پیوند تاریخ‌نگاری با ستاره‌شناسی و تنجیم در عصر صفویه
محورهای موضوعی : تاریخ و تمدن اسلامی
بهزاد کریمى
1
(استادیار دانشگاه آیت‌الله حائری میبد، گروه ایران‌شناسی، میبد، ایران)
کلید واژه: تاریخ‌نگاری عصر صفویه, کیهان‌شناسی عصر صفویه, ستاره‌شناسی اسلامی, تنجیم,
چکیده مقاله :
تاریخ نگاری نمی تواند فارغ از تأثیرات علوم دیگر یا حوزه های اجتماعی و سیاسی به درستی مطالعه و فهمیده شود. بر همین اساس، نویسنده کوشیده است در این جستار و در بازه زمانی عصر صفویه، رابطه کیهان شناسی و در زمینه ای محدودتر، تنجیم را با تاریخ نگاری، با اتخاذ رویکردی توصیفی- تحلیلی بررسی کند. نویسنده ابتدا مقدماتی در باب قِرانبه عنوان یکی از مبادی ستاره شناختیِ مرتبط با بحث اصلی این نوشتار به دست داده و در بخش های بعدی، ضمن شناسایی چگونگی پیوند ستاره‌شناسی و تنجیم با تاریخ نگاری، تأثیر و تأثر این حوزه ها را بر اساس منابع شاخص تاریخ نگارانه و ستاره شناسانه بررسی کرده است؛ سرانجام در بخش پایانی این جستار که بلاغت تنجیمی نام یافته، نویسنده با رویکردی فرم گرا کوشیده تا ریطوریقای تاریخ نگارانه صفوی را در ربط با تنجیم تحلیل و بررسی کند.
The historiography can be understood by studying the contextual, social and political science. On this basis, the relationship between cosmology and historiography during Safavid Era will be studied in this paper. In the early part, the “Qiran” (conjunction) as an essential principle related to the core of this essay is reviewed. Then, the connection between astrology and historiography and their influences based on the historiographical and astrological works have been considered. Finally, Safavid historiographical rhetoric has been studied through a formalistic approach. Keywords: Historiography, Cosmology, Astronomy, Astrology, Safavid Era. References Abū al- Ḥasan Ḳazwīnī, fawaid al- Ṣafawiyya, Revised by Maryam Mir Ahmadi, Tehran, Mūassisa-yi Muṭāliāt wa taḥḳīkāt-i farhangī, 1988/ 1367. Abū Rayḥān al- Bīrūnī, al- tafhīm li- Awāil ṣināat al- tandjīm, Revised by Jalal Homaei, Tehran, Madjlis, 1939- 1937/ 1318-1316. Abū muashshir Balkhī, Aḥkām Ḳirānāt-i Abū muashshir Balkhī, Malek National Library and Museum Of Iran, manuscript, No. 3395/5. Afūshtaī Naṭanzī, Hidāyat Allāh, Nuḳāwat al- āthār fī dhikr al- akhyār, Revised by Ehsan Eshraghi, Tehran, Bungāh-i tardjuma wa nashr-i kitab, 1971/ 1350. Ahmadi, Babak, Risāla-yi Tarikh, Tehran, markaz, 1387/ 2008. Amīnī Harawī, Amīr Ṣadr al- Dīn Ibrāhīm, Futūḥāt-i Shāhī, Revised by Muhammad-Reza Nasiri, Tehran, Andjuman Āthār wa Mafakhir-i farhangī, 2004/ 1383. Anārī, Muḥyi l- Dīn b. Badr al- Dīn, Aḥkām-i ḳirānāt Muḥyi l- Dīn Anār Bayāzī, Malek National Library and Museum Of Iran, manuscript, No. 3068. Būdāḳ Munshī Ḳazwīnī, Djawahir al- Akhbār, Revised by Mohsen Bahram Nejad, Mīrāth-i Maktūb, Tehran, 2008/ 1387. Chardin, Jean, Safar-nama Shārdun (Perser Bayagesen), trans. Eghbal Yaghmaei, Tehran, Tūs, 1995/ 1374. Djanābandī, Mīrzā Bayg, Rawḍat al- Ṣafawiyya, Revised by Gholamreza Tabatabaie Majd, Tehran, Dr. Afshar's Endowment Foundation, 1999/ 1378. Geoffrey, Roberts, Tarikh wa Rawāyat (The History and Narrative Reader), trans. Jalal Farzaneh Dehkordi, Tehran, Imam Sadiq University, 2010/ 1389. Ibn Athīr, Tarikh-i