شناسایی و تحلیل عوامل کلیدی مؤفقیت در مطالعات آینده نگاری با بکارگیری نقشه شناختی فازی
محورهای موضوعی : آینده پژوهی
سید عباس ابراهیمی
1
,
مظفر ناصری طاهری
2
,
حسین دامغانیان
3
,
عظیم زارعی
4
1 - گروه مدیریت بازرگانی دانشگاه سمنان
2 - دانشکده مدیریت و علوم اداری دانشگاه سمنان
3 - دانشکده اقتصاد، مدیریت و علوم اداری، انشیار مدیریت گروه مدیریت دانشگاه سمنان، سمنان، ایران
4 - هییت علمی و دانشیار گروه مدیریت بازرگانی دانشگاه سمنان
کلید واژه: "نقشه شناختی فازی", "آینده نگاری", " فازی", "عوامل کلیدی مؤفقیت", "نگاشت شناختی",
چکیده مقاله :
زمینه: آینده نگاری عملاً به اتکای تعامل بین شبکه وسیعی از ذینفعان و خبرگان، بدنبال تحقق تصاویر مطلوب آینده میباشد. این سئوال اساسی مطرح می شود که: شاخصترین عوامل در اجرای مؤفقیت آمیز پروژه های آینده نگاری کدامند؟. هدف:شناسایی:(1)عوامل کلیدی در انجام مؤفقیت آمیز یک مطالعه آینده نگاری و(2) عمده دام ها و چالش ها در فرایندآینده نگاری. روش:نخست:با بررسی منابع کتابخانه ای(80)عامل به عنوان عوامل مؤثر در فرایند آینده نگاری شناسایی شد.گام دوم:این عوامل جهت بررسی روایی صوری و محتوایی در اختیار(10)نفر از خبرگان حوزه آینده نگاری قرار گرفت. گام سوم: پرسشنامهای با رویکردنقشه شناختی فازی حاوی(30)عامل تأثیرگذار اساسی طراحی ومجدداًدراختیار(8)نفر از خبرگان قرار گرفت.نهایتاًبا بکارگیری نرم افزار,FCMAPPER Excellنسبت به تجزیه و تحلیل دادهها اقدام شد. یافته ها:از نظرشاخص ورودی(تأثیرپذیری از سایر عوامل)سه مفهوم؛"بکارگیری روش شناسی و روش مناسب آینده-نگاری"،"اتخاذ تصمیمات واقع بینانه" و" اجرای سیاستها و اقدامات"به ترتیب بیشترین تأثیرپذیری را داشتند.از نظر شاخص خروجی(تأثیرگذاری بر سایر عوامل)،سه مفهوم "بکارگیری روش شناسی و روش مناسب آینده نگاری"،"روشن بودن اصول عقلایی و دلایل منطقی انجام آینده نگاری برای افراد درگیر در آینده نگاری"و"مشارکت افراد سرشناس و شاخص آینده نگاری در پروژه آینده نگاری"،به ترتیب بیشترین تأثیرگذاری را داشتند. نتیجهگیری:اساسی ترین عامل در اتخاذ تصمیمات هرچه واقع بینانه تر و سیاستها و اقدامات پیشنهادی حاصل از انجام مطالعات آینده نگاری؛در گرو تعمیق وروزآمدسازی دانش فعالان عرصه آینده نگاری کشور در زمینه آشنایی با آخرین روش شناسی و شیوه های نوین آینده نگاری میباشد.
Background:Foresight practically; relying on the interaction between a wide network of stakeholders and experts; is pursue shaping a favorable image of the future. The core element of this paper focuses on:What are the most prominent factors which play a fundamental role in foresight projects successful functioning. Objects: Identifying:(1)the critical elements in Successful foresight and,(2)prominent pitfalls and challenges in the foresight process. Methodology: The first step:Through investigating of library resources,(80)causes identified as effective factors in the foresight process. The second step: These factors in order to assess the face and content validity were presented to (10)experts in the field of foresight. The next:A questionnaire; with a fuzzy cognitive map approach; inclusive of (30)essential factors was designed and between(8) experts distributed. Ultimately:By using FCMAPPER and Excell Software Data analyzed. Findings:In terms of input index (Influence of other factors) three concepts;"using appropriate methodology and method of foresight", "realistic making decisions" and "implementing policies and actions"respectively are most influential factors. In terms of output index (effective of other factor) three concepts:"using appropriate methodology and method of foresight","the clarity of the rational principles and the logical reasons for performing foresight for those involved in foresight "and "most prominent futurists participate in the foresight project"sequentially are most effective factors. Conclusion:The most fundamental factor in more realistic making decisions and proposed policies and actions in consequence of implementing foresight project depends on the deepening and updating of knowledge of the country's future prospects in the field of familiarization with the latest methodology and modern methods of foresight.
_||_
شناسایی و تحلیل عوامل کلیدی مؤفقیّت در مطالعات آیندهنگاری
با بکارگیری نقشه شناختی فازی
چکیده
زمینه:
آیندهنگاری عملاً به اتکای تعامل بین شبکه وسیعی از ذینفعان و خبرگان، بدنبال تحقق تصاویر مطلوب آینده میباشد. این سئوال اساسی مطرح میشود که: شاخصترین عوامل در اجرای مؤفقیّتآمیز پروژههای آیندهنگاری کدامند؟.
هدف: شناسایی: (1) عوامل کلیدی در انجام مؤفقیّتآمیز یک مطالعه آیندهنگاری و (2) عمده دامها و چالشها در فرایند آیندهنگاری است.
روش: گام نخست: با بررسی منابع کتابخانهای، (80) عامل به عنوان عوامل مؤثر در فرایند آیندهنگاری شناسایی شد. گام دوم: این عوامل جهت بررسی روایی صوری و محتوایی در اختیار (10) نفر از خبرگان حوزه آیندهنگاری قرار گرفت. گام سوم: پرسشنامهای با رویکرد نقشه شناختی فازی حاوی (30) عامل تأثیرگذار اساسی طراحی و مجدداً در اختیار (8) نفر از خبرگان قرار گرفت. نهایتاً با بکارگیری نرم افزار FCMAPPER و Excell نسبت به تجزیه و تحلیل دادهها اقدام شد.
یافتهها: از نظر شاخص ورودی(تأثیرپذیری از سایر عوامل) سه مفهوم؛ "بکارگیری روششناسی و روش مناسب آیندهنگاری" ، "اتخاذ تصمیمات واقعبینانه" و " اجرای سیاستها و اقدامات" به ترتیب بیشترین تأثیرپذیری را داشتند. از نظر شاخص خروجی(تأثیرگذاری بر سایر عوامل)، سه مفهوم "بکارگیری روششناسی و روش مناسب آیندهنگاری"، "روشن بودن اصول عقلایی و دلایل منطقی انجام آینده نگاری برای افراد درگیر در آینده نگاری" و "مشارکت افراد سرشناس و شاخص آینده نگاری در پروژه آینده نگاری"، به ترتیب بیشترین تأثیرگذاری را داشتند.
نتیجهگیری: اساسیترین عامل در اتخاذ تصمیمات هرچه واقعبینانهتر و سیاستها و اقدامات پیشنهادی حاصل از انجام مطالعات آیندهنگاری؛ در گرو تعمیق و روزآمدسازی دانش فعالان عرصه آیندهنگاری کشور در زمینه آشنایی با آخرین روششناسی و شیوههای نوین آیندهنگاری میباشد.
واژههای کلیدی: آیندهنگاری، فازی، عوامل کلیدی مؤفقیّت، نگاشت شناختی، نقشه شناختی فازی
1- مقدمه
آیندهنگاری از ضعف دانش پیشبینی، دانش سیاستگذاری و دانش مدیریت راهبردی در پاسخگویی به چالشهای خاص جامعه بشری، ظهور یافته است(نامداریان و دیگران ،1393). آیندهنگاری فعالیتی زمانبر، پرهزینه و مشارکتی است که عوامل انسانی پرشماری را به خدمت میگیرد. ناکامی آیندهنگاری یا آیندهنگاری ناقص و نادرست افزون بر هدر رفت منابع مادی و انسانی، دادههای درست و مناسب را از وضعیتهای محتمل آینده را در اختیار سیاستگذاران و طراحان راهبردها قرار نمیدهد. این امر بالتبع فرصت مناسب پاسخگویی درست، مقتضی و هوشمندانه به مقتضیات تازه را از سیاستگذاران میرباید(خزاعی و الهی دهقی،1391). آیندهنگاری مرزهای ادراک را به سمت جلو و حداقل در چهار مسیر اصلی سوق میدهد:
Ø از طریق ارزیابی پیامدهای اقدامات و تصمیمات کنونی و غیره (ارزیابی نتیجه)؛
Ø از طریق شناسایی و اجتناب از مشکلات، قبل از وقوع آنها (هشدار و راهنمایی)؛
Ø از طریق توجه به دلایل کنونی حوادث احتمالی آینده (تدوین راهبرد پیشگیری)؛
Ø از طریق تصور جنبههای آینده مورد نظر (سناریوهای هنجاری) (اسلاتر،1395: 76).
