علوم عقلی در عصر سلجوقی: بررسی و تحلیل جامعه آماری دانشمندان

محورهای موضوعی : تاریخ و تمدن اسلامی

نیره دلیر ¹ ( استادیار پ‍ژوهشکده تاریخ، پژوهشگاه علوم انسانى و مطالعات فرهنگى، تهران، ایران )
عاطفه کاظمی مجرد ² ( کارشناس ارشد گروه تاریخ، دانشگاه الزهراء، تهران، ایران )

تاریخ دریافت : 1395/04/29 تاریخ پذیرش : 1395/10/03 تاریخ انتشار : 1395/11/01

کلید واژه: تحلیل آماری, زیست علمی, علوم عقلی, دانشمندان, سلجوقیان,

چکیده مقاله :

بررسی و تحلیل جامعه آماری دانشمندان علوم عقلی عصر سلجوقی مسأله مقاله‌ حاضر است و نویسنده در پی پاسخ بدین پرسش‌ها است که روند آماری جامعه علما در دوره سلجوقی چگونه بوده و این روند چه معانی و دلالت هایی دارد؟ برای یافتن پاسخ این پرسش‌ها، عصر سلجوقی به سه دوره تقسیم، و جامعه آماری دانشمندان هر دوره با توجه به زیست علمی آنها، نخست بر اساس شمار، سپس به صورت درصد در جداول و نمودارهایی ترسیم گردیده است. با تحلیل داده های این جداول و نمودارها، معلوم می شود درصد دانشمندان علوم عقلی عصر سلجوقی با گذر از دوره اول (431-485ﻫ) به دوره های دوم (485-552ﻫ) و سوم (552-584ﻫ) نه تنها کاهش نداشته بلکه نمودار درصدیِ آن در دوره دوم بر‌رغم تضعیف مرکزگرایی، و در دوره سوم، با وجود پراکندگی و ناپایداری سیاسی، افزایش چشمگیری را نشان می‌دهد و درواقع درصد جامعه آماری دانشمندان علوم عقلی روندی افزایشی داشته است.

چکیده انگلیسی:

  This article studies the community of scholars in the field of rational sciences throughout the Seljuk’s era. The authors seek to answer questions regarding with the statistical development of the society of scholars in the Seljuk’s era, and the meaning and reasoning behind such historical trend. In order to respond those questions, the Seljuk’s era has been divided into three periods. The statistical society of each period taking into consideration and has been exhibited in different tables and charts. Analyzing the data of those tables and charts, it is concluded that the percentage of the scholars of rational sciences in the Seljuk’s era not only had not been diminished, but also considerably increased throughout the second period despite the weaknesses of the central Government and also in the third period, despite having a destabilized and scattered governing system. Indeed, the overall numerical analysis shows an increasing historical development of the scholars and academics of rational sciences in Seljuk’s era. References Abū Zahra, Muḥammad, al- Shāfiī Ḥayāta wa Aṣra, Intishārāt- i Dār al- Fikr al- ʿArabī, 1948/ 1327. Bundārī Iṣfahānī, Fatḥ b. ʿAlī, Tarīkh- i Silsila- yi Saldjūḳī, Trans. Mohammad Hossien Jalili, Nashr- i Bunyad- i Farhang- i Iran, 1356. Bayhaḳī, ʿAlī b. Zayd, Tarīkh- i al- Ḥukamā al- Islām, Maṭbaʿa al-Taraḳḳī, ( Und.). Idem, Li- Bāb al- Ansāb, Revised by Mahdi Rejaei, Qom, The Ayatollah Marashi Najafi Library, ( Und.). Corbin, Henry, Tarīkh- i Falsafa- yi Islāmī(Histoire de La Philosophie IsLamique), Vol. 1, Trans. Assadollah Mobashery, Tehran, AmīrKabīr, 1361/ 1982. Dhahabī, Shams al- Dīn Muḥammad b. Aḥmad, Tarikh al- Islām wa wafayāt (ṭabaḳāt) al- mashāhīr wal- alām, Vol. 52, Revised by ʿUmar ʿAbd al- Salām Tadmūrī, Beirut, Dār al- Kitāb al- ʿArabī, 1413 AH/ 1413 AD. Djurdjānī, Abūrūḥ, Nūr al- Uyūn, Library, Museum and Document Center of Iran  Parliament (Manuscript), 1269 AH/ 1852 AD. Fārābī, Muḥammad b. Muḥammad, Iḥṣā al-Ulūm, Revised by Alī Bū-Mulḥim, Beirut, Dar wa Maktaba al-Hilāl, 1375/ 1996. Fārsī, ʿAbd al- Ghāfir, al- Muntakhab Min Kitāb al- Siyāḳ li- Tarīkh al- Nayshābūr¸ Summarization: Abū Isḥāḳ Sarīfīnī, ( Und.). Idem, al- Muntakhab Min Kitāb al- Siyāḳ li- Tarīkh al- Nayshābūr, Revised by Mohammad Kazem Mahmodi, Tehran, Markaz Pazhūhish- i Mīrāth- i Maktūb, 1384/ 2005. Fazaee, Yusuf, Taḥḳīḳ dar Tarīkh wa Aḳāyid- i Madhāhib- i Ahl- i Sunnat, Tehran, Nashr- i Āshiyyāna- yi Kitāb, 1360/ 1981. Ghazālī, Abū Ḥāmid Muḥammad, IḥyāUlūm al- Dīn, Tehran, ʿIlmī wa Farhangī, 1386/ 2007. Ghaylānī, ʿUmar b. ʿAlī, Ḥudūth al- Ālam, Tehran, University of Tehran(IISTMU), 1377/ 1988. Ibn Abī Uṣaybia, Uyūn al- Anba fī Ṭabaḳāt al- Aṭibbā, Vol. 1 & 2, Cairo, August Müller, 1995 AD/ 1299 AH. Ibn Athīr, ʿIzza al- dīn Abū al- Ḥasan, al-Kāmil fī al- Tārikh, Beirut, Dār Ṣadir, 1965 AD/1385 AH. Ibn Da(u)baythī, Muḥammad b. Saʿīd, Dhayl- i Tarīkh- i Madīnat al- Salām, Vol. 5, Revised by Bashār ʿAdad Maʿrūf, Beirut, Dār al- ʿArab al- Islāmī, ( Und.). Ibn Khaldūn, ʿAbd al- Raḥmān Muḥammad, Muḳaddama- yi Ibn Khaldūn, trans. Mohammad Parvin Gonabadi, Tehran, Nashr- i ʿilmī wa Farhangī, 1996/ 1375. Ibid, Tārīkh-i Ibn Khaldūn, Trans. Abdolhamid Ayati, Mūʾassisa Muṭāliʿāt- wa Taḥḳīḳāt-i Farhangī, 1984/ 1363. Ḥādjī Khalīfa, Kashf al- Ẓunūn An Asāmī l- Kutub wal- Funūn, Vol. 1 & 2, Beirut, Dār al- Aḥyāʾ al- Turāth al- ʿArabī, ( Und.). Ḥāsib, Abū Djaʾfar Muḥammad b. Ayyūb, Miftāḥ al- Muāmilāt, Tehran, Cultural foundation of Iran, 1349/ 1970. Ḥusaynī, Ṣadr al- Dīn, Zubdat al- Tawārīkh, Trans. Ramezan- Ali Roh Allahi, Revised by Muḥammad Nūr al- Dīn, ( Und.). Ibn Khallikān, Wafayāt al- Ayān, Vol. 3, Trans. Aḥmad b. Muḥammad Sandjarī, Revised by Fatemeh Modarresi, Urmia, University of Urmia, 1380/ 2001. Ibn Ḳifṭī, Abū al- Ḥasan ʿAlī b. Yūsuf, Tarīkh- i al- Ḥukamā, Tehran, University of Tehran, 1371/ 1992. Ibn Nadjdjār, Lil- ḥāfiẓ Muḥibb al- Dīn, Dhayl- i Tarīkh- i Baghdād, Vol. 5, ( Und.), ( Und.), ( Und.). Ibn Sīnā, Manṭiḳ al- Mashriḳiyyīn, Qom, The Ayatollah Marashi Najafi Library, 1364/ 1985. Kassai, Noorollah, Madāris- i Niẓāmiyya wa Tathīrāt- i Ilmī wa Idjtimāī- yi Ān, Tehran, University of Tehran, 1358/ 1979. Khwārazmī, Muḥammad b. Aḥmad, Mafātīḥ al- Ulūm, Revised by ʿAbd al- Amīr Aʿsam, Beirut, Dār al- Manāhil, 1425 AH/ 2005 AD. Lambton, Ann¸Tadāwum wa Taḥawwūl dar Tarīkh- i Miyyana- yi Iran (11th to 14th century,history social and ,economic ,administrative of aspects :Persia medieval in change and Continuity), Trans. Yaghoub Azhand, Tehran, Nashr- i Niy, 1372/ 1993. Mūsawī Khwānsārī, Muḥammad Baḳir, Rawḍat al- Djannāt fī Aḥwal al- Ulamā  wa al- Sādāt, Vol. 6, Qom, Esmailiyan, (Und.). Nasr, Hossein, Ilm wa Tamaddun dar Islām, Trans. Ahmad Aram, Tehran, Nashr- i ʿIlmī wa Farhangī, 1386/ 2007. Idem, Djāwidān Khirad, Vol. 1, Tehran, Surūsh, 1382/ 2003. Niẓām al- Mulk, Tūsī, Siyar al- Mulūk  yā (or) Siyāsat- Nāma, Revised by Hubert Darke, Tehran, ʿIlmī wa Farhangī, 1383/ 2004. Niẓāmī ʿArūḍī, Çahār Maḳāla, Tehran, Ishrāḳ, 1364/ 1985. Omīd, Ṣafī, Siyāsat/ Dānish Dar Djahān- i Islām: Hamsūyī Marifat wa Ideology Dar Dawra- yi Saldjūḳī, Trans. Mudjtabā Fāḍilī, Institute for Social and Cultural Studies, 1389/ 2010. Rāwandī, Muḥammad b. ʿAlī b. Sulaymān, Rāḥat al- Ṣudūr wa- Āyat al- Surūr, Revised by Mohammad Eghbal, Tehran, Amīrkabīr, 1364/ 1985. Rāzī, Fakhr al- Dīn, Djāmi al- Ulūm, Tehran, Dr. Afshar's Endowment Foundation, 1382/ 2003. Ronan, Colin A., Tarīkh- i Ilm- i Cambridge(The Cambridge illustrated history of the world's science), Trans. Hasan Afshar, Tehran, Nashr- i Markaz, 1371/ 1992. Safa, Zabihollah, Tarīkh- i Ulūm- i Aḳlī dar Tamaddun- i Islāmī, Vol. 1, Tehran, University of Tehran, 1331/ 1952. Ṣafadī, Khalīl b, Aybak, al- Wāfī bil- Wafayāt, Vol. 29, Hellmut Ritter, Beirut, Franz Steiner, 1401 AH/ 1980 AD. Samʿānī, Abū Saʿd ʿAbd al- Karīm b. Muḥammad, al- Taḥbīr fī l- Mudjam, Mawḳiʿ al- Warrāḳ, (Und.). Sarton, George, Muḳaddama-ay bar Tarīkh- i Ilm(Introduction to the History of Science), Trans. Golamhossein Sadri Afshar, Tehran, Agricultural Research Center, ( Und.). Shahmardān Ibn Abī al- Khayr, Rawḍat al- Munadjdjimīn, Revised by Jalil Akhavan Zanjani, The Institute of Islamic Encyclopedia (Manuscript), 1368/ 1989. Idem, Nuzhat- Nāma- yi Alāī, Tehran, institute for humanities cultural studies, 1362/ 1983 Sharḳāwī, ʿAbd al- Raḥman, ʾAimma Fiḳh al- Tisa, Beirut, Intishārat- i Dār Iḳrāʾ, (Und.). Shahrzūrī, Muḥammad b. Maḥmūd, Nuzhat al- Arwāḥ wa Rawḍat al- Afrāḥ: Kanz al- Ḥikma, Trans. Ziaeddin Dorri, Tehran, (RICM), 1390/ 2011. Subkī, ʿAbd al- Wahhab b. ʿAlī, Tabaḳāt al- shāfiiyya, Vol. 2, Revised by Muṣṭafa ʿAbs al- Ḳādir, Beirut, Dār iḥyāʾ al- kutub al- ʿArabiyya, 1999/ 1377. Yāḳūt Himawī, Mudjam al- buldān, Vol. 2, Trans. Ali-Naghi Monzavi, Tehran,  Sāzmān- i Mīrāth Farhangī- yi Kishwar, 1383/ 2004. Papers Akrami, Ayyub, "Barrisī- yi Taṭbīḳī- yi Ṭabaḳa- Bandī- Hā- yi ʿUlūm Dar Tamaddun- i Islāmī", Marifat, No. 151,  Tīr 1389/ June 2010. Compagnoni, Albert Napoleon, "Ḥakīm Abū Ḥātam Muẓaffar Isfizārī", Department of Literature and Humanities, Vol. 5, No. 1 & 2, Mihr wa Diy 1336/ September & December 1957. Fani, Kamran, "Fihrist- i Āthār- i Çāpī- yi Imām Fakhr- i Rāzī", Madjala- yi Maārif, No. 7, 1365/ 1986. Jafari mazhab, Mohsen, "Bayān al- Nudjūm Abul- Faḍl Hubaysh b. Ibrāhīm Tiflīsī", Āyīna Mīrāth, No. 2 & 3, 1385/ 2006. Naser, Sedghi, "Djaryān- Hā- yi Tafakkur wa Andīsha- yi ʿIrfānī dar Iran- i ʿAṣr- i Saldjūḳī", Cultural History Studies, 1390/ 2011. Idem, "Taʾamulī dar Waḍʿiyyat Pazhuhish- hā- yi Saldjūḳī dar Iran", Madjala- yi Kitāb Māh Tarīkh wa Djughrāfiyyā, No.169, Khurdād 1391/ May 2012. Ojabi, Ali, "Ẓuhayr al- Dīn Biyhaḳī Mūʾallif Tatimmat Ṣiwān al- Ḥikma", Kitāb Mah Falsafa, No. 15, Ādhar/ 1385/ November 2006. Tajbakhsh, Hasan, "Sayyid Ismāʿīl- i Djurdjānī Bunyāngudhār- i Pizishkī- yi Parsī", Āyina Mīrāth, No. 47, Fall & Winter 90- 89/ 2010- 2011. Yousefi, Safari, "ʿIlal- i Rukūd- i ʿUlūm- i ʿAḳlī dar ʿAṣr- i Saldjūḳiyyān", The Quarterly Jurisprudence & History of Civilization, No. 20, 1388/ 2009.  