kāmil-i buzurg-i Islām wa Iran, trans. Abbas Khalili & Abu al- Qasim Halat, Tehran, Ilmī, 1992, 1371. Iskandar Beg Turkoman, Tarikh-i Ālam- ārā-yi Abbāsī, Revised by Iraj Afshar, Tehran, Amīr Kabīr wa kitāb furūshī-yi tayīd Iṣfahān, 1955/ 1334. Jafarian, Rasul, “Zāyča- nāma niwīsī wa Tāli- bīnī dar tarikh mā (guzārishī az čand Zāyča- nāma az khāndān-i Mahdī ḳulī khān ḳummī)”, website: http://khabaronline.ir/detail/364349/weblog/jafarian, 2014/ 1393. Ḳāḍī Aḥmad b. Sharaf al- Dīn al- Ḥusayn al- Ḥusaynī al- Ḳumī, Khulaṣat al- Tawārīkh, Revised by Ehsan Eshraghi, Tehran, University of Tehran, 1984/ 1363. Khūrshāḥ b. Ḳubād al- Ḥusaynī, Tarikh Ilčī-yi Niẓām-shah, Revised by Muhammad-Reza Nasiri & Koi chi Haneda, Tehran, Andjuman Āthār wa Mafakhir-i farhangī, 2010/ 1389. Kennedy, Edward Stewart, Pazhūhishī dar zīdj-hā-yi Dawra-yi Islāmī(A survey of islamic astronomical tables),trans. Muhammad Bagheri, Tehran, Ilmī wa Farhangī, 1995/ 1374. Ibid, Studies in the Islamic Exact Sciences, Beirut, American University of Beirut, 1983/ 1361. Ibid, Astronomy and Astrology in the Medieval Islamic World, London, Ashgate, 1998/ 1376. Ḳumī, Abū Naṣr Ḥasan b. Alī, al- Madkhal Ilā Aḥkām al- Nudjūm, Revised by Jalil Akhavan Zanjani,Tehran, Mīrāth-i maktūb & Ilmī wa Farhangī, 1996/ 1375. Lockhart, Laurence, Inḳirāḍ-i silsila-yi Ṣafawiyya(The Fall of the Ṣafavī Dynasty and the Afghan Occupation of Persia), trans.Ismail Dowlatshahi, Tehran, Ilmī wa farhangī, 2004/ 1383. Mir Muhammad Sadegh, Sayyed Saeed, “Tarikh-i Abbāsī”, Dāirat al- Maārif-i Buzurg-i Islāmī. Mīrzā Rafīā, Dastūr al- Mulūk, Revised by Muhammad Ismail Marchinkowski, trans. Ali Kord-Abadi, Prolegomena by Mansor Sifat Gol , Tehran, Markaz Asnād wa tarikh-i Dīplumāsī, 2006/ 1385. Mīrzā Samīā, Tadhkira al- mulūk, Revised by Vladimir Minorsky, trans. Masoud Rajabnia, Prolegomena by Mohammad Dabeer Siyaqi, Tehran, Amīr Kabīr, 1989/ 1368. Mullā Djalāl al- Dīn Muḥammad, Tuḥfa-yi Khānī, National Library of Iran, Manuscript, No. 3017/3. Mullā Muẓaffar Gunābādī, Tanbīhāt al- Munadjdjimīn, Malek National Library and Museum Of Iran, manuscript, No, 3107. Muṣaffā, Abu al- Faḍl, Farhang-i Iṣṭilāḥāt-i Nudjūmī, Tehran, Mūassisa-yi Muṭāliāt wa Taḥḳīḳāt-i farhangī, 1987/ 1366. Mustawfī, Hamdallāh, Tarikh-i Guzida, Revised by Abdolhossein Navaei, Tehran, Amīr Kabīr, 1985/ 1364. Nallino, Carlo Alfonso, Tarikh-i Nudjūm-i Islāmī, trans. Ahmad Aram, Tehran, Bahman, 1970/ 1349. Pingree, David, The Thousands of Abu Maashar, London, The Warburg Institute, 1968/ 1346. Roberts, Geoffrey (ed.), The History and Narrative Reader, London. Yamamoto, Keiji and Burnett, Charles, 2000, Abu Maashar on Historical Astrology, Leiden, Brill, 2001/ 1379. Rustam al- Ḥukamā, Muḥammad Hashim Āṣif, Rustam al- Tawārīkh, Revised by Mitra Mehrabadi, Tehran, Dunya-yi kitab, 2003/ 1382. Rūzbihān Khundjī, Faḍlullah, Tarikh-i ālam-ārā-yi Amīnī, Revised by Muhammad Akbar Ashigh, Mīrāth-i Maktūb, Tehran, 2003/ 1382. Shahmardān Ibn Abī al- Khayr Rāzī, Rawḍat al- Munadjdjimīn, Revised by Jalil Akhavan Zanjani, Library, Museum and Document Center of Iranian