گستردگی کارکردهای آیندهنگاری و ویژگی ذاتی مطالعات آیندهنگاری مبنی بر: (1)مشارکتی و تعاملی بودن؛ (2) شبکهسازی و (3)بکارگیری نتایج آیندهنگاری در اتخاذ تصمیمات کلان و سیاستگذاری(Effie,2016) بر پیچیدگی و سردرگمی این رشته علمی نوظهور میافزاید. در ارزیابی موفقیّت فعالیت آیندهنگاری دو محتوا باید بخوبی درک شود: (1). زمینه داخلی(ساختارها و رفتارها) و (2). زمینه خارجی (سیستمهای STEEPV)، زیرا درک زمینه خارجی در بررسی زمینه داخلی ضروری است(Saritas,2013). بنابراین در راستای ارائه تصویری واقعبینانهتر از موفقیّت یا ناکامی آیندهنگاری بایستی عوامل پویایی، رفتاری و زمینهای در طول فرآیند آیندهنگاری مدنظر قرار گیرد. از اینرو مطالعات آیندهنگاری به شدت تحت تأثیر نگرش متولیان و متصدیان پژوهشی خود قرار داشته و اعتبار آن وابستگی شدیدی به کیفیت مشارکتکنندگان درگیر در پردازش اطلاعات و دانش جمعآوری شده در خلال آیندهنگاری دارد(گواهی،1396). حال این سئوال اساسی مطرح میشود: شاخصترین عواملی که نقش پیشرانه و یا بازدارنده (مانع) را در طول فرایند آیندهنگاری بازی میکنند، کدامند؟. از اینرو هدف اساسی پژوهش؛ شناسایی مهمترین و تآثیرگذارترین عوامل در طول اجرای یک مطالعه آیندهنگاری(عوامل کلیدی موفقیّت) و به طور همزمان شناسایی تهدیدات اجرای یک آیندهنگاری مطلوب در قالب دامها و چالشهای آیندهنگاری میباشد.
شناسایی و تحلیل مطلوب عوامل کلیدی مؤفقیّت و شکست آیندهنگاری موکول به در نظرگرفتن ماهیت پویای آیندهنگاری حاصل از تعاملات پیچیده عامل انسانی (انتظارات، نفوذ، ذهنیت، دیدگاه، رویکرد حاکم، میزان تعامل و مشارکت، شبکهسازی و یادگیری ذینفعان کلیدی، استفادهکنندگان، مشارکتکنندگان، شرکاء و ...) است(Meissner,2012). بنابراین شناسایی عوامل کلیدی مؤفقیّت، یک فرآیند پویاست و عوامل کلیدی مؤفقیّت ذاتاً درهم تنیده و بهبود هر کدام موجب توسعه دیگری خواهد شد. نهایتاً موجبات اطمینان از اعمال توجه لازم به زمینههای کسب مؤفقیّت را در پی خواهد داشت(خراسانی و دیگران، 1395). ضمناً شناسایی: (1). چالشهای بزرگ آیندهنگاری در پاسخگویی به انتظارات متنوع مشتریان و دیگر ذینفعان، پشتیبانی از تخصیص اثربخش منابع تحقیق و توسعه، شبکهسازی تقویتشده و چشماندازهای عملیاتی برای اقدام مشترک(جائوتسی و ساپیو، 1395: 200) و همچنین شناخت (2). دامهای آیندهنگاری، که عمدتاً ذهنی بوده و اذهان مخاطبان، ذینفعان و مشارکتکنندگان را متأثر میسازد؛ ضرورت شناسایی موانع توسعه کمّی و کیفی آیندهنگاری را به همراه خواهد داشت(گواهی،1396).
نقشههای مفهومی1 و نقشههای شناختی2 در به تصویر کشیدن کیفیت نگرش، ذهنیات و خرد(نقشه ذهنی)مشارکتکنندگان و ذینفعان آیندهنگاری؛ بسیار کارساز خواهند بود. زیرا نگاشت شناختی توانایی مدلسازی مفاهیم یا متغیرهای ابعاد مختلف یک نظام پیچیده اجتماعی، اقتصادی و حتّی محیط آنرا دارا میباشند(شفیعا و دیگران،1392). از نقشه شناختی میتوان برای شناسایی شاخصهای عملکرد و موفقیّت و طراحی سناریو استفاده کرد. این روش تصمیمگیرندگان را در تحلیل روابط علّی پنهان کمک کرده و دستیابی به جواب مطلوب را تسهیل مینماید(صوفیآبادی ودیگران، 1394). نقشههای شناختی فازی(FCM3)، دارای ساختاری فازی بوده و برای بیان علل و عوامل مؤثر بر پدیدهها و میزان تأثیر آنها استفاده میشوند(اسکندری،1394). مزایای تئوریک و کاربردیFCM بدین شرح است:
1. نقشه شناختی فازی نه تنها نشانگر مثبت و منفی بودن میزان وابستگی بین مفاهیم مشخص شده میباشد؛ بلکه تأثیرات میان مفاهیم را نیز با استفاده از متغیر زبانی و مقادیر فازی نشان میدهد.
2. سیستم پویا بوده و دارای بازخور است. یعنی اگر تغییر در یکی از مفاهیم بر یک یا چند مفهوم دیگر اثرگذار باشد، این تغییرات میتواند بر خود گرهای که عامل تغییر بوده نیز اثرگذار باشد.
3. با بکارگیری نقشه شناختی میتوان ساختار فکری هر فرد یا گروه را بدست آورد.
4. نقشه شناختی قادر است که توجه مصاحبهکنندگان را جلب نموده و حافظه آنها را فعال سازد.
5. نقشه شناختی میتواند ترجیحات و فاکتورهای کلیدی را برجستهتر نماید.
6. نقشه شناختی مواردی که نیازمند توجه بیشتری میباشند را روشن میسازد.
7. فهم چارچوبهای مختلف مربوط به مسئله را میان کاربران سیستم، مدیران و تسهیلگران افزایش میدهد.
8. فهم ذینفعان مختلف را افزایش میدهد(یزدانی، 1391).
به طور خلاصه شناسایی و تحلیل عوامل موفقیّت یا شکست آیندهنگاری در گرو شناخت عمیق سه عامل؛ (1). چالشهای آیندهنگاری؛ (2). پویاییهای آیندهنگاری(Van der Steen and Van Twist,2012) و (3) درک عوامل زمینهای میباشد(Popper,etal. 21010:30). نوآوریهای مطالعه پیشروی جهت آسیبشناسی و ارائه رهنمود برای مجریان پروژههای آیندهنگاری عبارتند از:
1. ارائه تصویری جامع از (1-1). عوامل کلیدی موفقیّت آیندهنگاری (عوامل پیشبرنده) و (1-2). عوامل زمینهای تحت عنوان چالشها و دامهای آیندهنگاری که منجر به اختلال در فرایند آیندهنگاری اثربخش میشود(عوامل بازدارنده).
2. در قالب مدلی جامع و ساده نسبت به طبقه بندی عوامل کلیدی موفقیّت در دو بخش عوامل انسانی (عوامل نرم) و عوامل فرایندی(عوامل سخت) ( شکل 1) اقدام شده است. در بعد عوامل انسانی؛ که دامهای آیندهنگاری نیز در این طبقه قرار میگیرند بیشتر وجه فاعلی آیندهنگاری در قالب ذهنیات، پیشفرضها، باورها و نگرشها و تجارب آیندهپژوه، مورد توجه قرار گرفته است. حال آنکه در بعد عوامل فرایندی به وجه مفعولی آیندهنگاری از منظر روشها و چالشهای آیندهنگاری توجه شده است.
3. ترسیم نقشه ذهنی خبرگان حوزه مطالعات آینده در ایران که عوامل کلیدی موفقیّت و شکست در پروژههای آیندهنگاری کدامند؟.
شکل1)چارچوب پیشنهادی برای تحلیل عوامل کلیدی موفقیّت و شکست آیندهنگاری
نحوه سازماندهی مطالب نگارش یافته در این مطالعه به شرح و ترتیب زیر میباشد:
در بخش دوم مبانی نظری و پیشینه نقشهشناختی فازی و عوامل کلیدی موفقیّت، دامها و چالشهای عمده آیندهنگاری مورد بررسی قرار گرفته است . در بخش سوم روش و تکنیک تحقیق مورد بررسی قرار میگیرد و قسمت انتهایی مقاله با نتیجهگیری و پیشنهادات خاتمه مییابد.
2. مبانی نظری و پیشینه پژوهش
2-1. نقشه شناختی
«نقشه شناختی4» اولین بار در سال 1948 توسط تالمن مطرح (رجبعلی بگلو و دیگران،1394) و در سال 1955 توسط کللی5 مورد بررسی قرار گرفت(کرانی و دیگران،1393). نقشههای شناختی یا همان مدلهای گرافیکی علّت و معلولی توسط رابرت اکسلرود6 در سال 1976 برای بازنمایی دانش در علوم سیاسی و اجتماعی بکار گرفته شدند(قاسمی و قبادیان،1394). نقشههای شناختي، ابزاری هستند که هرکس ميتواند در وهله اول برای فهم «مشکل» یا «پدیده» در دست مطالعه؛ با بکارگیری قوانین انواع روابط علّی آنها را تعریف (جدول 1) و در مرحله دوم برای حل و فصل مشکلي که با آن روبهروست، آنها را به کار گیرد(آذر و مصطفایی،1391).