منابع و مأخذ:

کتابشناسى

ابن ابی‌اصیبعة، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ج1، 2، قاهرة، اوجست ملر، 1299ھ/1995م.

ابن اثیر، عزالدین أبوالحسن على، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر، 1385ھ/1965م.

ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد، تاریخ ابن‌خلدون، ج4، ترجمه عبدالحمید آیتی، تهران، موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1363ش.

ابن خلکان، وفیات ‌الاعیان: منظر الانسان، 3ج، ترجمه احمدبن‌محمد سنجری، تصحیح فاطمه مدرسی، ارومیه، دانشگاه ارومیه، 1380ش.

ابن‌ دبیثی، محمدبن‌سعید، ذیل تاریخ مدینة السلام، به‌کوشش بشار عواد معروف، بیروت، دارالعرب ‌الاسلامی، بی‌تا.

ابن نجار، للحافظ محب‌الدین، ذیل تاریخ بغداد، بی‌ تا.

ابن‌سینا،  منطق‌المشرقیین، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، 1364ش.

ابن‌قفطی، ابوالحسن‌علی‌بن‌یوسف، تاریخ الحکماء، تهران، دانشگاه تهران، 1371ش.

ابوزهرة، محمد، الشافعی حیاته و عصره، بیروت، دارالفکر العربی، 1948م.

اکرمی، ایوب، «بررسی تطبیقی طبقه‌بندی‎های علوم در تمدن اسلامی»، معرفت، ش151، تیر 1389.

اوجبی، علی، «ظهیرالدین بیهقی مولف تتمه صوان الحکمه»، کتاب ماه فلسفه، ش15، آذر 1387.

بنداری اصفهانی، فتح‌بن‌علی، تاریخ سلسله سلجوقی، ترجمه محمدحسین جلیلی، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، 2536.

بیهقی، علی بن زید، تاریخ حکماء الاسلام، دمشق، الترقی، بی ‌تا.

همو، لباب الانساب، تحقیق مهدی رجایی، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی، بی‌ تا.

تاجبخش، حسن، «سید اسماعیل جرجانی بنیانگذار پزشکی پارسی»، آیینه میراث، ش47، پاییز و زمستان 89-90.

جرجانی، ابوروح، نورالعیون، نسخه خطی، کتابخانه مجلس شورای اسلامی، 1269ھ.

جعفری مذهب، محسن، «بیان النجوم ابوالفضل حبیش بن ابراهیم تفلیسی». آیینه میراث، ش2 و 3، 1385 .

حاجی خلیفه، کشف الظنون عن اسامی الکتب و الفنون، بیروت، داراحیاء التراث العربی، بی ‌تا.

حسینی، صدرالدین، زبدة التواریخ، ترجمه رمضان‌علی روح‌اللهی، تحقیق محمد نورالدین، بی ‌تا.

حموی، یاقوت‌بن‌عبدالله، معجم البلدان، ج2، ترجمه علی نقی منزوی، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور، 1383ش.

