مفاهیم بنیادین اندیشه‌ شیعه در آثار مناقب فارسی اهل‌‌سنت قرون هفتم تا نهم هجری

محورهای موضوعی : تاریخ و تمدن اسلامی

اویس خادم لو ¹ (کارشناسی ارشد تاریخ اسلام، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران)
محمد حاجی تقی ² (استادیار گروه تاریخ، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران)

تاریخ دریافت : 1401/11/12 تاریخ پذیرش : 1402/06/13 تاریخ انتشار : 1402/06/29

کلید واژه: مناقب‌نگاری, اهل‌سنت, تشیع, تصوف,

چکیده مقاله :

مناقب‌‌نگاری یکی از گونه‌های نگارش حدیث است. گسترش تشیع، تعمیق پیوند تشیع و تصوف، خلأ امامت در جامعه (با غیبت آخرین امام شیعیان و سقوط خلافت عباسی) و رشد گفتمان مهدویت، سبب تحول در مناقب‌نگاری شد.‌ این تحول به رشد مذاهب فکری در اهل‌سنت با گرایش‌های شیعی انجامید و در آثار صاحبان مذاهب اهل‌سنت نیز تحول ایجاد شد. این تحقیق با طرح چگونگی تحولات معنایی و نقش عوامل مذهبی، سیاسی و اجتماعی، در پی پاسخگویی به این پرسش است که چگونه مفاهیم بنیادین اندیشه‌ شیعه در مناقب‌نگاری‌های فارسی اهل‌سنت قرون هفتم تا نهم به‌نفع تشیع متحول شد؟ در این پژوهش مشخص شده در آثار مناقب این دوره، گرایش به ادبیات تقدس‌گرایانه روندی صعودی داشته است. همچنین مفاهیمی چون عترت و قرابت، تولی و تبری و شفاعت گسترش ‌یافت

چکیده انگلیسی:

Writing Manaqib works has been one of the Hadith compilation styles. A deepening of the Shia-Sufism link, the growth of Shia societies, the absence of Imamate in Islam, and the development of a Mahdaviyya environment, transformed the Manaqib writing. This transformation led to the growth of intellectual Sunni sect with the tendency to Shiism. This transformation was also noted in the works of Sunni authors. This study reveals how semantic developments and the role of religious, political, and social factors contribute to the question “Were the Shia thinking concepts in the Persian Sunni Manaqib works of the 14-16th centuries transformed to the benefit of Shia? This study used a historical method based on sources and the literature to suggest that in the Manaqib works of this era, there was a rising tendency to holy literature. Also, such concepts as ‘Itrat and qurbat, tavalla and tabarra and shafa’a expanded

منابع و مأخذ:

ابن‌اثیر، مبارک بن محمد (1367). النهایة فی غریب الحدیث و الإثر. قم: موسسه مطبوعاتی اسماعیلیان.

ابن‌فارس، ابوالحسین احمد (1404). معجم مقاییس اللغة. به­کوشش عبدالسلام محمد هارون، قم" مکتبة الإعلام الاسلامی.

ابن‌منظور، ابوالفضل محمد بن مکرم بن علی (1405).  لسان العرب. بی‌جا: داراحیاء التراث العربی.

اردستانی، جمال‌الدین محمد (1376). دیوان پیرجمال اردستانی. به­کوشش سیدابوطالب میرعابدینی، تهران: انتشارات روزنه.

اوحدی مراغی، رکن‌الدین (1340). کلیات اوحدی اصفهانی معروف به مراغی. به­کوشش سعید نفیسی، تهران: انتشارات امیرکبیر.

بدخشی، نورالدین جعفر (1374). خلاصة المناقب. به­کوشش سیده اشرف ظفر، اسلام آباد، مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان.

پارسا، محمد بن محمد (1381). فصل الخطاب لوصل الاحباب، به­کوشش جلیل مسگرنژاد، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

ترمذی، محمد بن عیسی (1395). سنن الترمذی. به­کوشش ابراهیم بن عطوه عوض المدرس فی الازهر الشریف، (جلد 4، 5)، مصر، مطبعه مصطفی البابی الحلبی.

جامی، عبدالرحمان بن نظام الدین (بی‌تا). شواهد النبوة، نشر الکترونیکی کتابخانه تاریخ ما.

