از بحران، در هم شکستن و معنازدایی از اسطوره­ها هستند.

منابع

- اسمیت، فیلیپ دانیل. (1383). درآمدی بر نظریۀ فرهنگی، ترجمۀ حسن پویان، تهران: دفتر پژوهش­های فرهنگی با همکاری مرکز بین­المللی گفت­وگوی تمدن­ها.

- چندلر، دانیل. (1394). مبانی نشانه­شناسی. ترجمۀ مهدی پارسا، چاپ پنجم، تهران: انتشارات سورۀ مهر.

- خیرآبادی، رضا و خیرآبادی، معصومه. (1391). «شیوه­های بررسی تحلیل عناصر بصری و تصاویر در چارچوب تحلیل گفتمان انتقادی»، مجموعۀ مقالات دومین هم­اندیشی تحلیل گفتمان و کاربردشناسی. به کوشش فردوس آقا­گل­زاده، چاپ اول، تهران: نشر نویسه پارسی.

- دانسی، مارسل. (1388). نشانه­شناسی رسانه­ها. ترجمۀ گودرز میرانی و بهزاد دوران، تهران: نشر چاپار و آنیسه ­نما.

- دشتگلی هاشمی، مانا. (1399). «پوشش خبری کرونا در فیسبوک و توییتر شبکه­های خبری برتر جهان». فصلنامۀ مطالعات رسانه­های جدید، سال ششم، دورۀ دوم، شمارۀ 7، صص 64-39.

- دونزباخ، ولفگانگ. (1398). فلسفۀ ارتباطات؛ دانشنامۀ موضوعی بین­المللی ارتباطات. ترجمۀ احسان شاه­قاسمی، چاپ نخست، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.

- راودراد، اعظم و تقي­زادگان، معصومه. (1391). «سپيده يا الي؛ خوانش انتقادي فيلم دربارة الي»، فصلنامة مطالعات فرهنگي و ارتباطات، سال 9، شمارۀ 31، صص 173-157.

- رز، ژیلیان. (1394). روش و روش­شناسی تحلیل تصویر. ترجمۀ سید جمال­الدین اکبرزادۀ جهرمی، چاپ اول، تهران: پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات: صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران، مرکز پژوهش و سنجش افکار.

- زابلی­زاده، اردشیر. (1393). چارچوب­بندی، خبر و رسانه­ها. چاپ اول، تهران: دفتر مطالعات و برنامه­ریزی رسانه­ها.

- زارع، امین (1399). «اطلاع­یابی سلامت در هنگام همه­گیری بیماری: مطالعۀ موردی شهروندان کرمانشاهی در بحران شیوع کووید 19». فصلنامۀ مطالعات کتابداری و علم اطلاعات، دورۀ 12، شمارۀ 4.

- سجودی، فرزان. (1395). نشانه­شناسی کاربردی. تهران: نشر علم.

- عظیمی­فرد، فاطمه؛ صلواتیان، سیاوش و عماد­الدین، علیرضا. (1396). "مقایسۀ کاربرد عکس خبری در وبگاه شبکه­های خبر، العالم و پرس­تی­وی"، فصلنامۀ مطالعات رسانه­های نوین، سال سوم، شمارۀ 11، صص 136-95.

- فلوسر، ویلم. (1393). در باب فلسفۀ عکاسی. ترجمۀ پوپک بایرامی، چاپ دوم، تهران: حرفۀ نویسنده.

- فیسک، جان. (1386). درآمدی بر مطالعات ارتباطی. ترجمۀ مهدی غبرایی، چاپ اول، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه­ها.

- مهدی­زاده، سیدمحمد. (1387). رسانه­ها و بازنمایی. تهران: مرکز مطالعات و توسعۀ رسانه­ها.

- مهدی­زاده، سید­محمد. (1392). نظریه­های رسانه: اندیشه­های رایج و دیدگاه­های انتقادی. چاپ سوم، تهران: همشهری.

- ميلنر، اندرو. (1385). درآمدي بر نظريۀ فرهنگي معاصر. ترجمۀ جمال محمدي، تهران: نشر ققنوس.