خوارزمی، محمدبن‌احمد، مفاتیح العلوم، تحقیق عبدالامیر اعسم، بیروت، دارالمناهل، 2005م.

ذهبی، شمس‌الدین‌محمدبن‌احمد، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، تحقیق عمر عبد السلام تدمرى، بیروت، دارالکتاب العربى، 1413ھ/1993م.

رازی، فخرالدین، جامع العلوم، تهران، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، 1382ش.

راوندی، محمدبن‌علی‌بن‌سلیمان، راحةالصدور و آیة‌السرور، تصحیح محمد اقبال، تهران، امیرکبیر، 1364ش.

رنان، کالین، تاریخ علم کمبریج، ترجمه حسن افشار، تهران، مرکز، 1371ش.

سارتن، جورج، مقدمه بر تاریخ علم، ترجمه غلامحسین افشاری، تهران، دفتر ترویج علوم وزارت علوم و آموزش عالی، بی تا.

سبکی، عبدالوهاب‌بن‌علی، طبقات الشافعیة، ج2، به‌کوشش مصطفی عبدالقادر، بیروت، دارالکتب العربیة، 1999م.

سجادى، محمدصادق، طبقه‌بندى علوم در تمدن اسلامى، تهران، 1360ش.

سمعانی، ابوسعد عبدالکریم بن محمد، التحبیر فی المعجم، موقع الوراق، بی ‌تا.

شرقاوی، عبدالرحمن، ائمة فقه التسعة، بیروت، دارإقراء، بی ‌تا.

شهرزوری، محمدبن‌محمود، نزهةالارواح و روضةالافراح: کنزالحکمة، ترجمه ضیاءالدین دری، تهران، موسسه مطالعات پزشکی، طب اسلامی و مکمل دانشگاه علوم پزشکی تهران، 1390ش.

صدقی، ناصر، «تأملی در وضع پژوهش‌های سلجوقی در ایران»، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، ش169، خرداد 1391.

صفا، ذبیح الله، تاریخ علوم عقلی در تمدن اسلامی، ج1، تهران، دانشگاه تهران، 1331ش.

صفدی، خلیل‌بن‌ایبک، الوافی بالوفیات، هلموت ریتر، بیروت، فرانز شتاینر، 1401ھ.

صفی، امید، سیاست/ دانش درجهان اسلام: همسویی معرفت و ایدئولوژی در دوره سلجوقی، ترجمه مجتبی فاضلی، پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی، 1389ش.

غزالی، ابوحامد محمد، احیاء علوم دین، تهران، علمی و فرهنگی، 1386ش.

غ‍ی‍لانی، ‌ع‍م‍رب‍ن‌‌ع‍ل‍ی‌، حدوث العالم، تهران، دانشگاه تهران، دانشگاه مک گیل شعبه تهران، موسسه مطالعات اسلامی، ۱۳۷۷ش.

فارابی، محمدبن‌محمد، احصاء العلوم، تحقیق علی بوملحم، بیروت، دارالمکتبة الهلال، 1375ش.

فارسی، عبدالغافر، المختصر من کتاب السیاق لتاریخ النیشابور، تحقیق محمدکاظم محمودی، تهران، مرکز پژوهش میراث مکتوب، 1384ش.

همو، المنتخب من کتاب السیاق لتاریخ النیشابور، تلخیص ابواسحاق صریفینی، بی‌ تا.

فانی، کامران، «فهرست آثار چاپی امام فخر رازی». مجله معارف، ش7، 1365ش.

فضایی، یوسف، تحقیق در تاریخ و عقاید مذاهب اهل سنت، تهران، آشیانه کتاب، 1360ش.

کربن، هانری، تاریخ فلسفه اسلامی، ج1، ترجمه اسدالله مبشری، تهران، امیرکبیر، 1361ش.

کسایی، نورالله، مدارس نظامیه و تأثیرات علمی و اجتماعی آن، تهران، دانشگاه تهران، 1358ش.

کمپانیونی، آلبرت ناپلئون، «حکیم ابوحاتم مظفر اسفزاری»، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، س5، ش1 و 2، مهر و دی 1336.

لمبتون، آن، تداوم و تحول در تاریخ میانه ایران، ترجمه یعقوب آژند، تهران، نی، 1372ش.

موسوی خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات فی احوال العلما و السادات، ج6، قم، اسماعیلیان، بی‌تا.

نصر، حسین، جاودان خرد، ج1، تهران، سروش، 1382ش.

همو، علم و تمدن در اسلام، ترجمه احمد آرام، تهران، علمی و فرهنگی، 1386ش.

نظام‌الملک، طوسی، سیرالملوک یا سیاست‌نامه، تصحیح هیوبرت دارک، تهران، علمی و فرهنگی، 1383ش.

نظامی عروضی، چهارمقاله، تهران، اشراق، 1364ش.

یوسفی، صفر، «علل رکود علوم عقلی در عصر سلجوقیان»، فصلنامه تخصصی فقه و تاریخ تمدن، ش20، 1388ش.

 