جدول1) انواع روابط علّی در نقشههای شناختی
روابط علّی | توضیحات |
|---|---|
Vi + Vj | Vi به Vj کمک میکند؛ وقوع آنرا تسهیل میکند؛ آنرا تقویت میکند و... |
Vi - Vj | Viمانع Vj میشود؛ به آن لطمه میزند؛ آنرا به تأخیر میاندازد یا برای آن ضرر دارد. |
Vi O Vj | Vi هیچ تأثیری بر Vj ندارد؛ Vi برای Vj بیاهمیت یا خنثی است و غیره ... |
| Vi، Vj را به تأخیر نمیاندازد؛ به Vj لطمهای وارد نمیکند و مانع آن نمیشود. |
| Vi، Vj را تقویت نمیکند؛ به Vj کمک نمیکند؛ هیچ سودی برای Vj ندارد و ... |
Vi ± Vj | Vi تأثیر غیرمستقیم بر Vj دارد. |
Vi ? Vj | بین متغیرهای Vi و Vj ممکن است روابط مثبت، منفی یا صفر وجود داشته باشد. |
Vi a Vj | اظهارات متناقضی در مورد یک رابطه وجود دارد، این رابطه، رابطهای دوجنبهای خوانده میشود. |
منبع: آذر و مصطفایی،1391: ص90)
تعاریف متعددي از نگاشت شناختی ارائه شده است. برخی نگاشت شناختی را یک نمایش گرافیکی از مدل ذهنی یک فرد یا افراد مختلف میدانند(ضرغامی فرد و آذر،1392). اویغار اوزسمی و استاسی ال. اوزسمی7 (2004)، نقشههای شناختی را اینگونه تعریف میکنند: «یک نقشه شناختی، مدلی کیفی است که چگونگی عمل(چرخه) یک پدیده را به نمایش میگذارد»(موسوی و دیگران ، 1395). برایتمن و بنوکسیا8 (2003) خلاصهاي از ویژگیهاي اصلی شیوه نگاشت شناختی را بر مبناي ساختار آنها (چگونگی طرح فیزیکی و اینکه چگونه محتوا، نوع اتصال را ساختار بندي کرده (وجهت آنها (یعنی هدف گرا بودن، و کنش گرا بودن مانند: مبتنی بر سوال بودن) را به شرح موارد زیر برمیشمارند:
1. شبکه چند جهتی از ایدهها ) اغلب تعداد کمی از ایده ها ي سطح بالا به عنوان اهداف و ایدههاي زیاد سطح پایین به عنوان ایدههاي پشتیبانی در نظر گرفته میشود)؛
2. سلسله مراتبی - از عام(در بالاي نقشه) به خاص (در پایین نقشه)؛
3. همه اتصالات در نقشه به صورت "ممکن است منجر به " میباشند؛
4. برمبناي هدف ساختار بندي شده و به طور خاص نتایج مطلوب و نامطلوب را با ساختار هدف تعیین میکند؛
5. به طور خاص " کنش گرا " میباشد. مفاهیم با یک فعل در شکل دستوري میآیند؛
6. به طور واضح نگاشت شناختی مبتنی بر سئوال نیست(ضرغامی فرد و آذر،1392).
در نیمه دوم قرن بیستم ریاضیدانان نقد تسری ناپذیری را بر نقشههای شناختی وارد کردند(موسوی و دیگران ،1395). زیرا در نگاشت شناختی، اتصالات فقط میتوانستند وزنهای 1+ یا 1- داشته باشند(کرانی و دیگران،1393). این محدودیت و ناکارآمدی نقشههای شناختی جهت تبین رابطه علیّت در سیستمهای پیچیده دنیای واقعی؛ منجر به معرفی نقشههای شناختی فازی(FCM) توسط کاسکو9 در سال 1986 شد(آذر و مصطفایی،1391). ساختار فازی این نقشهها: (1) توانایی توضیح درجه مبهمی از علیّت حاکم بر روابط میان مؤلفههای پدیده تحت بررسی (موسوی و دیگران،1395) و (2) قابلیت تخصیص وزنهای حقیقی در بازهی [1+ و1-] را به اتصالات، دارا بود(کرانی و دیگران،1393). دو ویژگی شاخص FCM؛ تمرکز بر حلقههای بازخوردی و ویژگیهای پویایی و قابلیت یادگیری موجب شد تا به ابزاری فوقالعاده مناسب برای مدلسازی، تحلیل، تصمیمگیری، پیشبینی و ... تبدیل شود(اسکندری،1394).
FCM بر مبنای پاسخگویی به سئوالات "چه میشود..... اگر"، به عنوان یک روش محاسباتی نرم، برای پیشبینی عملکرد حوادث و پدیدههای پیچیده، به سرعت مورد توجه محققان حوزههای مختلف مخصوصاً آیندهپژوهان قرار گرفت.
2-2. عوامل کلیدی موفقیّت در آیندهنگاری
عوامل کلیدی مؤفقیّت10(CSF)اولین بار توسط دنیل11 در سال 1961 در ادبیات مدیریت مطرح شد(میرمحمدی و دیگران ،1396). مفهوم محوری نظریه «عوامل کلیدی موفقیّت»، تأکید بر وجود مهمترین، تأثیرگذارترین عوامل و استفاده مناسب از آن عوامل دارد. این عوامل فقط شرط ضروری موفقیّت نیستند بلکه شرط کافی نیز بوده؛ به گونهای که اگر اهداف این عوامل محقق نشوند، سازمان با شکست مواجه شده یا به نتایج مدنظر خود نخواهد رسید. پنج مشخصه عوامل کلیدی موفقیّت در شکل شماره (2) ارائه شده است.
(منبع: انصاری و حقشناس گرگابی ص:45 ) شکل2) پنج مشخصه اصلی عوامل کلیدی موفقیّت
از عوامل کلیدی موفقیّت تعاریف متعددی ارائه شده است. روکارت12 عوامل کلیدی موفقیّت را فقط تعداد محدودی از حوزههای فعالیت میداند که عملکرد رقابتی موفقیّتآمیزی در پیداشته باشند. برنو و لیدکر13 عوامل کلیدی را چنین تعریف میکنند: شرایط یا متغیرهایی که اگر به درستی مدیریت شوند تأثیر قابل ملاحظهای بر موقعیت و مؤفقیّت بنگاه دارند. پینتو و اسلووین14عواملی را کلیدی میدانند که به طور قابل ملاحظهای شانس اجرای پروژه را بهبود بخشند. به صورت خلاصه میتوان گفت که عوامل کلیدی موفقیّت عبارتند از مهارتها و ویژگیهایی از سازمان که برای مؤفقیّت در بازار لازم هستند؛ به عبارت دیگر مجموعه عواملی که باید در آن زمان محقق شوند تا بتوان به اهداف و مأموریتها دست یافت(کمالی سیدبیگلو و تقیزاده،1396).
ترسیم آیندهنگاری موفّق در گرو شناسایی اهداف آیندهنگاری است. اهداف آیندهنگاری را می توان در قالب سه محور اساسی دستهبندی کرد:
(1) بهبود قابلیت رویارویی با جهان آینده برای سیاستگذاران و تصمیمگیران کلیدی؛ از طریق فراهم سازی و تولید اطلاعات از مجرای درک فرصتها و تهدیدات محتمل در عرصه بازار و فنآوری طی (10) تا (20) سال آینده (نقش تصمیمسازی).
(2) زمینهسازی و ایجاد مدلهای ذهنی مبتنی بر آیندهنگاری. گسترش سطح تفکر جامعه جهت آمادگی پذیرش بهتر آینده (نقش تسهیلگری)
(3) تدوین چشماندازی گروهی برای آینده جهت دستیابی به وفاق عمومی(نقش شبکهسازی)(خزاعی و الهی دهقی، 1391). در مجموع موفقیّت فعالیت آیندهنگاری بر پایه میزان دستیابی و تحقق اهداف اولیه، میزان و سرشت آثار مستقیم و پیشبینی شده آن ارزیابی میشود، اگرچه تأثیرات غیرمستقیم و پیشبینی نشده که اغلب بیرون از قلمرو آیندهنگاری فراهم میشود نیز در این عرصه لحاظ و بیان میشوند(عطاری و دیگران،1393: 3).
پژوهشهای انجام شده در حوزه عوامل کلیدی موفقیّت آیندهنگاری را میتوان به دو دسته کلی تقسیم کرد:
1-2-2. پژوهشهای نظری: این دسته از مطالعات صرفاً به تبین مبانی نظری عوامل کلیدی موفقیّت در دو حوزه ذیل میپردازند:
الف) علل زمینهای: علل غیرمستقیمی که در موفقیّت یا شکست آیندهنگاری تأثیرگذارند و کمتر در پروژههای آیندهنگاری مدنظر قرار میگیرند. عواملی همچون: سازماندهی و کیفیت تعاملات اجتماعی، بررسی اثرات آیندهنگاری بر اساس پیامدهای یادگیری(کالوف و اسمیت،2008)؛ حمایت مستقیم سیاستگذاران عالی، مشارکت قوی بخش خصوصی و دولتی، ایجاد یکپارچگی بین ذینفعان برنامههای آیندهنگاری(جانستون،2015)؛ تعامل قوی بین بینشهای بخش خصوصی، دولتی و دانشگاهی (سوکیلووا، 2015)؛ توانمندیهای پژوهشگران و مشارکتکنندگان در گردآوری یا پردازش اطلاعات بر اساس شواهد، توان کارشناسی، تعامل و خلاقیت محققان و مشارکتکنندگان(منزوی، 1389)؛ وجود ظرفیتهای علمی بومی یا ملی برای کسب مهارتها و آموزش آیندهنگاری(خزاعی و الهی دهقی،1391)؛ بهرهگیری از افراد و بخشهای صاحبنظر و مناسب(خزایی و کاشانی،1395).
