ذهنیت‌های جغرافی‌نگاران مسلمان (از سده سوم تا هفتم) درباره شگفتی‌های جهان: محوطه باستانی اهرام مصر

محورهای موضوعی : تاریخ و تمدن اسلامی

نگار ذیلابی ¹ , زهرا محشری ²

1 - استادیار گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشکده الهیات و ادیان، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران
2 - دانشجوی کارشناسی ارشد تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشکده الهیات و ادیان، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران

تاریخ دریافت : 1398/12/26 تاریخ پذیرش : 1399/05/15 تاریخ انتشار : 1399/06/01

کلید واژه: ابوالهول, اهرام, تاریخ ذهنیت, جغرافی‌نگاران مسلمان, متون جغرافیایی سده‌های میانه,

چکیده مقاله :

در متون جغرافیایی سده‌های میانه داده‌های متنوع و تفسیرهای گوناگونی از موضوع شگفتی‌ها ارائه شده‌است که بیش از آن‌که گزارشی عینی و حاکی از حاق واقع باشد، نشان‌دهنده ذهنیت‌های رایج در سیاق اجتماعی و فرهنگی معاصر ماتنان است. در این پژوهش پرسش اصلی این است که جغرافی‌نگاران مسلمان از سده سوم تا هفتم چه ذهنیاتی درباره اهرام و محوطه پیرامون آن ازجمله مجسمه ابوالهول داشته‌اند؟ آیا نمونه‌هایی از بررسی علمی یا کاوش انسان‌شناسانه در میان نظرات آ‌‌ن‌ها دیده می‌شود یا این‌که آراء این دانشوران مسلمان بازتابی از روایات عامیانه و افواهیات رایج در میان توده مردم بوده ‌است؟ روش عام در این پژوهش الگوی تحلیل محتواست که نخست به شیوه توصیفی، داده‌های مهم‌ترین منابع جغرافیایی درباره موضوع استقصا شده، سپس با رویکرد تاریخ ذهنیت، این داده‌ها بررسی و پردازش و تحلیل شده‌است. بر اساس این پژوهش، ذهنیات رایج در میان عامه مردم از جمله تلقی‌های جادومحور از تصاویر و تماثیل در تفسیر این سازه‌ها بر دیگر تفاسیر غلبه داشته‌ است.

چکیده انگلیسی:

Geographical texts of the Muslim world in the medieval period presented the diverse data and readings of Wonders of the World. Rather than serving as objective accounts pertaining to the reality, the data are indicative of the mentalities of the authors’ contemporaneous societal and cultural discourses. The main question addressed here is what mentalities Muslim geographers- from the third/ninth to the seventh/thirteenth century- held about the Pyramids and thereabouts, including Sphinx of Giza. Can we find any instances of scientific investigation or anthropological exploration in their discourse? Are the ideas of those Muslim scholars reflecting the popular narratives and folktales among the commoners? Content analysis serves as the model of this study. First, the data contained in the most important geographical sources about the subject is descriptively explored. Then, history of mentalities is applied in order to inquire, process, and analyse the data. The findings suggest that the mentalities prevailing among the commoners, such as the magical characters to depictions and statues in these historical constructs, has the upper hand over other interpretations.

منابع و مأخذ:

آلن، گراهام، بینامتنیت، ترجمه پیام یزدانجو، تهران، نشر مرکز، 1385ش.

 ابن بابویه، محمد بن علی، عیون اخبار الرضا، چاپ مهدی لاجوردی، تهران، نشر جهان، بی­تا.

ابن‌خردادبه، عبید الله بن عبد الله، المسالک و الممالک، بیروت، دار صادر افست لیدن، 1992م.

 ابن رسته، احمد بن عمر، الأعلاقالنفیسةویلیهکتابالبلدان، بیروت، دار صادر، 1892م.

ابن فقیه، احمد بن محمد، البلدان، بیروت، عالم الکتب، 1416ﻫ.

ادریسى، محمد بن محمد، نزهةالمشتاقفیإختراقالآفاق، بیروت، عالم الکتب، 1409ﻫ.

اسکندرى، نصر بن عبد الرحمن، الأمکنةوالمیاهوالجبالوالآثارونحوهاالمذکورةفىالأخباروالآثار، ریاض، مرکز الملک فیصل للبحوث و الدراسات الاسلامیه، 1425ﻫ.

برک، پیتر، تاریخ فرهنگی چیست؟ ترجمه نعمت الله فاضلی و مرتضی قلیج، تهران، پژوهشکده تاریخ اسلام، 1389ش.

بکری، عبدالله بن عبدالعزیز، المسالکوالممالک، بیروت، دارالغرب الاسلامی، 1992م.

بیرونی، ابوریحان محمد بن احمد، التفهیم لاوائل صناعه التنجیم، چاپ جلال الدین همایی، تهران، 1362ش.

همو، الآثار الباقیة عن القرون الخالیة، تهران، مرکز نشر میراث مکتوب، 1380ش.