پیوست شماره 1: جدول دانشمندان

	نام	دوره	فلسفه	ریاضی	نجوم	طب	منبع
1	خیام	اول	*	*	*	*	بیهقی، تاریخ حکماء الاسلام، 119-23؛ ابن اثیر، 10/ 98
2	ابوحاتم مظفر اسفزاری	اول	*	*	*		نظامی، 63، 214، 228؛ بیهقی، تاریخ حکماء الاسلام، 125
3	ابوالفتح منصور خازنی	اول		*	*		بیهقی، تاریخ حکماء الاسلام، 161؛ شهرزوری، 107؛ حاجی خلیفه، 1/ 145، 2/ 1396
4	اسماعیل جرجانی	اول	*			*	بیهقی، تاریخ حکماء الاسلام، 172؛ حاجی خلیفه، 1/ 824، 2/ 952؛ سمعانی، 2؛ ابن ابی اصیبعه، 2/ 31
5	مجدالدین ابوالقاسم علی بن جعفر موسوی	اول		*	*		بیهقی، لباب الانساب، 2/574
6	ابن ابی صادق	اول				*	بیهقی، تاریخ حکماء الاسلام، 114؛ شهرزوری، 70؛ ابن ابی اصیبعه، ج2، 23؛ صفدی، 18/ 198
7	ابوروح جرجانی	اول				*	جرجانی، 3-4
8	ابی القاسم هبةالله بن حسین بن علی	اول	*			*	ابن قفطی، 317-319
9	میمون نجیب واسطی	اول		*	*	*	بیهقی، تاریخ حکماء الاسلام، 105؛ نظامی، 214.
10	ادیب اسماعیل هروی	اول	*			*	بیهقی، تاریخ حکماء الاسلام، 104؛ نظامی، 84-85
11	بهمنیار حکیم	اول	*				بیهقی، تاریخ حکماء الاسلام، 97
12	ابوعبدالله معصومی	اول	*				بیهقی، تاریخ حکماء الاسلام، 102
13	ابوالحسن انباری	اول		*			بیهقی، تاریخ حکماء الاسلام، 103
14	ابوالفتح کوشک بیهقی	اول	*				بیهقی، تاریخ حکماء الاسلام، 106
15	ابوسهل نیلی نیشابوری	اول	*			*	بیهقی، تاریخ حکماء الاسلام، 108؛ ابن ابی اصیبعة، 1/ 253؛ فارسی، المختصر...، 90
16	ابراهیم بن عدی الحکیم	اول	*				بیهقی، تاریخ حکماء الاسلام، 109
17	ابوالحسن علی بن احمد حسونی	اول	*				بیهقی، تاریخ حکماء الاسلام، 110
18	ابوعیسی یحیی بن علی	اول	*				بیهقی، تاریخ حکماء الاسلام، 110
19	ابوسعد محمد غانمی	اول		*	*		بیهقی، تاریخ حکماء الاسلام، 111
20	ابوالقاسم حسین بن مفضل الراغب اصفهانی	اول	*				بیهقی، تاریخ حکماء الاسلام، 112
21	ابوالحسن علی نسوی	اول	*	*	*		بیهقی، تاریخ حکماء الاسلام، 116
22	مظفر بن احمد اصفهانی	اول				*	ابن قفطی، 447
23	ابوجعفر محمّد بن ایّوب حاسب طبری	اول		*	*		بیهقی، تاریخ حکماء الاسلام، 57
24	‏‫ ابوالعلا صاعد بن حسن	اول				*	ابن ابی اصیبعة، 1/ 253
25	ابوعلی ابن جزلة یحیی بن عیسی کاتب بغدادی	اول				*	ابن ابی اصیبعة، 1/ 255؛ حاجی خلیفه، 2/ 1870؛ ذهبی، 34/ 175؛ ابن خلکان، 1/ 483
26	ابن بطلان	اول	*			*	ابن ابی اصیبعة، 1/241-243
27	فضل بن جریر تکریتی	اول				*	ابن ابی اصیبعة، 1/ 243
28	یحیی بن جریر تکریتی	اول		*	*	*	ابن ابی اصیبعة، 1/ 243
29	ابن دینار	اول				*	ابن ابی اصیبعة، 1/ 244
30	ابن شبل بغدادی	اول	*			*	ابن ابی اصیبعة، 1/ 247
31	ابونصر مقبلی	اول				*	ابن ابی اصیبعة، 1/ 253
32	زاهد العلماء	اول				*	ابن ابی اصیبعة، 1/ 253
33	اسحاق بن علی رهاوی	اول				*	ابن ابی اصیبعة، 1/ 254
34	سعید بن هبة الله بن حسین	اول	*			*	ابن ابی اصیبعة، 1/ 254؛ صفدی، 15/ 268
35	ابوالغنائم هبة الله بن علی بن حسین اثردی	اول	*			*	ابن ابی اصیبعة، 1/ 297
36	احمدبن عبدالرحمن بن مندویة	اول				*	ذهبی، 30/ 497-498
37	ابوالفضل مسعود بن سعید بن نیلی نیشابوری	اول				*	ذهبی، 33/ 70؛ فارسی، المختصر...، 365؛ صفدی، 7/ 53-55
38	عبدالوهاب بن الحسن بن عمر شالنجی	اول				*	فارسی، المنتخب...، 1/ 390
39	ابن قائد ابوالبرکات محمد بن حیان بن محمد	اول		*	*	*	صفدی، 3/ 207
40	ابوعبدالله محمد بن شریف ایلاقی	اول	*			*	صفدی، 3/ 153
41	ابونصر احمد بن محمد بن محمد اقطع بغدادی	اول		*			صفدی، 8/ 118
42	ابوعبدالله حسین بن علی ابی شریک حاسب بغدادی	اول		*	*		صفدی، 12/ 456
43	ابوحکیم ظافر بن جابر بن منصور سکری	اول	*			*	صفدی، 16/ 530
44	ابن ذهبی عبدالله بن محمد ازدی	اول	*			*	صفدی، 17/ 542
45	ابوالقاسم علی بن محمد بن یحیی حبیشی	اول		*	*		صفدی، 22/ 98
46	هبة الله بن محمد بن موسی واسطی ابن صفار مقری	اول			*		صفدی، 27/ 190
47	ابوسعید عبیدالله بن جبرییل	اول				*	صفدی، 19/ 240