Parliament & Mīrāth-i maktūb, Tehran, 2003/ 1382. Taghizadeh, Sayyed Hassan, Bīst maḳāla-yi fārsī, trans. Ahmad Aram & Kavus Jahandari, Tehran, Bungāh-i tardjuma wa nashr-i kitab, 1967/ 1346. Taghizadeh, Sayyed Hassan, Maḳālāt-i taḳī-zāda( Gāh-shumārī dar Iran-i ḳadīm),Vol. 10, Iraj Afshar (as supervisor), Tehran, Shukūfān, 1978/ 1357. Tankulūshā, Revised by Rahim Reza Zadeh Malek, Tehran, Mīrāth-i Maktub, 2005/ 1384. Utbī, Abī Naṣr Muḥammad b. Abd al- Djabbār Utbī, Tarikh-i yamīnī, Revised by Abu al- Sharaf Naseh Jrfadqany, ed. Jafar shoar, Tehran, Ilmī wa Farhangī, 1995/ 1374. Valeh Qazvini, Mohammad Yusuf, Iran dar zamān-i Shāh Abbās-i Duwwum, Revised by Muhammad Reza Nasiri, Tehran, Andjuman Āthār wa Mafakhir-i farhangī, 2003/ 1382. Valeh Qazvini, Mohammad Yusuf, Khuld-i Barīn, Revised by Mir Hashem Mohaddes, Tehran, Dr. Afshar's Endowment Foundation, 1993/ 1372. Vahid Qazvini,Muhammad Taher, Tarikh Djahān Ārā-yi Abbāsī, Revised by Sayyed Saeed Mir Muhmmad Sadegh, Tehran, Institute for humanities and cultural studies, 2004/ 1383. Van der Waerden, Bartel Leendert & Kennedy, Edward Stewart, Sāl “ālam-i pārsiyyān”,Farhang, No. 21-20, pp. 188-157, 1997/ 1376. Winter, H. J. J. Winter, “Ulūm-i Iran dar Rūzigār-i Ṣafawiyyān”, The Cambridge History of Iran: The Safavids Period, trans. Yaghoub Azhand, Tehran, Djāmī, 2001/ 2004.
کتابشناسی
ابن اثیر، تاریخ کامل بزرگ اسلام و ایران، ترجمه عباس خلیلی و ابوالقاسم حالت، تهران، علمی، 1371ش.
ابوالحسن قزوینی، فوایدالصفویه، تصحیح مریم میراحمدی، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1367ش.
ابوریحان بیرونی، التفهیم لأوائل صناعة التنجیم، با تصحیح و مقدمه و شرح و حواشی جلال همایی، تهران، مجلس، 1316-1318ش.
ابومعشر بلخی، احکام قرانات ابومعشر بلخی، مؤسسه کتابخانه و موزه ملی ملک، نسخه خطی ش 5/3395.
احمدی، بابک، رساله تاریخ، تهران، مرکز، 1387ش.
اسکندربیک ترکمان، تاریخ عالمآرای عباسی، به کوشش ایرج افشار، تهران، امیرکبیر و کتابفروشی تأیید اصفهان، 1334ش.
افوشتهای نطنزی، محمود بن هدایتالله، نقاوة الآثار فی ذکرالاخیار، به اهتمام احسان اشراقی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1350ش.
امینی هروی، امیر صدرالدین ابراهیم، فتوحات شاهی، تصحیح محمدرضا نصیری، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1383ش.
اناری، محییالدین بن بدرالدین، احکام قرانات محییالدین انار بیازی، مؤسسه کتابخانه و موزه ملی ملک، نسخه خطی ش 3068.
بوداق منشی قزوینی، جواهرالاخبار، تصحیح محسن بهرامنژاد، تهران، میراث مکتوب، 1387ش.
تقیزاده، سید حسن، بیست مقاله فارسی، ترجمه احمد آرام و کاووس جهانداری، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1346ش.
تقیزاده، سید حسن، مقالات تقیزاده (گاهشماری در ایران قدیم)، جلد دهم، زیر نظر ایرج افشار، تهران، شکوفان، 1357ش.
تنکلوشا، با مقدمه و تصحیح رحیم رضازاده ملک، تهران، میراث مکتوب، 1384ش.
جعفریان، رسول، 1393، «زایچهنامهنویسی و طالعبینی در تاریخ ما (گزارشی از چند زایچهنامه از خاندان مهدیقلیخان قمی)»، وبلاگِ سایت خبرآنلاین:
http://khabaronline.ir/detail/364349/weblog/jafarian
جنابدی، میرزا بیگ، روضةالصفویه، تصحیح غلامرضا طباطبایی مجد، تهران، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، 1378ش.
خلیلی، نسیم، گفتمان نجاتبخشی در ایران عصر صفوی، تهران، علمی و فرهنگی، 1392.