جواد علی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بغداد، مکتبه النهضه، 1391ﻫ..

حازمى، محمد بن موسى، الأماکنأومااتفقلفظهوافترقمسماهمنالأمکنة بیروت، دارالکتب العلمیة، بی تا.

حدود العالم من المشرق الى المغرب، تصحیح منوچهر ستوده، تهران، کتابخانه طهوری، 1362ش.

ذیلابی، نگار، «پیوند طلسمات و صورتگری در اسلام»، تاریخ و تمدن اسلامی، سال دوازدهم، شماره بیست و سوم، بهار و تابستان 1395.

زبیدی، محمد بن محمد مرتضی، تاج العروس من جواهر القاموس، بیروت، دارالفکر، 1414ﻫ .

سعدی، گلستان، تصحیح محمد علی فروغی، تهران، نشر سرایش، 1382ش.

سیف فرغانی، دیوان، تهران، نشر فردوس، 1392ش.

قاسملو، فرید، «گزارشی در باب کتاب ثمره و تعلق آن به آثار هرمسی»، آینه میراث، دوره جدید، ش2، پاییز 1382.

قفطی، علی بن یوسف، تاریخ الحکماء قفطی، چاپ بهین دارایی، تهران، 1371ش.

قیومی بیدهندی، مهرداد و امید شمس، «درآمدی بر تاریخ ذهنیت عامه در معماری ایران»، مطالعات معماری ایران، پاییز و زمستان 1391.

قیومی بیدهندی، مهرداد و نازنین شهیدی، «رویکرد تاریخ فرهنگی و امکان و فواید آن در معماری ایران»، مطالعات تاریخ فرهنگی، دوره 5، ش 17.

مسعودی، ابوالحسن علی بن حسین، اخبارالزمان، ترجمه کریم زمانی، تهران، انتشارات اطلاعات، 1370ش.

مسعودی، علی بن حسین، التنبیه و الاشراف، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1365ش.

همو، مروجالذهبومعادنالجوهر، قم، نشر دارالهجره، 1409ﻫ..

مقدسی، محمد بن احمد، أحسن التقاسیم فى معرفة الأقالیم، بیروت، دار صادر، بی­تا.

منجم، إسحاق بن حسین، آکام المرجان فی ذکر المدائن المشهورة فی کل مکان، بیروت، عالم الکتب، 1408ﻫ .

نامور مطلق، بهمن، درآمدی بر بینامتنیت: نظریه ها و کاربردها، تهران، 1390ش.

ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، بیروت، دارالمعرفة.

نصر، سیدحسین، معارف اسلامی در جهان مصر، تهران، 1353ش.

نصیرالدین طوسی، شرح ثمره بطلمیوس در احکام نجوم، تصحیح جلیل اخوان زنجانی، تهران، میراث مکتوب، 1378ش.

یاقوت حموى، معجمالبلدان، بیروت، دار صادر، 1995م.

F. Sezgin, Geschichte des Arabischen Schrifttums, Leiden, 1967-1979.

Alan, Graham, Intertextuality, Trans. Payam Yazdanju, Tehran, Nas̲h̲r-i  Markaz, 2006/ 1385.

Bakrī, ʿAbdallāh b.ʿAbd al- ʿAzīz, al-Masālik wa al-Mamālik, Beirut, Dār al-Gharb al-Islāmī, 1992/ 1371.

Berk, Peter, What is cultural history, Trans. Nematollah Fazeli & Morteza Ghelich, Tehran, Tarikh Islam Institute,1389/ 2010.

Bīrūnī, Abū ʾl- Rayḥān, al- Āthār al- Baḳiyaʿan al- Ḳurūn al- Khāliya, Tehran, Mīrāth Maktub, 1380/ 2001.

Bīrūnī, al-Tafhīm li- Awāʾil Ṣināʿat al- Tandjīm, Jalaluddin Homaei ed.,Tehran, 1362/ 1983.

F.Sezgin,Geschichte des Arabischen Schrifttums,leiden,1967-1979.

Ghassemlou, Farid, “Guzārishī Dar bāb- i Kitāb- i Thamara wa Taʿlluḳ Ān bih Āthār- i Hirmisī”, Mirror of Heritage, Dawra- yi Djadīd, No.2, Fall 1382/ 2003, pp.157-166.

Ḥāzimī,Muḥammad b. Mūsā, al-Amākin-aw mā Ittafaḳa lafẓ- u-hū wa- Iftaraḳa Musammā-hu Min al- Amkinah, Beirut, Dār al- Kutub al- ʿIlmiyya, (Und).

Ḥudūd al- ʿĀlam Min al- Mashriḳ Ilā ʾl-, Maghrib, Revised by Manouchehr Sotoudeh, Tehran, Tahouri Bookstore, 1362/ 1983.

Ibn Bābawayh, ʿUyūn al- Akhbār al- Riḍā, Revised by Mehdi Lajevardi, Tehran, Nashr- i Djahān, (Und.).