48	ابوالعباس فضل بن محمد لوکری مروزی	دوم	*	*	*		بیهقی، تاریخ حکماء الاسلام، 126؛ شهرزوری، 78
49	اسعدبن محمد بن ابونصر میهنی	دوم	*				بیهقی، تاریخ حکماء الاسلام، 141
50	ابوعلی حسن قطان مروزی	دوم		*	*	*	بیهقی، تاریخ حکماء الاسلام، 156
51	مجدالافاضل قاضی عبدالرزاق ترکی	دوم	*	*			بیهقی، تاریخ حکماء الاسلام، 130
52	ابوالبرکات هبة الله بن علی بن ملکا بغدادی	دوم	*			*	بیهقی، تاریخ حکماء الاسلام، 151؛ ابن قفطی، 468-472؛ ذهبی، 38/340
53	ابوالحسن علی بن زید بیهقی	دوم			*	*	حاجی خلیفه، 1/ 609؛ اوجبی، 76-78
54	ابی القاسم هبة الله بن حسین ملقب به بدیع الاصطرلابی	دوم			*		ابن قفطی، 461-462؛ ذهبی، 36/ 361-362؛ صفدی، 27/ 160
55	فرامرز علاءالدوله امیرعلی	دوم	*				بیهقی، تاریخ حکماء الاسلام، 117-118
56	ابوالمعالی عبدالله میانجی	دوم	*				بیهقی، تاریخ حکماء الاسلام، 123
57	محمدبن ابی طاهر طبسی مروزی	دوم	*				بیهقی، تاریخ حکماء الاسلام، 128
58	ابوالفتح بن ابوسعید فندورجی	دوم	*				بیهقی، تاریخ حکماء الاسلام، 129
59	قاضی زین الدین عمر بن سهلان ساوی	دوم	*	*			بیهقی، تاریخ حکماء الاسلام، 130
60	شرف‌الزمان محمد بن یوسف ایلاقی	دوم	*	*		*	بیهقی، تاریخ حکماء الاسلام، 131
61	عبدالله ارموی	دوم				*	بیهقی، تاریخ حکماء الاسلام، 134
62	ابوالحسن ابردی	دوم				*	بیهقی، تاریخ حکماء الاسلام، 134
63	ابوعلی اخلاطی	دوم	*				بیهقی، تاریخ حکماء الاسلام، 135
64	ابوسعد تبریزی	دوم	*				بیهقی، تاریخ حکماء الاسلام، 135
65	ابوسعید ارموی	دوم	*				بیهقی، تاریخ حکماء الاسلام، 136
66	ابوالهیثم بوزجانی	دوم	*				بیهقی، تاریخ حکماء الاسلام، 137
67	عبدایشوع بن یوحنا المتطبب	دوم	*			*	بیهقی، تاریخ حکماء الاسلام، 137
68	ابوالحسن ابریشمی	دوم	*				بیهقی، تاریخ حکماء الاسلام، 138
69	علی بن محمد حجازی قاینی	دوم	*			*	بیهقی، تاریخ حکماء الاسلام، 139
70	ابومنصور محمود بن جریر ضبی اصفهانی	دوم		*	*		بیهقی، تاریخ حکماء الاسلام، 94؛ حاجی خلیفه، 2/ 945
71	ابن الحسن طبیب بغدادی	دوم	*			*	بیهقی، تاریخ حکماء الاسلام، 146
72	ابوالحسن هبة الله بن صاعد بن هبة الله ابراهیم طبیب بغدادی ملقب به امین الدوله	دوم				*	بیهقی، تاریخ حکماء الاسلام، 144؛ شهرزوری، 84؛ ابن ابی اصیبعة، 1/259-276؛ ابن قفطی، 463-464؛ ذهبی، 38/ 321؛ ابن خلکان، ج3/ 339
73	علی منادلی نیشابوری	دوم	*	*			بیهقی، تاریخ حکماء الاسلام، 147
74	ظهیرالدین ابو حامد محمد بن مسعود غزنوی	دوم	*	*	*	*	بیهقی، تاریخ حکماء الاسلام، 151
75	صاحب ابن محمد بخارى	دوم	*				بیهقی، تاریخ حکماء الاسلام، 149
76	بهاءالدین ابوبکر محمد بن احمد خرقی مروزی	دوم	*	*	*		بیهقی، تاریخ حکماء الاسلام، 155
77	احمد بن حامد نیشابورى	دوم		*	*		بیهقی، تاریخ حکماء الاسلام، 156
78	بهاءالدین محمد بن محمود ابن یوسف	دوم				*	بیهقی، تاریخ حکماء الاسلام، 158
79	نجیب الدین ابو بکر طبیب نیشابورى	دوم				*	بیهقی، تاریخ حکماء الاسلام، 158
80	ناصر هرمزدى ماسورابادى	دوم	*				بیهقی، تاریخ حکماء الاسلام، 159
81	محمد حارثان سرخسى	دوم	*				بیهقی، تاریخ حکماء الاسلام، 160
82	محمود خوارزمی	دوم	*				بیهقی، تاریخ حکماء الاسلام، 161؛ شهرزوری، 106
83	محمد بن احمد معمورى بیهقى	دوم	*	*			بیهقی، تاریخ حکماء الاسلام، 163؛ صفدی، 2/ 75
84	ابوزید نوقانى	دوم		*			بیهقی، تاریخ حکماء الاسلام، 165
85	عبدالواحد قاینى	دوم	*				بیهقی، تاریخ حکماء الاسلام، 166
86	محمد بن محمد بن عبد الجلیل عمرى	دوم			*		بیهقی، تاریخ حکماء الاسلام، 167
87	ظهیرالدین عبدالجلیل ابن عبدالجبار	دوم	*	*			بیهقی، تاریخ حکماء الاسلام، 169
88	ابوسعید محمد بن على المتطبب	دوم	*			*	بیهقی، تاریخ حکماء الاسلام، 169
89	على بن شاهک قصاری	دوم	*	*	*		بیهقی، تاریخ حکماء الاسلام، 171؛ شهرزوری، 109
90	ادیب اسماعیل	دوم	*			*	بیهقی، تاریخ حکماء الاسلام، 104؛ نظامی، 84-85