جعفریان، رسول (1377). میراث اسلامی ایران، دفتر هفتم، قم: کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی.

جمال‌الدین حسینی، عطاءلله بن فضل الله (بی‌تا). روضة الاحباب فی سیر النبی و الآل و الاصحاب، کاتب غلام محیی الدین ولد حافظ حبیب الله، سازمان اسناد و کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران.

خوارزمی، حسین (1377). زندگینامه دوازده امام در المقصد الاقصی فی ترجمه المستقصی. به­کوشش ابوالفضل حافظیان، میراث اسلامی ایران، دفتر هفتم، به کوشش رسول جعفریان، قم: کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی.

داعی شیرازی، نظام الدین محمود (1339). کلیات شاه داعی شیرازی. به کوشش محمد دبیر سیاقی، تهران: کانون معرفت.

دشتکی شیرازی، عبدالله بن عبدالرحمان (قرن 10ﻫ ق). درج الدرر و درج الغرر فی بیان میلاد سید البشر. کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، شماره بازیابی: 13822.

دهخدا، علی اکبر (1370). لغت­نامه، جلد چهاردهم، موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.

دولت‌آبادی، احمد بن شمس الدین (1061). مناقب‌السادات. کاتب عالم الرضوی الحسینی، لاهور: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، شماره بازیابی: 14134.

راغب اصفهانی، ابوالقاسم حسین بن محمد (1404). مفردات غریب القرآن. بی جا، دفتر نشر الکتاب.

سعدی، مصلح‌الدین (1379). کلیات سعدی. به­کوشش بهاءالدین خرمشاهی، تهران: انتشارات دوستان.

سیف فرغانی، محمد (1364). دیوان سیف فرغانی. به­کوشش ذبیح الله صفا، تهران، انتشارات فردوسی.

شوشتری، نورالله بن شریف الدین (1404). احقاق الحق و ازهاق الباطل. تعلیقات شهاب الدین حسینی مرعشی نجفی، به­کوشش محمود مرعشی، قم: کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی.

طبری، عماد‌الدین حسن بن علی (1379). مناقب‌الطاهرین، به­کوشش حسین درگاهی، تهران: نشررایزن.

ظفری دیزچی، معصومه (1390). نسخه شناسی المقصدالاقصی فی ترجمة المستقصی. مجله علمی پژوهشی گزارش میراث، (49).

عطار نیشابوری، محمد بن ابراهیم (1386). مصیبت نامه، تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: انتشارات سخن.

عیاشی، محمد بن مسعود (1380). تفسیر العیّاشی. به­کوشش سیدهاشم محلاتی، تهران: المطبعة العلمیة.

فیض کاشانی، محمد بن شاه مرتضی (1406).  الوافی. جلد 3، اصفهان: مکتبة الامام امیرالمومنین علی علیه السلام.

کاشانی، عفیف‌الدین بن نورالدین (بی‌تا). مطالع الانوار فی ترجمة الآثار. کاتب غلامحمد، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، شماره بازیابی: 17594.

کاشفی، حسین بن علی (1390). روضة الشهدا،. به­کوشش حسن ذوالفقاری و همکاران، تهران: انتشارات معین.

کرمانی، عمادالدین فقیه (2537). پنج گنج. به­کوشش رکن الدین همایون فرخ، تهران: دانشگاه ملی.

مجلسی، محمدباقر (1403). بحارالانوار، بیروت: دار احیاء التراث العربی.

میرابوالقاسمی، رقیه (1393). تحول گفتمان در گزارش واقع کربلا، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و سمت.

نظامی باخرزی، عبدالواسع بن جمال الدین (1357). منشأ الانشأ. تالیف شهاب الدین احمد خوافی، به­کوشش رکن الدین همایون فرخ، تهران: دانشگاه ملی.

نعمت‌الله ولی، نورالدین (بی‌تا). دیوان شاه نعمت‌الله ولی. به­کوشش محمد رسا، نشر الکترونیکی کتابخانه تاریخ ما.

همدانی، سیدعلی بن شهاب (901). مناقب علی ابن ابیطالب. کاتب عبداللطیف قلندر سبزواری، استانبول: کتابخانه‏ شهید علی پاشا.