Ibn al- Faḳīh, Aḥmad b. Muḥammad, al- Buldān, Beirut, ʿālam al- Kitāb, 1892/  1310.

Ibn Khurdādbih, ʿUbaydallāh b. ʿAbdallāh, al- Masālik wa al- Mamālik, Beirut, Dār Ṣādir Offset Leiden, 1992/ 1370.

Ibn Rusta, Aḥmad b. ʿUmar, al- Aʿlāḳ al- Nafīsa wa Kitāb al- Buldān , Beirut, Dār al- Ṣādir,1892/ 1270.

Idrīsī, Muḥammad b. Idrīs, Nuzhat al- mushtāḳ fī ʾkhtirāḳ al- āfāḳ, Beirut, ʿĀlam al- kutub,1989 AD/ 1409 AH.

Iskandarī, Naṣr b. ʿAbd al-Raḥman, al- Amkina wa-ʾl-Miyāh wa-ʾl-Djibāl wa-ʾl-Āthār wa-Naḥwihā al-Madhkura fī ʾl-Akhbār wa-ʾl-Ashʿār, Riyadh, King Faisal Center for Research and Islamic Studies, 1425 AH/ 2004 AD.

Jawād ʿAlī, al-Mufaṣṣal fī Taʾrīkh al- ʿArab Ḳabl al-Islām, Baghdad, Maktaba al -Nihḍa, 1391/ 2012.

Ḳifṭī, ʿAlī b. Yūsuf, Taʾrīkh al-Ḥukamāʾ, Revised by Behin Darayi, Tehran, 1371/ 1992.

Maḳdisī, Abū ʿAbdallāh Muḥammad b. Aḥmad, Aḥsan al- Taḳāsīm fī Maʿrifat al- Aḳālīm, Beirut, Dār al- Ṣādir, (Und.).

Masʿūdī, Abū ʾl- Ḥasan ʿAlī b. Ḥusayn, Akhbār al- Zamān,Trans. Karim Zamani,Tehran, Intishārāt- i Iṭilāʿāt, 1370/ 1991.

Masʿūdī, Abūʾl- ḤasanʿAlī b. Husayn, al- Tanbīhwaʾl- Ishrāf, Tehran, Intishārāt- i ʿIlmī wa Farhangī, 1365/ 1986.

Masʿūdī,Abūʾl- ḤasanʿAlī b. Husayn, Murūdj al-Dhahab wa- Maʿādin al- Djawhar, Qom, Dār al- Hidjra, 1409 AH/ 1988 AD.

Munadjdjim, Isḥāḳ b. Husayn, Ākām al Mardjān fī Dhikr al-Madāʾin al-Mashhūra Fī kull-i Makān, Beirut, ʿĀlam al-Kutub, 1408 AH/ 1987 AD.

al-Nadīm, Muḥammad b. Isḥāḳ, al-Fihrist, Beirut, Dar al-Maʿrifa, (Und).

Namvar motlagh, Bahman, Darāmadī bar Biynāmatniyyat, Naẓariyya-hā wa Kārburd-hā, Tehran, 2011/1390.

Naṣīr al- Dīn al- Ṭusī, Sharḥ- i Thamara- yi Baṭlamyūs(Ptolemy) dar Aḥkām- i Nudjūm, Revised by Jalil Akhawan Zanjani, Tehran, Mīrāth- i Maktub, 1378.

Nasr, seyyed Hosein, Maʿārif- Islāmī dar Djahān- i Miṣr(Egypt), Tehran, 1353/ 1974.

Qayyumi Bidhendi, Mehrdad & Nazanin Shahidi, “Rūy- Kard- i Tārīkh Farhangī wa Imkān wa Fawāyid- i Ān dar Miʿmārī- yi Iran”, Cultural History Studies, Vol. 5, No. 17.

Qayyumi Bidhendi, Mehrdad & Omid Shams, “Dar-Āmadī bar Tārīkh- i Dhihniyyat- i ʿĀmma dar Miʿmārī- yi Iran”, Journal of Iranian Architecture Studies, 1391/ 2012, pp.5-26.

Saʿdī, Gulistān, Revised by Mohammad Ali Foroughi, Tehran, Nashr- i Sarāyish, 1382/ 2003.

Sayf Farghānī, Dīwān, Tehran, Nashr- i Firdaws, 1392/ 2013.

Yāḳūt Hamawī, Muʿdjam al- Buldān, Beirut, Dār Ṣādir, 1995/ 1373.

Zabīdī, Muḥammad b. Muḥammad Murtaḍā, Tādj al ʿArūs min Djawāhir al Ḳāmūs, Beirut, Dār al-Fikr, 1414 AH/ 1993 AD.

Zeilabi, Negar, “piywand- i Ṭilismāt wa Ṣurat- garī dar Islām”, The Journal of Islamic History and Civilisation, Vol. 12, No. 23, Spring & Summer 1395/ 2016, pp.3-28.