91	سیداسماعیل جرجانی	دوم	*			*	بیهقی، تاریخ حکماء الاسلام، 172؛ حاجی خلیفه، 1/ 824، 2/ 952؛ صفدی، 9/ 107
92	ابوالفتح منصور خازنی	دوم		*	*		بیهقی، تاریخ حکماء الاسلام، 161؛ شهرزوری، 107
93	ابوحاتم اسفزاری	دوم	*	*	*		بیهقی، تاریخ حکماء الاسلام، 125؛ نظامی، 63، 214
94	ابوالفتوح نجم الدین بن السری	دوم		*	*		ابن قفطی، 574
95	عبدالودود	دوم				*	ابن قفطی، 316
96	یحیی بن صاعد بن یحیی بن تلمیذ ملقب به معتمدالملک	دوم	*			*	ابن قفطی، 496؛ ابن ابی اصیبعة، 1/ 276-277 ؛ ذهبی، 38/ 327
97	عبیدالله بن مظفر ابو الحکم مغربی اندلسی	دوم	*	*		*	ابن قفطی، 545 ابن دبیثی، 3/ 514-515؛ ابن خلکان، 2/ 191
98	صاعد بن هبةالله بن مؤمل نصرانی	دوم	*			*	ابن قفطی، 218؛ ابن ابی اصیبعة، 1/ 303؛ صفدی، 16/ 240
99	علی بن فقطان السبتی	دوم				*	ابن قفطی، 331
100	شهمردان بن ابوالخیر	دوم		*	*		حاجی خلیفه، 1/ 933
101	ابومحمد عبدالجبار بن عبدالجبارخرقی	دوم	*	*			سمعانی، 56؛ صفدی، 18/ 39
102	ابوعلی محمد بن علی سرخسی	دوم	*				سمعانی، 115
103	ابوابراهیم اسماعیل بن محمد هانى مرورودی	دوم	*				سمعانی، 5
104	مجدود بن محمد رشیدی	دوم	*				سمعانی، 137؛ بیهقی، تاریخ حکماء الاسلام، 148
105	ابوالخطاب	دوم				*	ابن ابی اصیبعة، 1/ 255
106	ابن واسطی	دوم				*	ابن ابی اصیبعة، 1/ 255
107	ابوطاهر بن برخشی	دوم				*	ابن ابی اصیبعة، 1/ 256
108	ابوغالب بن صفیة	دوم				*	ابن ابی اصیبعة، 1/ 258-259
109	ابو القاسم هبة الله بن فضل	دوم				*	ابن ابی اصیبعة، 1/ 283-284
110	ابوالموید محمد بن مجلی بن صائغ جزری	دوم	*			*	ابن ابی اصیبعة، 1/ 290
111	علی بن هبة الله بن اثردی	دوم				*	ابن ابی اصیبعة، 1/ 297
112	سعید بن هبة الله بن اثردی	دوم				*	ابن ابی اصیبعة، 1/ 298
113	ابوعمروشاکر بصری حسن بن علی	دوم			*	*	صفدی، 12/ 140-141
114	سموئل بن یحیی بن عباس مغربی	دوم	*	*	*	*	ابن ابی اصیبعة، 2/ 30-31؛ ذهبی، 40/ 329
115	ابوالحسن علی بن حسن بن علی ثعلبی	دوم			*		ابن نجار، 3/ 197
116	ابوعبدالله المصری متطبب محمد بن عبدالله بن محمد	دوم				*	ابن دبیثی، 1/ 362-363
117	محمد بن محمد ابوالخطاب طبیب	دوم				*	صفدی، 1/ 148
118	افضل الدوله محمد بن عبدالله باهلی	دوم		*		*	صفدی، 3/ 330
119	ابوالمجد محمد بن عبیدالله بن مظفر باهلی	دوم		*	*	*	صفدی، 4/ 24
120	ابن صلاح احمد بن محمد بن السری	دوم	*			*	صفدی، 7/ 396
121	ابوبکراحمد بن غالب بن احمد بغدادی	دوم		*	*		صفدی، 7/ 276
122	سموئل بن یحیی بن عباس مغربی	دوم		*	*	*	ابن ابی اصیبعة، 2/ 30-31؛ ذهبی، 40/ 329؛ صفدی، 15/ 453
123	ابوالحسن علی بن عبدالله هروی	دوم		*	*		صفدی، 21/ 138
124	موفق الدین عین زربی طبیب	دوم	*		*	*	صفدی، 19/ 347
125	ابوالمظفر نصربن محمود بن معروف	دوم	*			*	صفدی، 27/ 56
126	هبة الله بن فضل ابوالقاسم قطان	دوم				*	صفدی، 27/ 182
127	عبدالله بن شاکر بن ابی المطهر المعدانی	سوم		*	*		ابن قفطی، 311؛ صفدی، 17/ 206
128	ابوعلی حسن بن علی بن اثردی	سوم				*	ابن ابی اصیبعة، 1/ 298؛ صفدی، 12/ 138
129	فریدالدین داماد نیشابوری	سوم	*				خوانساری، 6/ 313-314
130	فخرالدین رازی	سوم	*	*		*	ابن ابی اصیبعة، 2/ 23-30، ابن‌قفطی، 397-399؛ ذهبی، 43/ 213؛ ابن خلکان، 3/ 70
131	ابوالفضل حبیش بن ابراهیم تفلیسی	سوم			*	*	حاجی خلیفه، 1/ 261، 262، 467، 479
132	فریدالدین عمر بن غیلان بلخی	سوم	*				بیهقی، تاریخ حکماء الاسلام، 157؛ غیلانی‌، حدوث العالم
133	یحیی بن حبش سهروردی	سوم	*				ابن خلکان، 3/ 485؛ ذهبی، 41/ 383؛ ابن خلکان، 3/ 484؛صفدی، 2/ 318
134	حسن بن امیر ابی‌علی بن نظام الملک	سوم	*		*		ابن‌قفطی، 232
135	عبدالسلام بن عبدالقادر بن ابی صالح معروف به رکن	سوم	*				ابن قفطی، 317-319
136	ابوالفضل خازمی	سوم		*	*		ابن‌قفطی، 571
137	صاعدبن یحیی بن هبةالله بن توما	سوم				*	ابن‌قفطی، 296
