پیوند تاریخ‌نگاری با ستاره‌شناسی و تنجیم در عصر صفویه
الموضوعات : تاریخ و تمدن اسلامی
1 - استادیار دانشگاه آیت‌الله حائری میبد، گروه ایران‌شناسی، میبد، ایران
الکلمات المفتاحية: تاریخ‌نگاری عصر صفویه, کیهان‌شناسی عصر صفویه, ستاره‌شناسی اسلامی, تنجیم,
ملخص المقالة :
تاریخ نگاری نمی تواند فارغ از تأثیرات علوم دیگر یا حوزه های اجتماعی و سیاسی به درستی مطالعه و فهمیده شود. بر همین اساس، نویسنده کوشیده است در این جستار و در بازه زمانی عصر صفویه، رابطه کیهان شناسی و در زمینه ای محدودتر، تنجیم را با تاریخ نگاری، با اتخاذ رویکردی توصیفی- تحلیلی بررسی کند. نویسنده ابتدا مقدماتی در باب قِرانبه عنوان یکی از مبادی ستاره شناختیِ مرتبط با بحث اصلی این نوشتار به دست داده و در بخش های بعدی، ضمن شناسایی چگونگی پیوند ستاره‌شناسی و تنجیم با تاریخ نگاری، تأثیر و تأثر این حوزه ها را بر اساس منابع شاخص تاریخ نگارانه و ستاره شناسانه بررسی کرده است؛ سرانجام در بخش پایانی این جستار که بلاغت تنجیمی نام یافته، نویسنده با رویکردی فرم گرا کوشیده تا ریطوریقای تاریخ نگارانه صفوی را در ربط با تنجیم تحلیل و بررسی کند.
کتابشناسی
ابن اثیر، تاریخ کامل بزرگ اسلام و ایران، ترجمه عباس خلیلی و ابوالقاسم حالت، تهران، علمی، 1371ش.
ابوالحسن قزوینی، فوایدالصفویه، تصحیح مریم میراحمدی، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1367ش.
ابوریحان بیرونی، التفهیم لأوائل صناعة التنجیم، با تصحیح و مقدمه و شرح و حواشی جلال همایی، تهران، مجلس، 1316-1318ش.
ابومعشر بلخی، احکام قرانات ابومعشر بلخی، مؤسسه کتابخانه و موزه ملی ملک، نسخه خطی ش 5/3395.
احمدی، بابک، رساله تاریخ، تهران، مرکز، 1387ش.
اسکندربیک ترکمان، تاریخ عالمآرای عباسی، به کوشش ایرج افشار، تهران، امیرکبیر و کتابفروشی تأیید اصفهان، 1334ش.
افوشتهای نطنزی، محمود بن هدایتالله، نقاوة الآثار فی ذکرالاخیار، به اهتمام احسان اشراقی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1350ش.
امینی هروی، امیر صدرالدین ابراهیم، فتوحات شاهی، تصحیح محمدرضا نصیری، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1383ش.
اناری، محییالدین بن بدرالدین، احکام قرانات محییالدین انار بیازی، مؤسسه کتابخانه و موزه ملی ملک، نسخه خطی ش 3068.
بوداق منشی قزوینی، جواهرالاخبار، تصحیح محسن بهرامنژاد، تهران، میراث مکتوب، 1387ش.
تقیزاده، سید حسن، بیست مقاله فارسی، ترجمه احمد آرام و کاووس جهانداری، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1346ش.
تقیزاده، سید حسن، مقالات تقیزاده (گاهشماری در ایران قدیم)، جلد دهم، زیر نظر ایرج افشار، تهران، شکوفان، 1357ش.
تنکلوشا، با مقدمه و تصحیح رحیم رضازاده ملک، تهران، میراث مکتوب، 1384ش.
جعفریان، رسول، 1393، «زایچهنامهنویسی و طالعبینی در تاریخ ما (گزارشی از چند زایچهنامه از خاندان مهدیقلیخان قمی)»، وبلاگِ سایت خبرآنلاین:
http://khabaronline.ir/detail/364349/weblog/jafarian
جنابدی، میرزا بیگ، روضةالصفویه، تصحیح غلامرضا طباطبایی مجد، تهران، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، 1378ش.
خلیلی، نسیم، گفتمان نجاتبخشی در ایران عصر صفوی، تهران، علمی و فرهنگی، 1392.
خورشاه بن قباد الحسینی، تاریخ ایلچی نظامشاه، تصحیح محمدرضا نصیری و کوئیجی هانهدا، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1389ش.