Ardestānī, Jamal al- Dīn Muḥammad (1376/1997). Dīwān  Pīr Jamal Ardestānī. Revised by Abū Ṭālib Mīr ʿĀbidīnī, Tehran: Intishārāt- i Rūzanih.

ʿAṭṭār Niyshābūrī, Muḥammad b. Ibrāhīm (1386/2007). Muṣībat Nāma. Revised by Mohammad-Reza Shafiei Kadkani, Tehran: Intishārāt- i Sukhan.

Awhadī Maragha-yī, Rukn al- Dīn (1340/1961). Kuliyyāt Awhadi Iṣfahānī Maʿrūf bih Maragha-yī. Revised by Saeed Nafisi, Amīr Kabīr.

ʿAyyāshī, Muḥmmad b.Masʿūd (1380AH/1960). al-Tafsīr al- ʿAyyāshī. Revised by Sayyid Hashem Mahallati, Tehran: al-Maṭbaʿa al-ʿIlmiyya.

Badakhshī, Nūr al- Dīn Jaʿfar (1374/1995). Khulāsat al- Manāqib. Revised by Sayyida Ashraf Zafar. Islamabad: Markaz-i Taḥqīqāt-i Fārsī-yi Irān va Pākistãn.

Dāʿī Shīrāzī, Niẓām al- Dīn Maḥmūd (1339/1960). Kulliyyāt Shāh Dāʿī- yi Shīrāzī. Revised by Mohammad Dabirsiaghi, Tehran: Kānūn- i Maʿrifat.

Dashtakī Shīrāzī, ʿAbd Allāh b. ʿAbd al- Raḥmān (10th century). Durj al-Durar wa-Darj al-Gh̲urar fī Bayān Mīlād Sayyid al-Bas̲h̲ar. Library, Museum and Document Center of Iran Parliament, No. 13822.

Dawlat Ābādī, Aḥmad b. Shams al- Dīn, Manāqib al- Sādāt. Kātib ʿĀlam al- Raḍawī al- Ḥusaynī, Lahore, Library, Museum and Document Center of Iran Parliament, No. 14134.

Dehkhoda, Ali-Akbar (1378/1999). Lughat-Nāma, (Vol.14), University of Tehran Press.

Fayḍ Kāshānī, Muḥammad b. Shāh Murtiḍā (1406AH/1985). al- Wāfī. (Vol.3), Isfahan: Maktaba al- Imām Amīr al- Muʾminīn ʿAlī ʿAlayhi al-salām.

Hamadānī, Sayyid ʿAlī b. Shahāb, Manāqib ʿAlī b. Abīṭālib. Kātib ʿAbd al- Laṭīf Qalandar Sabzawārī, Istanbul: Ali Pasa Library.

Ibn ʾAthīr, Mubārak b. Muḥammad (1367/1988). al-Nihāya fī Gharīb al-Ḥadīth wa al-Āthār. Qom:  Mawʾassisa- yi Maṭbūʾātī- yi Ismāʾīliyyān.

Ibn Fāris, Abū ʾl- Ḥusiyn Aḥmad (1404AH/1983). Muʿjam Maqāyīs al-Lughat. Revised by ʿAbd al- Salām Muḥammad Hārūn, Qom: Maktaba al- Aʿlām al- Islāmī.

Ibn Manẓūr, Abū ʾl- Faḍl Muḥammad bin Makram b. ʿAlī (1405AH/ 1984). Lisān al-ʿArab. (Und.), Dār Iḥyāʾ al- Turāth al- ʿArabī.

Jafarian, Rasul (1377/1998). Mīrāth- i Islāmī- yi Iran. Daftar- i Haftum. Qom: Marashi Najafi Library.

Jamāl al- Dīn Ḥusiynī, ʿAṭāʾ Allāh b. Faḍl Allāh, Rawḍat al-Aḥbāb fī Siyar al-Nabī wa-al-āl wa-al-Aṣḥāb. Kātib Ghulām Muḥī al- Dīn Walad Ḥāfiẓ Ḥabīb Allāh. National Library of Iran, (Und.).

Jāmī, ʿAbd al- Raḥmān b. Niẓām al-Dīn. Shawāhid al- Nubuwwa, Nashr- i Iliktirūnīkī- yi Kitāb- Khāna- yi Tārīkh- Mā, (Und.).