ب) علل فرآیندی: در مطالعات نظری از این عوامل تحت عنوان "عوامل کلیدی موفقیّت" در فرآیند آیندهنگاری یاد میشود. اهم این عوامل عبارتند از:
شفافیت در نیازمندی بازار(خزایی و کاشانی،1395)، تمرکز بر شناسایی دقیق مشتریان(جانستون،2015)، شناخت دقیق روشهای فعلی آیندهنگاری و توسعه و بهبود روششناسیهاي نوین آیندهنگاری(زارع میرک آباد و دیگران، 1390؛ کشاورز ترک و نیکویه، 1395؛ کالوف و اسمیت،2008؛ جانستون،2015؛ سوکیلووا، 2015)، ایجاد تعهد و یکپارچگی بین ذینفعان(، خزایی و کاشانی، 1395؛ جانستون،2015؛ عطاری و دیگران،1393: 15-3؛ سوکیلووا، 2015؛ خزاعی، الهی دهقی،1390) و برآورده ساختن نیازهای ذینفعان(2016Efiee,).
عوامل فوقالذکر در ادبیات آیندهنگاری بیشترین وزن را تحت عنوان "عوامل کلیدی موفقیّت" به خود اختصاص دادهاند.
2-2-2. پژوهشهای کاربردی: به آن دسته از مطالعات آیندهنگاری میپردازد که موضوع اصلی مطالعه و هدف اصلی آن تبین عوامل کلیدی موفقیّت و عوامل بازدارنده [دامها و چالشها]ی آیندهنگاری میباشد. اهم مطالعات در این بخش به شرح زیر میباشد:
1. Afanasyev& etal,2014 در مقالهای تحت عنوان:"بسوی مفهوم ارزیابی آیندهنگاری تکنولوژی: مسیری جهت ارزیابی اثربخشی، کارآیی و اعتبار آیندهنگاری" به منظور ارزیابی اثرات آیندهنگاری به بررسی نظرات خبرگان آیندهنگاری در کلاس جهانی پرداخته و عوامل کلیدی مؤفقیّت و چالشهای آیندهنگاری را در ابعاد: (1). انگیزشی؛ (2). بعد تدارک چارچوب شرایط و استراتژی ها؛ (3). ذینفعان و نقش آنها؛ (4). سازمان و بودجه و (5). انتخاب و بکارگیری روشهای آیندهنگاری خلاصه میکند.
2. Iden & etal.2016 در مقالهای با عنوان: " ماهیت آیندهنگاری استراتژیک: یک مطالعه مروری نظامند" با بررسی نظامند مقالات چاپ شده در حوزه آیندهنگاری استراتژیک طی سالهای 2000 تا 2014 عوامل کلیدی موفقیّت در آیندهنگاری استراتژیک را به دو دستهی (1). عوامل مختص پروژه شامل: انتخاب آگاهانه ذینغعان، ارتباط همراه با اعتماد بین آیندهنگاران و مشتریان، ایجاد انگیزه بین افراد حاضر در طول فرآیند آیندهنگاری و (2). عوامل مرتبط با شیوههای آیندهنگاری و فرآیند آیندهنگاری شامل: شیوه و فرایند آیندهنگاری سنجیده، شناخت وضعیت فعلی، تفکر خلاقانه در طول فرایند آیندهنگاری و ارتباط استراتژیک طبقهبندی میکند.
3. خزایی و الهی دهقی(1391) در مقالهای با عنوان: "عوامل مؤفقیّت در آیندهنگاری ملی" صرفاً با بررسی تجارب اجرای آیندهنگاری ملی در سایر کشورها(چین، ترکیه، مجارستان، کره و...) به بیان مفاهیم و مبانی نظری عوامل موفقیّت در اجرای پروژههای آیندهنگاری در سطح ملی پرداخته و نهایتاً به بیان ضعف و کاستیهای نخستین پروژه آیندهنگاری ملی با عنوان پامفا 1404 میپردازد.
4. مجیدپور و نامداریان(1394) در مقالهای با عنوان" شناسایی موانع اجرای اسناد سیاست علم و فنآوری کشور" و با استفاده از روش تحقیق آمیخته پروژههای آینده نگاری در سطح ملی را بررسی نموده و در نهایت موانع بازدارنده تحقق سیاستهای نقشه جامع علمی کشور را در: (1). معضل اولویت گذاری؛ (2). عدم استفاده از نتایج آیندهنگاری در تدوین اسناد؛ (3).عدم انطباقپذیری سیاستها با چالشهای موجود؛ (4). عدم شبکهسازی میان سیاستگذاران؛ (5). عدم حاکمیت سیاستهای بالادستی و (6). نبود نگاه فرابخشی؛ میدانند.
5. کشاورز ترک و نیکویه(1395) با هدف ارزیابی اثرات آیندهنگاری و با ابزار پرسشنامه و تکنیک آماری تحلیل عاملی تأییدی در مقالهای تحت عنوان " ارائه مدل یکپارچه ارزیابی و مدیریت پروژههای آیندهنگاری راهبردی در سطوح ملی و سازمانی " به صورت تلویحی عوامل کلیدی مؤفقیّت را در سه بخش یادگیری، توجیه و توضیحپذیری خلاصه میکند.
6. گواهی(1396) در یک مطالعه اکتشافی و با استفاده از تکنیک تحلیل علّی لایهای در مقالهای تحت عنوان" آیندهنگری در آیندهپژوهی: تحلیل علّی لایهای چالشهای آیندهپژوهی در ایران" به تحلیلی عمیق از چالشهای عمده در اجرای آیندهنگاری در سطح ملی میپردازد.
هدف اساسی پژوهش با توجه به گستردگی و تعدد عوامل پیشبرنده و بازدارنده در اجرای مؤفقیّتآمیز آیندهنگاری عبارتند از:
(1). ارائه یک طبقهبندی جامع از عوامل کلیدی موفقیّت، چالشها و دامهای آیندهنگاری؛
(2). انجام یک مقایسه تطبیقی از ذهنیت خبرگان حوزه آینده نگاری ایران در مقایسه با سایر نقاط جهان از نظر بررسی عوامل پیشبرنده و بازدارنده آینده نگاری؛
3. روش پژوهش
مطالعه فعلی بر اساس طبقهبندی میکلسن(حاجیانی،1390)به لحاظ کارکرد و نتیجه، تحقیقی کاربردی و از منظر هدف؛ تحقیقی تبینی است. زیرا هدف اساسی این تحقیق کشف روابط علّی و معلولی بین عوامل کلیدی موفقیّت، چالشها و دامهای عمده در طول فرآیند آیندهنگاری است. جامعه آماری تحقیق؛ مجریان پروژههای مطالعات آینده، اساتید، دانشجویان و فارغالتحصیلان تحصیلات تکمیلی با گرایش آیندهپژوهی میباشند. شیوه نمونه گیری از نوع هدفمند بوده و سعی شده خبرگان از بین افرادی انتخاب شوند که عملاً در اجرای پروژههای آیندهنگاری ملی نقش ایفاء کرده باشند. از اینرو اکثر خبرگان از اندیشکدههای آیندهنگاری (اندیشکده آصف، بنیاد توسعه فردا، شاخصپژوه) و دبیرخانه آیندهنگاری ملی و دانشجویان دکتری آیندهپژوهی دانشگاه تهران انتخاب شدند. ابزار جمعآوری دادهها پرسشنامه میباشد. بنا به تعریف بادوار15 (1996) جامعیت پرسشنامه در انعکاس نقشههای شناختی خبرگان در گرو بکارگیری شواهد و سنجههایی است که دقیقاً از ساختارهای نظری بدست آمده باشند(ضرغامی فرد و آذر،1392). بنابراین در تدوین سنجههای پرسشنامه از منابع ثانویه و عمدتاً مقالات علمی- پژوهشی استفاده شده است. همچنین جهت بررسی اعتبار محتوایی از ضریب نسبی روایی محتوا(CVR) استفاده شد. ضمناً نظرات خبرگان در مورد اعتبارصوری عبارات و سنجهها، جهت اصلاح پرسشنامه مدنظر قرار گرفت. نهایتاً برای مدلسازی عقاید و نظرات خبرگان از نقشهشناختی فازی و جهت آنالیز نقشههای شناختی فازی از نرمافزار FCMAPPER بهرهبرداری شد(شکل 3).
شکل3) مراحل اجرای تحقیق
1-3. مدل نقشههای شناختی فازی
نقشههای شناختی فازی به دلیل ساختار هندسیگونه و شبکه روابطی که مؤلفهها را به هم مرتبط میسازد، نظم «علّی» و «سیستماتیک» را گسترش میدهند. نتیجه این نظم، افزایش شناخت و رشد علم و آگاهی است. نقشههای شناختی در دانش نرم قابلیت کاربرد دارد(موسوی و دیگران،1394). نگاشتهای شناختی فازی، ارزشدهی بین 1- و 1 را برای روابط علّی مقدور میسازد(ضرغامی فرد و آذر،1392). اولین گام در مدلسازی به کمک FCM شناسایی گرههاست. گرههای موجود در مدل به وسیله کمانهای وزندار با یکدیگر ارتباط داخلی دارند. هر ارتباط داخلی میان دو گره Ci و Cj دارای وزنی برابرWij است که معادل نیروی رابطه علت و معلولی میان آن دو گره میباشد. مقدار وزنی Wij نشاندهنده نوع رابطه مستقیم یا معکوس میان دو گره است. بنابراین سه نوع وزندهی را میتوان ارائه نمود(مروتی شریفآبادی و دیگران، 1395).
نشان دهنده یک ارتباط علت و معلولی مثبت Wij>0
نشان دهنده یک ارتباط علت و معلولی منفی Wij<0
بدون وجود ارتباط Wij=0
در شکل زیر نمونهای از نقشه شناختی فازی ترسیم شده است. متغیرهای C1,C2,C3,C4,C5 به شکل گرهها و روابط سببی بین متغیرها به صورت پیکانهایی جهتدار بین گرهها در نظر گرفته میشوند. میزان تأثیر متغیر Ci بر متغیر Cj با Wij نشان داده شده است که عددی مثبت یا منفی است(صوفیآبادی و همکاران، 1394).