رابرتز، جفری، تاریخ و روایت، ترجمه جلال فرزانه دهکردی، تهران، دانشگاه امام صادق(ع)، 1389ش.
رستمالحکما، محمدهاشم آصف، رستمالتواریخ، تصحیح میترا مهرآبادی، تهران، دنیای کتاب، 1382ش.
روزبهانِ خُنجی، فضلالله، تاریخ عالمآرای امینی، تصحیح محمداکبر عشیق، تهران، میراث مکتوب، 1382ش.
شاردن، ژان، سفرنامه شاردن، ترجمه اقبال یغمایی، تهران، توس، 1374ش.
شهمردان ابن ابی الخیر رازی، روضةالمنجمین، تصحیح و تحقیق جلیل اخوان زنجانی، تهران، میراث مکتوب و کتابخانه مجلس شورای اسلامی، 1382ش.
عتبی، ابی نصر محمد بن عبدالجبار عتبی، تاریخ یمینی، ترجمه ابوالشرف ناصح جرفادقانی، تصحیح جعفر شعار، تهران، علمی و فرهنگی، 1374ش.
قاضی احمد بن شرف الدین الحسین الحسینی القمی، خلاصةالتواریخ، تصحیح احسان اشراقی، تهران، دانشگاه تهران، 1363ش.
قمی، ابونصر حسن بن علی، المدخل الی احکام النجوم، مقدمه، تصحیح و تحقیق جلیل اخوان زنجانی، تهران، میراث مکتوب و علمی و فرهنگی، 1375ش.
کندی، ادوارد استوارت، پژوهشی در زیجهای دوره اسلامی، ترجمه محمد باقری، تهران، علمی و فرهنگی، 1374ش.
لاکهارت، لارنس، انقراض سلسله صفویه، ترجمه اسماعیل دولتشاهی، تهران، علمی و فرهنگی، 1383ش.
مستوفی، حمدالله، تاریخ گزیده، تصحیح عبدالحسین نوائی، تهران، امیرکبیر، 1364ش.
مصفی، ابوالفضل، فرهنگ اصطلاحات نجومی، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1366ش.
ملا جلالالدین محمد، تحفه خانی، سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، نسخه خطی ش ف۳۰۱۷/۳.
ملا مظفر گنابادی، تنبیهاتالمنجّمین، مؤسسه کتابخانه و موزه ملی ملک، نسخه خطی ش 3107.
میرزا رفیعا، دستورالملوک، به کوشش و تصحیح محمداسماعیل مارچینکوفسکی، ترجمه علی کردآبادی، با مقدمه منصور صفتگُل، تهران، مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی، 1385ش.
میرزا سمیعا، تذکرةالملوک (با تعلیقات مینورسکی)، به کوشش محمد دبیرسیاقی، ترجمه مسعود رجبنیا، با حواشی و فهارس و مقدمه و امعان نظر محمد دبیرسیاقی، تهران، امیرکبیر، 1368ش.
میرمحمدصادق، سیدسعید، «تاریخ عباسی»، دانشنامه جهان اسلام.
نلینو، کرلو الفونسو، تاریخ نجوم اسلامی، ترجمه احمد آرام، تهران، بهمن، 1349ش.
واله قزوینی، محمدیوسف، ایران در زمان شاه صفوی و شاه عباس دوم، تصحیح محمدرضا نصیری، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1382.
واله قزوینی، محمدیوسف، خُلدِ برین، تصحیح میرهاشم محدث، تهران، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، 1372ش.
وان در واردن، ب. ل. و کندی، ا. س.، «سال عالَم پارسیان»، فرهنگ، ش 20 و 21، صص 157-188، 1376ش.
وحید قزوینی، محمدطاهر، تاریخ جهانآرای عباسی، تصحیح سیدسعید میرمحمدصادق، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1383ش.
وینتر، هـ. ج. ج.، وینتر، «علوم ایران در روزگار صفویان»،تاریخ ایران دوره صفویان، پژوهش دانشگاه کمبریج، ترجمه یعقوب آژند، تهران، جامی، 1380ش.
Kennedy, E. S., Studies in the Islamic Exact Sciences, Beirut, American University of Beirut, 1983.
Kennedy, E. S., Astronomy and Astrology in the Medieval Islamic World, London, Ashgate, 1998.
Pingree, David, The Thousands of Abu Maashar, London, The Warburg Institute, 1968.
Roberts, Geoffrey (ed.), The History and Narrative Reader, London, Routledge, 2001.
Yamamoto, Keiji and Burnett, Charles, Abu Maashar on Historical Astrology, Leiden, Brill, 2000.