138	عبدالرحمن بن عبدالکریم سرخسی	سوم				*	ابن‌قفطی، 315-316
139	ابی الحسن علی بن احمد بن علی بن محمد بن دواس	سوم	*	*	*		ابن‌قفطی، 333
140	محفوظ بن عیسی بن مسیحی	سوم				*	ابن‌قفطی، 446
141	مهذب الدین علی بن احمد معروف به ابن هُبَل بغدادی	سوم				*	ابن‌قفطی، 330-331؛ ابن ابی اصیبعة، 1/ 304-305
142	جمال الدین علی بن سعید بن هبة الله بن علی بن اثردی	سوم				*	ابن ابی اصیبعة، 1/ 298؛ صفدی، 21/ 91
143	فخرالدین ماردینی	سوم	*			*	ابن ابی اصیبعة، 1/ 299-300؛ ذهبی، 42/ 167-168؛ صفدی، 3/ 255
144	ابونصر سعید بن ابی الخیر بن یحیی بن مسیحی	سوم				*	ابن ابی اصیبعة، 1/ 301
145	ابوبکر عبیدالله بن ابی الفرج معروف به ابن مارستانیة	سوم	*			*	ابن ابی اصیبعة، 1/303-304 ؛ ابن نجار، 2/ 66؛ ابن دبیثی، 3/ 555-557؛ صفدی، 19/ 258
146	ابن سدیر علی بن محمد بن عبدالله	سوم				*	ابن ابی اصیبعة، 1/ 304؛ صفدی، 22/ 34
147	شمس بن احمد بن مهذب الدین	سوم				*	ابن ابی اصیبعة، 1/ 306
148	امام قطب الدین ابراهیم معروف به اقطب مصری	سوم	*			*	ابن ابی اصیبعة، 2/ 30
149	بدرالدین محمد بن بهرام بن محمد قلانسی سمرقندی	سوم				*	ابن ابی اصیبعة، 2/ 31
150	نجیب‌الدین محمد بن علی بن عمر سمرقندی	سوم				*	ابن ابی اصیبعة، 2/ 31
151	علی بن اسماعیل بادکین جوهری معروف به علم الدین و رکابدار عضدی	سوم		*			ابن نجار، 3/ 135
152	ابوالحسن بن ابی العباس الطبیب علی بن احمد	سوم				*	ابن نجار، 3/ 82
153	ابوالحسن طبیب علی بن محمد بن علی بن سدید	سوم				*	ابن نجار، 4/ 23
154	ابوالحسن ثعلی علی بن احمد	سوم	*				ابن نجار، 3/ 100
155	ابوعمرو صوفی مواقیتی عثمان بن ادریس	سوم			*		ابن نجار، 2/ 138
156	ابوالحسن علی بن احمد معروف به بنه بن حارث	سوم			*		ابن نجار، 3/ 84
157	عبدالمنعم بن عمر بن حسان ابوالفضل مغربی	سوم	*	*		*	ابن دبیثی، 4/ 293
158	عبداللطیف بن یوسف بن محمد موصلی بغدادی	سوم				*	ابن دبیثی، 4/ 196
159	علی بن عیسی بن هبة الله بن نقاش بغدادی	سوم				*	ابن دبیثی، 4/ 482
160	ابوالحسن علی بن محمد بن الطبیب	سوم				*	ابن دبیثی، 4/ 508
161	ابوالحسن علی بن احمد عنبری منجم	سوم			*		ابن دبیثی، 4/ 405
162	محمود بن مبارک بن ابی القاسم واسطی بغدادی	سوم	*			*	ذهبی، 42/ 116-117
163	عبدالسلام بن فقیه رکن الدین عبدالقادر جیلی	سوم	*		*		ذهبی، 44/ 72
164	ابوالحسن علی بن ابی علی ثعلبی ملقب به سیف الدین امدی	سوم	*				ابن خلکان، 4/ 316-318
165	ابوشجاع فرضی	سوم			*		ابن خلکان، 4/ 172؛ صفدی، 4/ 165
166	کمال‌الدین بن یونس	سوم	*	*		*	ابن خلکان، 3/ 320
167	یعقوب بن صابر منجنیقی	سوم	*				ابن خلکان، 3/ 570
168	مؤیدالدین محمد بن عبدلکریم ابوالفضل حارثی	سوم		*		*	صفدی، 3/ 280
169	ابوالمؤید‎محمد بن‎مجلی‎جزری‎العنتری	سوم	*			*	صفدی، 4/ 384
170	موفق‎الدین محمد بن یوسف اربلی‎ بحرانی	سوم	*	*			صفدی، 5/ 251
171	ابراهیم بن‎علی بن محمد اقطب‌ مصری	سوم	*			*	صفدی، 6/ 69
172	ابن مطران موفق‌الدین اسعد بن الیاس	سوم				*	صفدی، 9/ 40-45
173	شرف‌الدین اسماعیل الشریف الطبیب	سوم				*	صفدی، 9/ 247
174	ظهیرالدین حسن بن خطیر نعمانی	سوم		*	*	*	صفدی، 11/ 428
175	ابن‎سوادی کاتب‌، حسن بن‌علی بن‎ محمد	سوم		*			صفدی، 12/ 164
176	ابن ساعاتی طبیب، رضوان بن محمد	سوم			*	*	صفدی، 14/ 128
177	ابوالحسن سنان بن سلمان راشدالدین بصری	سوم	*				صفدی، 15/ 436
178	سعید‌بن حسن بن‌ عیسی ابونصر بغدادی	سوم				*	صفدی، 15/ 210
179	ابن خشاب عبدالله بن احمد بن احمد	سوم	*	*			صفدی، 17/ 14
180	موفق‌الدین عبدالعزیز بن عبدالجبار	سوم				*	صفدی، 18/ 515
181	عثمان بن ادریس کتامی، ابوعمرو مواقیتی	سوم			*		صفدی، 19/ 307
182	ابی سعد موفق‌الدین عبداللطیف بن یوسف	سوم	*			*	صفدی، 19/ 73
183	ابوالحسن نقاش علی بن عیسی بن هبه الله	سوم				*	صفدی، 21/ 25
184	قیصر بن ابی القاسم بن عبدالغنی، تعاسیف الکاتب	سوم		*			صفدی، 24/ 228