شکل4) نمونهای از نقشه شناختی فازی
2-3. مراحل ترسیم نقشه شناختی فازی پژوهش
با بررسی مقالات علمی- پژوهشی عوامل کلیدی موفقیّت و موانع عمده در مطالعات آیندهنگاری در سه حوزه کلی تحت عناوین: عوامل فرآیندی(22 عامل)، عوامل انسانی(30 عامل) و عوامل بازدارنده (28 عامل) (چالشها و دامهای آیندهنگاری)طبقهبندی شد. در قالب پرسشنامه این (80) عامل در اختیار (10) نفر ازخبرگان جهت بررسی روایی محتوا (ضریب نسبی روایی محتوا(CVR) و صوری قرار گرفت و نهایتاٌ (30) عامل به عنوان عوامل موفقیّت و بازدارنده آیندهنگاری استخراج گردید. در ترسیم نمودارهای علّی و معلولی، ابتدا با جمعآوری نظرات (8) نفر از خبرگان در قالب پرسشنامه ماتریس اکتساب دادهها ی پژوهش تدوین شد. نهایتاً ماتریس قدرت بین عوامل بر اساس فرمولهای ارایه شده در بخش مدلسازی پژوهش به کمک نرم افزارهای اکسل و FCMAPPER استخراج گردید.
2-3-1. ماتریس اکتساب دادهها
این یک ماتریس [n×m] است که "n" عبارتست از تعداد فاکتورهای شناسایی شده که در واقع متغیرهای اصلی تصمیمگیری هستند و "m" عبارتست از تعداد افراد خبرهای که با آنها مصاحبه انجام گرفته است و از طریق آنها اطلاعات جمعآوری شده است. هر سلول در این ماتریس Oij نشاندهنده ضریب یا وزنی است که هر کدام از افراد خبره "j" به هر کدام از عوامل "i" باتوجه به تجربهای که دارند تخصیص میدهند.
جدول2) بخشی از ماتریس اکتساب نظرات خبرگان
فاکتورها | خبرگان | ||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
خبره1 | خبره2 | خبره3 | خبره4 | خبره5 | خبره6 | خبره7 | خبره8 | ||
فاکتورهای مثبت | c1+ | 70 | 80 | 90 | 75 | 85 | 80 | 95 | 85 |
c2+ | 60 | 75 | 55 | 15 | 20 | 60 | 55 | 60 | |
ni……… | Oij …….. | Oij …….. | Oij …….. | Oij …….. | Oij …….. | Oij …….. | Oij …….. | Oij …….. | |
C23+ | 80 | 80 | 75 | 90 | 85 | 70 | 45 | 70 | |
فاکتورهای منفی | C24- | 90 | 70 | 60 | 65 | 45 | 70 | 70 | 75 |
C25- | 55 | 30 | 70 | 60 | 40 | 60 | 50 | 60 | |
ni……… | Oij …….. | Oij …….. | Oij …….. | Oij …….. | Oij …….. | Oij …….. | Oij …….. | Oij …….. | |
C30- | 20 | 20 | 30 | 30 | 20 | 25 | 30 | 20 | |
2-3-2. ماتریس فازی شده عوامل
در این گام ماتریس اکتساب دادههای نظرات خبرگان با در نظر گرفتن کران پایین (20) و بالای (90) به ماتریس فازی شده تبدیل گردید. با این وصف که برای فاکتورهای مثبت کلیه پاسخهای برابر یا کمتر از (20) معادل صفر و برای کلیه پاسخهای برابر یا بیشتر از 90 معادل یک در نظر گرفته شد. ضمناً برای فاکتورهای منفی کلیه پاسخهای برابر یا کمتر از (20) معادل یک و برای کلیه پاسخهای برابر یا بیشتر از 90 معادل صفر در نظر گرفته شد. بردارهای عددی تبدیل به مجموعههای فازی میشوند که ارزش هر کدام از اجزای این بردار در طیف [1،0] قرار میگیرد. برای فازی کردن ماتریس فوقالذکر باید مراحل زیر طی شود:
l بزرگترین عدد در بردار Vi را یافته و مقدار Xi=1 را بدان اختصاص دهید.
l کوچکترین عدد در بردار Vi را یافته و مقدار Xi=0 را بدان اختصاص دهید نتیجه این محاسبات برای معیارهای مثبت (فرمول 1) و منفی (فرمول 2)به ترتیب روابط زیر میباشد:
جدول 3) بخشی از ماتریس فازیشده عوامل
فاکتورها | خبرگان | ||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
خبره1 | خبره2 | خبره3 | خبره4 | خبره5 | خبره6 | خبره7 | خبره8 | ||
فاکتورهای مثبت | c1+ | 0.71 | 0.86 | 1.00 | 0.79 | 0.93 | 0.86 | 1.00 | 0.93 |
c2+ | 0.57 | 0.79 | 0.50 | 0.00 | 0.00 | 0.57 | 0.50 | 0.57 | |
ni……… | +Oij …. | +Oij …. | +Oij …. | +Oij …. | +Oij …. | +Oij …. | +Oij …. | +Oij …. | |
C23+ | 0.86 | 0.86 | 0.79 | 1.00 | 0.93 | 0.71 | 0.36 | 0.71 | |
فاکتورهای منفی | C24- | 0.00 | 0.29 | 0.43 | 0.36 | 0.64 | 0.29 | 0.29 | 0.21 |
C25- | 0.50 | 0.86 | 0.29 | 0.43 | 0.71 | 0.43 | 0.57 | 0.43 | |
ni……… | -Oij … | -Oij …. | -Oij …. | -Oij …. | -Oij …. | -Oij …. | -Oij …. | -Oij …. | |
C30- | 1.00 | 1.00 | 0.86 | 0.86 | 1.00 | 0.93 | 0.86 | 1.00 | |
2-3-3.ماتریس قدرت ارتباط بین عوامل
یک ماتریس [n×n] است. ردیفها و ستونهای این ماتریس عوامل شناسایی شده هستند که ارتباط بین آنها به صورت دو به دو مورد بررسی قرار میگیرد.
2-3-4.مشخص کردن میزان قدرت ارتباط بین عوامل
نزدیکی ارتباط میان دو عامل V1و V2 به وسیله شاخص میزان مشابهت میان دو بردار مشخص میشود. تعیین قدرت ارتباط میان عوامل کاملاً بستگی به دو بردار مربوط به این عوامل دارد. میزان نزدیکی رابطه بین دو بردار بر مبنای فاصله میان دو بردار تعیین میشود. در این حوزه متغیر دیگری به نام dj تعریف میشود. این پارامتر برابر است با اختلاف بین"j" امین عناصر متناظر دو بردار. این پارامتر بر اساس معادله زیر محاسبه میشود:
باتوجه به این فرمول پارامتر دیگری تحت عنوان AD تعریف میشود که مقدار آن برابر است با:
رابطه نزدیکی و مشابهت میان دو بردار با پارامتر S نمایش داده میشود که مقدار آن عبارتست از: S= 1-AD
در رابطه مستقیم (معیارهای مثبت) در حالتی که مقدار S برابر با عدد (1) باشد نشاندهنده این موضوع است که دو بردار کاملاً به هم نزدیک و شبیه هستند و در حالتی که مقدار S برابر (0) باشد، این حالت نشاندهنده حداکثر عدم تشابه میان دو بردار است. در رابطه معکوس (معیارهای منفی) در حالتی که مقدار S برابر با عدد (1) باشد نشاندهنده این موضوع است که دو بردار کاملاً به صورت معکوس به هم نزدیک و شبیه هستند و در حالتی که مقدار S برابر (0) باشد، این حالت نشاندهنده حداکثر عدم تشابه معکوس میان دو بردار است.