Kāshānī, ʿAfīf al- Dīn b. Nūr al- Dīn (Und.), Maṭāliʿ al- Anwār Fī Tarjamat al- Āthār. Kātib Ghulāmuḥammad. Library, Museum and Document Center of Iran Parliament, No. 17594.

Kāshifī, Ḥusayn b. ʿAlī (1390/2011). Rawḍat al- Shuhadaʾ. Revised by Hasan Zolfagari & Others, Tehran: Intishārāt- i Muʿīn.

Kermani, Emadudin Faqih (2537). Panj Ganj. Revised by Rukn al-Dīn Humāyūn Farrukh. Tehran: Dānishgāh Millī.

Khwārazmī, Ḥusayn (1377/1998). Zindigī- Nāma- yi Dawāzdah Imām dar al- Maqṣad al- Aqṣā Fī Tarjamat al- Mustaqṣā. Revised by Abū ʾl- Faḍl Ḥāfiẓiyyān, Mīrāth- i Islāmī- yi Iran, Daftar- i Haftum, Revised by Rasul Jafarian, Qom: Marashi Najafi Library.

Majlisī, Muḥammad Bāqir (1403AH/1982). Biḥār al- Anwār. Beirut: Dār Iḥyāʾ al- Turāth al- ʿArabī.

Niʿmat Allāh Walī, Nūr al- Dīn. Dīwān- i Shāh Niʿmat Allāh Walī. Revised by Mohammad Rasa. Nashr-i Iliktirūnīkī- yi Kitāb- Khāna- yi Tārīkh- Mā, (Und.).

Niẓāmī Bakharzi, ʿAbd al- Wāsiʿ b. Jamāl al- Dīn (1357/1978). Minshaʾ al- Inshaʾ. Shahāb al- Dīn Aḥmad Khawāfī(authorship). Revised by Rukn al-Dīn Humāyūn Farrukh, Tehran:  Dānishgāh Millī.

Pārsā, Muḥammad b. Muḥammad (1381/2002). Faṣl al- Khiṭāb li- Waṣl al- Aḥbāb. Revised by Jalil Mesgar Nejad, Tehran: Markaz- i Nashr- i Dānishgāhī.

Rāghib Iṣfahānī, Abū ʾl- Qāsim Ḥusayn b. Muḥammad (1404AH/1983). Mufradat Gharīb al-Qurʾān. (Und.), Daftar- i Nashr.

Roghaye, Mirabolghasemi (1393/2014). Taḥawwūl- i Guftimān dar Guzārish- i Wāqiʿ- yi Karbalā. Qom: RIHU & SAMT.

Saʿdī, Muṣliḥ al- Dīn (1379/2000). Kulliyyāt- i Saʿdī. Revised by Bahaedin Khoramshahi, Tehran: Intishārāt- i Dūstān.

Sayf Farghānī, Muḥammad (1364/1985). Dīwān- i Sayf  Farghānī. Revised by Zabihollah Safa. Tehran: Intishārāt- i Firdawsī.

Shūshtarī, Nūr Allāh b. Sharīf al- Dīn (1404AH/1983). Iḥqāq al- Ḥaqq wa Izhāq al- Bāṭil. Revised by Shihab al-Din Hussaini al-Marashi, Qom: Marashi Najafi Library.

Tirmadhī, Muḥammad b. ʿĪsā (1395/2016). Sunan al- Tirmadhī. Revised by Ibrāhīm b. ʿAṭwa ʿĪwaḍ al- Mudarris Fī al- Azhar al- Sharīf, (Vol.4 & 5), Egypt: Maṭbaʿ Muṣṭafā ʾl- Bābī al- Ḥalabī.

Ṭabarī, ʿImād al- Dīn Ḥasan b. ʿAlī (1379/2000). Manāqib al- Ṭāhirīyyīn. Revised by Hossein Dargahi. Tehran: Nashr- i Rayzan.

Zafari Dizeji, Masomeh (1390/2011). Nuskhih Shināsī- yi al-Maqṣad al-Aqṣā fī Tarjamat al-Mustaqṣā. Majala- yi ʿIlmī Pazhūhishī- yi Guzārish- i Mīrāth. 49.