خورشاه بن قباد الحسینی، تاریخ ایلچی نظامشاه، تصحیح محمدرضا نصیری و کوئیجی هانهدا، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1389ش.
رابرتز، جفری، تاریخ و روایت، ترجمه جلال فرزانه دهکردی، تهران، دانشگاه امام صادق(ع)، 1389ش.
رستمالحکما، محمدهاشم آصف، رستمالتواریخ، تصحیح میترا مهرآبادی، تهران، دنیای کتاب، 1382ش.
روزبهانِ خُنجی، فضلالله، تاریخ عالمآرای امینی، تصحیح محمداکبر عشیق، تهران، میراث مکتوب، 1382ش.
شاردن، ژان، سفرنامه شاردن، ترجمه اقبال یغمایی، تهران، توس، 1374ش.
شهمردان ابن ابی الخیر رازی، روضةالمنجمین، تصحیح و تحقیق جلیل اخوان زنجانی، تهران، میراث مکتوب و کتابخانه مجلس شورای اسلامی، 1382ش.
عتبی، ابی نصر محمد بن عبدالجبار عتبی، تاریخ یمینی، ترجمه ابوالشرف ناصح جرفادقانی، تصحیح جعفر شعار، تهران، علمی و فرهنگی، 1374ش.
قاضی احمد بن شرف الدین الحسین الحسینی القمی، خلاصةالتواریخ، تصحیح احسان اشراقی، تهران، دانشگاه تهران، 1363ش.
قمی، ابونصر حسن بن علی، المدخل الی احکام النجوم، مقدمه، تصحیح و تحقیق جلیل اخوان زنجانی، تهران، میراث مکتوب و علمی و فرهنگی، 1375ش.
کندی، ادوارد استوارت، پژوهشی در زیجهای دوره اسلامی، ترجمه محمد باقری، تهران، علمی و فرهنگی، 1374ش.
لاکهارت، لارنس، انقراض سلسله صفویه، ترجمه اسماعیل دولتشاهی، تهران، علمی و فرهنگی، 1383ش.
مستوفی، حمدالله، تاریخ گزیده، تصحیح عبدالحسین نوائی، تهران، امیرکبیر، 1364ش.
مصفی، ابوالفضل، فرهنگ اصطلاحات نجومی، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1366ش.
ملا جلالالدین محمد، تحفه خانی، سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، نسخه خطی ش ف۳۰۱۷/۳.
ملا مظفر گنابادی، تنبیهاتالمنجّمین، مؤسسه کتابخانه و موزه ملی ملک، نسخه خطی ش 3107.
میرزا رفیعا، دستورالملوک، به کوشش و تصحیح محمداسماعیل مارچینکوفسکی، ترجمه علی کردآبادی، با مقدمه منصور صفتگُل، تهران، مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی، 1385ش.
میرزا سمیعا، تذکرةالملوک (با تعلیقات مینورسکی)، به کوشش محمد دبیرسیاقی، ترجمه مسعود رجبنیا، با حواشی و فهارس و مقدمه و امعان نظر محمد دبیرسیاقی، تهران، امیرکبیر، 1368ش.
میرمحمدصادق، سیدسعید، «تاریخ عباسی»، دانشنامه جهان اسلام.
نلینو، کرلو الفونسو، تاریخ نجوم اسلامی، ترجمه احمد آرام، تهران، بهمن، 1349ش.
واله قزوینی، محمدیوسف، ایران در زمان شاه صفوی و شاه عباس دوم، تصحیح محمدرضا نصیری، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1382.
واله قزوینی، محمدیوسف، خُلدِ برین، تصحیح میرهاشم محدث، تهران، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، 1372ش.
وان در واردن، ب. ل. و کندی، ا. س.، «سال عالَم پارسیان»، فرهنگ، ش 20 و 21، صص 157-188، 1376ش.
وحید قزوینی، محمدطاهر، تاریخ جهانآرای عباسی، تصحیح سیدسعید میرمحمدصادق، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1383ش.
وینتر، هـ. ج. ج.، وینتر، «علوم ایران در روزگار صفویان»،تاریخ ایران دوره صفویان، پژوهش دانشگاه کمبریج، ترجمه یعقوب آژند، تهران، جامی، 1380ش.
Kennedy, E. S., Studies in the Islamic Exact Sciences, Beirut, American University of Beirut, 1983.
Kennedy, E. S., Astronomy and Astrology in the Medieval Islamic World, London, Ashgate, 1998.
Pingree, David, The Thousands of Abu Maashar, London, The Warburg Institute, 1968.
Roberts, Geoffrey (ed.), The History and Narrative Reader, London, Routledge, 2001.
Yamamoto, Keiji and Burnett, Charles, Abu Maashar on Historical Astrology, Leiden, Brill, 2000.