جدول4) ماتریس قدرت ارتباط بین عوامل
عوامل | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 | 29 | 30 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
1 | 1 | 0.55 | 0.85 | 0.86 | 0.84 | 0.29 | 0.41 | 0.78 | 0.30 | 0.34 | 0.88 | 0.40 | 0.63 | 0.91 | 0.84 | 0.77 | 0.85 | 0.88 | 0.61 | 0.88 | 0.81 | 0.88 | 0.80 | 0.43 | 0.64 | 0.32 | 0.93 | 0.90 | 0.90 | 0.88 |
2 | 0.55 | 1 | 0.46 | 0.40 | 0.61 | 0.74 | 0.71 | 0.65 | 0.64 | 0.66 | 0.56 | 0.74 | 0.83 | 0.52 | 0.63 | 0.71 | 0.63 | 0.58 | 0.82 | 0.66 | 0.63 | 0.54 | 0.63 | 0.63 | 0.77 | 0.70 | 0.48 | 0.49 | 0.51 | 0.50 |
3 | 0.85 | 0.46 | 1 | 0.90 | 0.79 | 0.41 | 0.53 | 0.86 | 0.42 | 0.46 | 0.82 | 0.52 | 0.70 | 0.79 | 0.96 | 0.78 | 0.86 | 0.84 | 0.72 | 0.88 | 0.88 | 0.81 | 0.81 | 0.54 | 0.69 | 0.44 | 0.81 | 0.79 | 0.82 | 0.81 |
4 | 0.86 | 0.40 | 0.90 | 1 | 0.88 | 0.40 | 0.52 | 0.87 | 0.41 | 0.45 | 0.88 | 0.54 | 0.71 | 0.82 | 0.89 | 0.82 | 0.87 | 0.87 | 0.75 | 0.91 | 0.88 | 0.86 | 0.86 | 0.54 | 0.73 | 0.43 | 0.82 | 0.83 | 0.85 | 0.84 |
5 | 0.84 | 0.61 | 0.79 | 0.88 | 1 | 0.35 | 0.46 | 0.78 | 0.36 | 0.39 | 0.92 | 0.49 | 0.63 | 0.89 | 0.82 | 0.77 | 0.88 | 0.88 | 0.70 | 0.89 | 0.83 | 0.88 | 0.82 | 0.48 | 0.70 | 0.38 | 0.84 | 0.87 | 0.90 | 0.89 |
6 | 0.29 | 0.74 | 0.41 | 0.40 | 0.35 | 1 | 0.78 | 0.52 | 0.78 | 0.78 | 0.30 | 0.68 | 0.66 | 0.26 | 0.40 | 0.49 | 0.38 | 0.34 | 0.65 | 0.40 | 0.38 | 0.29 | 0.40 | 0.78 | 0.62 | 0.90 | 0.22 | 0.23 | 0.25 | 0.24 |
7 | 0.41 | 0.71 | 0.53 | 0.52 | 0.46 | 0.78 | 1 | 0.63 | 0.73 | 0.79 | 0.42 | 0.76 | 0.67 | 0.38 | 0.52 | 0.61 | 0.49 | 0.46 | 0.73 | 0.52 | 0.42 | 0.41 | 0.48 | 0.70 | 0.66 | 0.79 | 0.34 | 0.35 | 0.37 | 0.36 |
8 | 0.78 | 0.65 | 0.86 | 0.87 | 0.78 | 0.52 | 0.63 | 1 | 0.53 | 0.54 | 0.79 | 0.54 | 0.71 | 0.71 | 0.83 | 0.76 | 0.77 | 0.82 | 0.71 | 0.81 | 0.75 | 0.78 | 0.74 | 0.65 | 0.76 | 0.54 | 0.71 | 0.71 | 0.73 | 0.72 |
9 | 0.30 | 0.64 | 0.42 | 0.41 | 0.36 | 0.78 | 0.73 | 0.53 | 1 | 0.88 | 0.31 | 0.63 | 0.63 | 0.27 | 0.41 | 0.46 | 0.38 | 0.35 | 0.63 | 0.41 | 0.38 | 0.30 | 0.38 | 0.77 | 0.66 | 0.80 | 0.23 | 0.24 | 0.26 | 0.25 |
10 | 0.34 | 0.66 | 0.46 | 0.45 | 0.39 | 0.78 | 0.79 | 0.54 | 0.88 | 1 | 0.35 | 0.74 | 0.65 | 0.30 | 0.45 | 0.48 | 0.42 | 0.38 | 0.64 | 0.45 | 0.42 | 0.34 | 0.45 | 0.79 | 0.70 | 0.79 | 0.27 | 0.28 | 0.29 | 0.29 |
11 | 0.88 | 0.56 | 0.82 | 0.88 | 0.92 | 0.30 | 0.42 | 0.79 | 0.31 | 0.35 | 1 | 0.45 | 0.61 | 0.87 | 0.83 | 0.74 | 0.82 | 0.89 | 0.65 | 0.87 | 0.86 | 0.92 | 0.83 | 0.44 | 0.65 | 0.33 | 0.87 | 0.89 | 0.91 | 0.94 |
12 | 0.40 | 0.74 | 0.52 | 0.54 | 0.49 | 0.68 | 0.76 | 0.54 | 0.63 | 0.74 | 0.45 | 1 | 0.66 | 0.40 | 0.51 | 0.63 | 0.48 | 0.45 | 0.76 | 0.51 | 0.48 | 0.44 | 0.54 | 0.60 | 0.63 | 0.72 | 0.37 | 0.38 | 0.39 | 0.38 |
13 | 0.63 | 0.83 | 0.70 | 0.71 | 0.63 | 0.66 | 0.67 | 0.71 | 0.63 | 0.65 | 0.61 | 0.66 | 1 | 0.60 | 0.69 | 0.83 | 0.66 | 0.64 | 0.79 | 0.72 | 0.68 | 0.60 | 0.60 | 0.62 | 0.74 | 0.65 | 0.56 | 0.57 | 0.59 | 0.58 |
14 | 0.91 | 0.52 | 0.79 | 0.82 | 0.89 | 0.26 | 0.38 | 0.71 | 0.27 | 0.30 | 0.87 | 0.40 | 0.60 | 1 | 0.80 | 0.77 | 0.83 | 0.83 | 0.61 | 0.84 | 0.85 | 0.84 | 0.77 | 0.39 | 0.61 | 0.29 | 0.93 | 0.90 | 0.96 | 0.89 |
15 | 0.84 | 0.63 | 0.96 | 0.89 | 0.82 | 0.40 | 0.52 | 0.83 | 0.41 | 0.45 | 0.83 | 0.51 | 0.69 | 0.80 | 1 | 0.77 | 0.90 | 0.87 | 0.71 | 0.91 | 0.87 | 0.82 | 0.80 | 0.54 | 0.70 | 0.43 | 0.82 | 0.78 | 0.85 | 0.82 |
16 | 0.77 | 0.71 | 0.78 | 0.82 | 0.77 | 0.49 | 0.61 | 0.76 | 0.46 | 0.48 | 0.74 | 0.63 | 0.83 | 0.77 | 0.77 | 1 | 0.74 | 0.74 | 0.84 | 0.80 | 0.72 | 0.75 | 0.68 | 0.54 | 0.68 | 0.52 | 0.73 | 0.74 | 0.72 | 0.71 |
17 | 0.85 | 0.63 | 0.86 | 0.87 | 0.88 | 0.38 | 0.49 | 0.77 | 0.38 | 0.42 | 0.82 | 0.48 | 0.66 | 0.83 | 0.90 | 0.74 | 1 | 0.89 | 0.69 | 0.94 | 0.82 | 0.85 | 0.87 | 0.51 | 0.72 | 0.40 | 0.81 | 0.84 | 0.84 | 0.83 |
18 | 0.88 | 0.58 | 0.84 | 0.87 | 0.88 | 0.34 | 0.46 | 0.82 | 0.35 | 0.38 | 0.89 | 0.45 | 0.64 | 0.83 | 0.87 | 0.74 | 0.89 | 1 | 0.65 | 0.87 | 0.79 | 0.96 | 0.85 | 0.47 | 0.65 | 0.37 | 0.85 | 0.88 | 0.88 | 0.87 |
19 | 0.61 | 0.82 | 0.72 | 0.75 | 0.70 | 0.65 | 0.73 | 0.71 | 0.63 | 0.64 | 0.65 | 0.76 | 0.79 | 0.61 | 0.71 | 0.84 | 0.69 | 0.65 | 1 | 0.71 | 0.69 | 0.64 | 0.71 | 0.68 | 0.73 | 0.68 | 0.57 | 0.58 | 0.60 | 0.59 |
20 | 0.88 | 0.66 | 0.88 | 0.91 | 0.89 | 0.40 | 0.52 | 0.81 | 0.41 | 0.45 | 0.87 | 0.51 | 0.72 | 0.84 | 0.91 | 0.80 | 0.94 | 0.87 | 0.71 | 1 | 0.85 | 0.82 | 0.80 | 0.54 | 0.75 | 0.43 | 0.82 | 0.81 | 0.85 | 0.84 |
21 | 0.81 | 0.63 | 0.88 | 0.88 | 0.83 | 0.38 | 0.42 | 0.75 | 0.38 | 0.42 | 0.86 | 0.48 | 0.68 | 0.85 | 0.87 | 0.72 | 0.82 | 0.79 | 0.69 | 0.85 | 1 | 0.78 | 0.85 | 0.51 | 0.72 | 0.40 | 0.81 | 0.82 | 0.88 | 0.85 |
22 | 0.88 | 0.54 | 0.81 | 0.86 | 0.88 | 0.29 | 0.41 | 0.78 | 0.30 | 0.34 | 0.92 | 0.44 | 0.60 | 0.84 | 0.82 | 0.75 | 0.85 | 0.96 | 0.64 | 0.82 | 0.78 | 1 | 0.86 | 0.43 | 0.61 | 0.32 | 0.88 | 0.90 | 0.87 | 0.89 |
23 | 0.80 | 0.63 | 0.81 | 0.86 | 0.82 | 0.40 | 0.48 | 0.74 | 0.38 | 0.45 | 0.83 | 0.54 | 0.60 | 0.77 | 0.80 | 0.68 | 0.87 | 0.85 | 0.71 | 0.80 | 0.85 | 0.86 | 1 | 0.54 | 0.70 | 0.43 | 0.79 | 0.83 | 0.79 | 0.80 |
24 | 0.43 | 0.63 | 0.54 | 0.54 | 0.48 | 0.78 | 0.70 | 0.65 | 0.77 | 0.79 | 0.44 | 0.60 | 0.62 | 0.39 | 0.54 | 0.54 | 0.51 | 0.47 | 0.68 | 0.54 | 0.51 | 0.43 | 0.54 | 1 | 0.75 | 0.84 | 0.36 | 0.37 | 0.38 | 0.38 |