- نجومیان، امیرعلی. (1386). «از نشانه­شناسی تا واسازی عکس». پژوهشنامۀ فرهنگستان هنر، شمارۀ 5، صص 116-99.

- هرمزی­زاده، محمدعلی؛ صلواتیان، سیاوش و قاسمی­تبار، سیدهادی. (1397). «بازنمایی روابط خانوادگی در فصل­های چهارگانۀ مجموعۀ تلویزیونی "پایتخت"»، فصلنامۀ خانواده­پژوهی، سال چهاردهم، شمارۀ 53، ص 8.

- هوور، استوارت و لاندباي، نات. (1382). بازانديشي دربارة رسانه، ديـن و فرهنـگ، ترجمـة مسـعود آريايي­نيا، تهران: سروش.

- An, S. K., & Gower, K. K. 2009. How do the news media frame crises? A content analysis of crisis news coverage. Public Relations Review, 35(2), 107-112.

- Devereux, E. (Ed.). 2007. Media studies: Key issues and debates. Sage.

- Eka Pratiwi, D. P., & Sulatra, I. K. 2020. The Ideology within COVID-19 Public Service Advertisements: A Semiotic Approach.

- Entman, R. M. 1993. Framing: Toward clarification of a fractured paradigm. Journal of communication, 434, 51-58.

- Fisk, G 1987. Television Culture, Routledge, London.

- Gabore, S. M. 2020. Western and Chinese media representation of Africa in COVID-19 news coverage. Asian Journal of Communication, 30(5), 299-316.

- Hall, S. 1997. Representation: Cultural representations and signifying practices. London: Sage.

- Hall, S. 2003. Representation, London: Sage Publication.

- Knight, M. G. 1999. Getting past the impasse: Framing as a tool for public relations. Public Relations Review, 25(3), 381-398.

- Shoemaker, P. J., & Reese, S. D. (1996). Mediating the message (pp. 781-795). White Plains, NY: Longman.

 

Representation of Covid19 on the IRIB News Agency Telegram Platform and Its Persian-language Satellite Competitors

Javad Sadeghi, Ebrahim Fathi, Mehrdad Pashabadi

Abstract

In the postmodern world, issues are presented as reality or hyperreality through the media and their dominance of codes and represented prescriptions of reality permeate the current human lifeworld. The main purpose of this research is reading how the corona phenomenon is represented in the telegram channels of the IRIB News Agency, BBC Persian and Iran International during the outbreak of the coronavirus. Under the current crisis of Corona, the above-mentioned media represent the Corona phenomenon and its issues based on their unique news discourse. In the meantime, the published visual content (video, news photo, and archival images) is a communication-cultural tool in the semiosphere of these media for the framing of narratives related to the coronavirus. The research analysis method is to implement the image analysis technique to extract various semantic significations from the selected views. In this regard, Pierce, Barthes, and Chandler's semiotic approaches have been used to interpret the images related to Corona on the telegram channels of the mentioned media. The presenting Corona news approach in the IRIB telegram channel has been the frame of "doctors’ authority and accompanying the citizens with itself". The BBC Persian Telegram channel has used the Corona as a "tool to intensify disputes" between the people and the government and to create tension in Iranian society and has also resorted to the frame of "spreading terror" among the public. Meanwhile, the fledgling news network of Iran International has produced and published news programs related to Corona with the aims of "magnifying the phenomenon of crisis" and "discounting of meaning in religion" to direct public opinion in Iranian society towards the intentions of its owners and media policy on the Telegram mobile messenger.

Keywords: Coronavirus, Representation, Telegram, IRIB News Agency, Satellite Networks

1

 

---

[1] 1. Vilem Flusser

[2] 1. Icon

[3] 2. Index

[4] 1. Symbol

[5] 2. Denotation

[6] 3. Connotation

[7] 4. Myth

[8] 5. Daniel Chandler

[9] 1. Hall

[10] 1. Entman

[11] 2. Framing

[12] 1. Samuel Mochona Gabore

[13] 2. Eka Pratiwi

[14] 3. I Komang Sulatra

[15] 4. John Storey

[16] 1. سورۀ آل عمران، آیۀ 133

[17] 1. https://fa.wikipedia.org/wiki1

[18] 1. Eye level, Level shot

---