25 | 0.64 | 0.77 | 0.69 | 0.73 | 0.70 | 0.62 | 0.66 | 0.76 | 0.66 | 0.70 | 0.65 | 0.63 | 0.74 | 0.61 | 0.70 | 0.68 | 0.72 | 0.65 | 0.73 | 0.75 | 0.72 | 0.61 | 0.70 | 0.75 | 1 | 0.68 | 0.57 | 0.58 | 0.60 | 0.59 |
26 | 0.32 | 0.70 | 0.44 | 0.43 | 0.38 | 0.90 | 0.79 | 0.54 | 0.80 | 0.79 | 0.33 | 0.72 | 0.65 | 0.29 | 0.43 | 0.52 | 0.40 | 0.37 | 0.68 | 0.43 | 0.40 | 0.32 | 0.43 | 0.84 | 0.68 | 1 | 0.25 | 0.26 | 0.28 | 0.27 |
27 | 0.93 | 0.48 | 0.81 | 0.82 | 0.84 | 0.22 | 0.34 | 0.71 | 0.23 | 0.27 | 0.87 | 0.37 | 0.56 | 0.93 | 0.82 | 0.73 | 0.81 | 0.85 | 0.57 | 0.82 | 0.81 | 0.88 | 0.79 | 0.36 | 0.57 | 0.25 | 1 | 0.92 | 0.94 | 0.93 |
28 | 0.90 | 0.49 | 0.79 | 0.83 | 0.87 | 0.23 | 0.35 | 0.71 | 0.24 | 0.28 | 0.89 | 0.38 | 0.57 | 0.90 | 0.78 | 0.74 | 0.84 | 0.88 | 0.58 | 0.81 | 0.82 | 0.90 | 0.83 | 0.37 | 0.58 | 0.26 | 0.92 | 1 | 0.89 | 0.94 |
29 | 0.90 | 0.51 | 0.82 | 0.85 | 0.90 | 0.25 | 0.37 | 0.73 | 0.26 | 0.29 | 0.91 | 0.39 | 0.59 | 0.96 | 0.85 | 0.72 | 0.84 | 0.88 | 0.60 | 0.85 | 0.88 | 0.87 | 0.79 | 0.38 | 0.60 | 0.28 | 0.94 | 0.89 | 1 | 0.94 |
30 | 0.88 | 0.50 | 0.81 | 0.84 | 0.89 | 0.24 | 0.36 | 0.72 | 0.25 | 0.29 | 0.94 | 0.38 | 0.58 | 0.89 | 0.82 | 0.71 | 0.83 | 0.87 | 0.59 | 0.84 | 0.85 | 0.89 | 0.80 | 0.38 | 0.59 | 0.27 | 0.93 | 0.94 | 0.94 | 1 |
2-3-5. ماتریس نهایی عوامل
زمانی که ماتریس قدرت ارتباط بین عوامل تکمیل شد، ممکن است؛ برخی عوامل با یکدیگر ارتباط نداشته باشند و یا اینکه ممکن است همیشه رابطه علت و معلولی میان عوامل برقرار نباشد؛ در این حالت نظر افراد خبره جهت تعیین ارتباط بین عوامل را جویا میشویم. جهت تحلیل استاتیک عوامل کلیدی مؤثر در موفقیّت مطالعات آیندهنگاری و همچنین عوامل بازدارنده مرکزیت هر یک از گرهها با استفاده از ماتریس مجاورت عوامل مؤثر بر موفقیّت آیندهنگاری محاسبه گردید. جدول(5) نشاندهنده مقادیر مربوط به مجموع قدر مطلق وزن روابط سببی ورود به هر گره IN(Ci) و همچنین مجموع قدرمطلق وزن روابط سببی خروجی از هر گروه OUT(Cj) است. IN(Ci) نشان دهنده تأثیرپذیری هر یک از دلایل از سایر دلایل و OUT(Cj) نشاندهنده تأثیرگذاری هر یک از دلایل بر سایرین میباشد.
جدول5) رتبهبندی عوامل کلیدی موفقیّت و عوامل بازدارنده در آیندهنگاری
بر اساس درجه مرکزیت در ماتریس مجاورتFCM
رتبه | عامل | ورودی (IN) | خروجی (OUT) | درجه مرکزیت | رتبه | عامل | ورودی (IN) | خروجی (OUT) | درجه مرکزیت |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
1 | بکارگیری روش شناسی و روش مناسب در آیندهنگاری(C11+) | 12.01 | 9.33 | 21.34 | 2 | اتخاذ تصمیمات واقعبینانه((C20+ | 9.12 | 2.52 | 11.64 |
3 | ارزیابی میزان تحقق اهداف (ملموس و ناملموس) (C16+) | 8.36 | 2.81 | 10.88 | 4 | اجرای سیاستها و اقدامات (C21+) | 8.93 | 1.71 | 10.63 |
5 | دیدگاه فرد نسبت به آینده (C1+) | 3.61 | 6.57 | 10.18 | 6 | ارائه خلاقیت و نواوری در طرحهای آینده نگاری (C4+) | 6.47 | 3.55 | 10.02 |
7 | پروژه آینده نگاری با نیازها و انتظارت ذینفعان هماهنگ نباشد (C25-) | 8.49 | 0.68 | 9.17 | 8 | اعتبارسنجی نتایج (C17+) | 3.96 | 4.77 | 8.73 |
9 | روشن بودن اصول عقلایی و دلایل منطقی انجام آینده نگاری برای افراد نگاری (C2+) | 0.74 | 7.89 | 8.63 | 10 | ارزیابی اثرات (C18+) | 3.87 | 4.67 | 8.54 |
11 | نهادینه سازی (C23+) | 7.61 | 0.83 | 8.44 | 12 | تعیین قلمرو(موضوعی و زمانی) (C12+) | 3.53 | 4.81 | 8.34 |
13 | ارزیابی فرآیندهای آینده نگاری (C15+) | 1.75 | 6.26 | 8.01 | 14 | خلق یک چشم انداز مشترک بین بازیگران سیستم و ذی نفعان (C22+) | 6.11 | 1.78 | 7.88 |
15 | مشارکت افراد سرشناس و شاخص آینده نگاری در پروژه آینده نگاری. (C9+) | 0.36 | 6.82 | 7.18 | 16 | شناسایی و تحلیل ذینفعان و بازیگران کلیدی (C14+) | 1.91 | 5.17 | 7.08 |
17 | پایش تغییرات (C19+) | 4.93 | 2.10 | 7.03 | 18 | تعهد قوی بین ذینفعان (C3+) | 1.71 | 5.24 | 6.96 |
19 | غلبه نگاه زودبازده و کوتاه مدت (C30-) | 4.32 | 2.40 | 6.72 | 20 | نگاه ابزاری به جای نگاه رویکردی (C29-) | 3.12 | 3.38 | 6.49 |
21 | حاکمیت فرهنگ مشارکت و پاسخگویی (C8+) | 3.44 | 2.81 | 6.25 | 22 | توانمندیهای پژوهشگران و مشارکت کنندگان (C5+) | 1.23 | 4.65 | 5.88 |
23 | غلو در قابلیت های پروژه آینده نگاری (C27-) | 3.14 | 2.68 | 5.82 | 24 | حاکمیت فرهنگ جبرگرایی (C28-) | 1.53 | 4.23 | 5.76 |
25 | برقراری ارتباط مستمر میان اجزای مختلف (C7+) | 2.02 | 3.11 | 5.13 | 26 | قوی بین بخشهای خصوصی، دولتی و دانشگاهی (C10+) | 2.66 | 2.30 | 4.96 |
27 | بکارگیری تسهیل گر کارآزموده (C6+) | 0.00 | 3.52 | 3.52 | 28 | تامین منابع(مالی و انسانی) (C13+) | 1.89 | 1.33 | 3.22 |
29 | مدیریت یک فرد تکنوکرات (C24-) | 0.43 | 2.23 | 2.66 | 30 | تأکید صرف بر تجارب آینده نگاری سایر کشورهای خارجی (C26-) | 0.93 | 1.21 | 2.14 |
از نظر شاخص ورودی(تأثیرپذیری از سایر عوامل)؛ (7) عامل "بکارگیری روششناسی و روش مناسب آیندهنگاری(C11+)" ، "اتخاذ تصمیمات واقعبینانه((C20+"، " اجرای سیاستها و اقدامات (C21+)"، "عدم تناسب و ناهماهنگی پروژه آینده نگاری اجرا شده با نیازها و انتظارت ذینفعان (C25-)" ، " نهادینه سازی آیندهنگاری (C23+)"، " ارائه خلاقیت و نوآوری در طرحهای آینده نگاری (C4+)" و " خلق یک چشم انداز مشترک بین بازیگران سیستم و ذی نفعان (C22+)" به ترتیب بیشترین تأثیرپذیری را داشتند.
از نظر شاخص خروجی(تأثیرگذاری بر سایر عوامل)، (7) عامل "بکارگیری روششناسی و روش مناسب آیندهنگاری(C11+)"، " روشن بودن اصول عقلایی و دلایل منطقی انجام آینده نگاری برای افراد درگیر در آینده نگاری C2+))" ، " مشارکت افراد سرشناس و شاخص آینده نگاری در پروژه آینده نگاری(C9+)" ،" دیدگاه فرد نسبت به آینده (C1+)" ، ارزیابی فرآیندهای آینده نگاری (C15+)، " ارزیابی میزان تحقق اهداف (ملموس و ناملموس) (C16+)" و " تعهد قوی بین ذینفعان (C3+)" به ترتیب بیشترین تأثیرگذاری را داشتند.
ارائه تصویری جامع از نقشه شناختی فعالان حوزه آیندهنگاری کشور (شکل 6) در قالب شناسایی عمدهترین عوامل تأثیرپذیر و تأثیرگذار در انجام پروژههای آیندهنگاری به جامعیت و یکپارچگی هر چه بیشتر این مطالعه کمک شایانی خواهد کرد. همچنان که در شکل (6) مشهود است جدای از "بکارگیری روششناسی و روش مناسب آیندهنگاری" که به عنوان تأثیرپذیرترین و تأثیرگذارترین عامل، محور توجه و عامل کلیدی در مؤفقیّت آیندهنگاری معرفی شده است. عامل انسانی در قالب دیدگاه، ذهنیات، باورها و مفروضات ذهنی فعالان این عرصه علمی نوین و نوپا در کشور شامل: "روشن بودن اصول عقلایی و دلایل منطقی انجام آینده نگاری برای تک تک افراد درگیر در آینده نگاری"، "مشارکت افراد خبره و پیشتاز آیندهنگاری در پروژه آیندهنگاری"، " نوع دیدگاه فرد نسبت به آینده"،" ارائه بازخورد از فرایندها و اهداف آیندهنگاری به افراد مشارکتکننده در آیندهنگاری" و " وجود تعهد قوی بین ذینفعان" به عنوان تأثیرگذارترین عوامل در: "اتخاذ تصمیمات مطلوب و واقعبینانه"، " اجرای سیاستها و اقدامات" نهادینه سازی آیندهنگاری"و"خلق یک چشم انداز مشترک بین بازیگران سیستم و ذی نفعان" معرفی میشوند.
شکل6) نمایش گرافیکی نقشه شناختی عوامل کلیدی موفقیّت درمطالعات آیندهنگاری
2-3-6. ماتریس تحلیل تأثیرپذیری و تأثیرگذاری عوامل
تاثیرپذیری و تأثیرگذاری عوامل مختلف در ماتریس مجاورت از طریق تقسیم جداگانه مقادیر دلایل مختلف مربوط به تأثیرپذیری IN(Ci) و تأثیرگذاری OUT(Cj) بر بزرگترین مقدار، نرمال گردیده است. محور افقی در این ماتریس نشاندهنده میزان تأثیرپذیری دلایل مختلف و محور عمودی نشاندهنده میزان تأثیرگذاری آنهاست.
هر چه تأثیرپذیری یک عامل بیشتر باشد، بدین معناست که آن عامل تحت تأثیر عوامل بیشتری قرار داشته و در صورت وقوع سایر عوامل مرتبط با آن، احتمال وقوع آن عامل افزایش خواهد یافت. از این رو، مدیریت نمودن آن دلیل مشکلتر است. از طرف دیگر، هرچه تأثیرگذاری یک عامل بر سایر عوامل بیشتر باشد، بدین معناست که عامل مورد نظر یکی از عوامل مبنایی بوده و مدیریت آن میتواند احتمال وقوع سایر عوامل مرتبط با آن را کاهش دهد. بر مبنای شکل (7) عوامل مختلف به چهار منطقه تقسیمبندی شده است.
شکل7) تأثیرپذیری و تأثیرگذاری عوامل مختلف
4.تجزیه و تحلیل یافتههای تحقیق
تحلیلی واقعبینانهتر از نقشهذهنی فعالان حوزه مطالعات آیندهنگاری در رابطه با عوامل (30) گانه مؤفقیّت و شکست یک پروژه آیندهنگاری؛ در گرو ترسیم آن با استفاده از خروجیهای نقشه شناختی فازی در قالب دو مقیاس میزان تأثیرپذیری و تأثیرگذاری عوامل به شرح شکل (7) میباشد:
lناحیه اوّل
این ناحیه به آن دسته عواملی اشاره دارد که دارای تأثیرگذاری و تأثیرپذیری زیادی بر سایر عوامل میباشند. " بکارگیری روش شناسی و روش مناسب آیندهنگاری(C11+) " در این ناحیه واقع شده است. حداکثر تأثیرگذاری و تأثیرپذیری (1+) این عامل؛ مبین این نکته اساسی است که مدیریت مؤثر این عامل علاوه بر این که عاملی اساسی در مؤفقیّت مطالعات آیندهنگاری خواهد بود، بطور همزمان بیتوجهی و کمانگاری آن به عنوان عاملی بازدارنده و حتّی بعضاً عدم موفقیت در اجرای مطالعات آیندهنگاری خواهد بود. لازم به ذکر است که روششناسی و روش مناسب آیندهنگاری به عنوان یکی از عوامل فرآیندی(شکل 1) برآیند کلیه پیشفرضها، ذهنیات و برداشتهای عامل انسانی است.
lناحیه دوّم
این ناحیه شامل آن دسته عواملی است که تأثیرگذاری کمی بر سایر عوامل دارند امّا تأثیرپذیری آنان از سایر عوامل بالاتر است. این دلایل عبارتند از:" ارائه خلاقیت و نوآوری در طرحهای آینده نگاری (C4+)"، " اتخاذ تصمیمات واقع بینانه (C20+)"، " ارزیابی میزان تحقق اهداف (ملموس وناملموس) (C16+)"، "اجرای سیاستها و اقدامات (C21+)"،" دیدگاه فرد نسبت به آینده(پویایی در برابر ایستایی) (C1+)" و "عدم تناسب و هماهنگی پروژه آینده نگاری با نیازها و انتظارت ذینفعان(C25-)". لازم است که به این عوامل توجه ویژهای داشت زیرا مدیریت این دسته از عوامل مشکلتر است زیرا وقوع آنها بستگی به وقوع سایر عوامل مرتبط که بعضاً ناشناختهاند؛ دارد.
lناحیه سوّم
ناحیه سوم آن دسته از عواملی را در بر میگیرد که تأثیرگذاری آنان بر سایرین زیاد بوده امّا تأثیرپذیریشان کمتر است. بکارگیری تسهیل گر کارآزموده (C6+)"، " مدیریت یک فرد تکنوکرات (C24-)"، " توانمندیهای پژوهشگران و مشارکت کنندگان (C5+)"، " ارزیابی فرآیندهای آینده نگاری (C15+)"، "روشن بودن اصول عقلایی و دلایل منطقی انجام آینده نگاری برای افراد درگیر در پروژه آینده نگاری (C2+)"، "تعیین قلمرو(موضوعی و زمانی) (C12+)"، "خلق یک چشم انداز مشترک بین بازیگران سیستم و ذی نفعان(C22+)" ، "نهادینه سازی(C23+)"، "غلو در قابلیت های پروژه آینده نگاری(C27-)"، " نگاه ابزاری به جای نگاه رویکردی(C29-)"و "برقراری ارتباط مستمر میان اجزای مختلف(C7+)". از نظر تحلیل استاتیکی، اهمیت این دلایل نسبت به سایرین، در مدیریت تغییرات کمتر است.
lناحیه چهارم
دسته عواملی را شامل میشود که تأثیرگذاری آنها بر سایر عوامل و همچنین تأثیرپذیریشان از سایر عوامل کمتر است. "حاکمیت فرهنگ جبرگرایی(C28-)"، "تأکید صرف بر پروژه های آینده نگاری و تجارب سایر کشورهای خارجی(C26-)"، "غلبه نگاه زودبازده و کوتاه مدت(C30-)"، "پایش تغییرات(C19+)" ،"مشارکت افراد سرشناس و شاخص آینده نگاری در پروژه آینده نگاری(C9+)"، "اعتبارسنجی نتایج(C17+)"، "ارزیابی اثرات (C18+)"،" شناسایی و تحلیل ذینفعان و بازیگران کلیدی(C14+)"، " تعهد قوی بین ذینفعان(C3+)"، "تامین منابع (مالی و انسانی(C13+)"، "حاکمیت فرهنگ مشارکت و پاسخگویی(C8+)" و "تعامل قوی بین بخشهای خصوصی، دولتی و دانشگاهی(C10+)". این عوامل تأثیرگذاریشان بر سایر عوامل وقوع تغییرات، زیاد است.
5. نتیجهگیری و پیشنهادات
ارزیابی میزان موفقیّت مطالعات آیندهنگاری نه تنها به دقتنظر در انتخاب روششناسی مناسب آیندهنگاری، بلکه به افزایش اعتماد و اعتبار آیندهنگاری کمک شایانی میکند(Van der Steen and Van der Duin, 2012). هدف اصلی این نوشتار شناسایی و ترسیم نقشه ذهنی خبرگان حوزه مطالعات آیندهنگاری از ترجیحات و عوامل کلیدی مؤفقیّت و ناکامی یک مطالعه آیندهنگاری است. خزاعی و الهی دهقی(1391) در تحقیق خود به این نتیجه رسیدند که قضاوت درباره مؤفقیّت یک فعالیت آیندهنگاری موکول به شناسایی تمامی عوامل مؤثر در مؤفقیّت آیندهنگاری است. Meissner,2012 تحلیل مطلوب عوامل کلیدی مؤفقیّت و شکست آیندهنگاری را در گرو توجه به نقش پررنگ عامل انسانی در طول فرایند آیندهنگاری (انتظارات، نفوذ، ذهنیت، دیدگاه، رویکرد حاکم، میزان تعامل و مشارکت، شبکهسازی و یادگیری ذینفعان کلیدی، استفادهکنندگان، مشارکتکنندگان، شرکاء و ...) میداند. جائوتسی و ساپیو، 1395 توجه به چالشهای بزرگ آیندهنگاری در پاسخگویی به انتظارات متنوع مشتریان و دیگر ذینفعان را مد نظر قرار دادهاند. گواهی، 1396 در تعریف معیارهای سنجش مؤفقیّت آیندهنگاری توجه به دامهای آیندهنگاری،که عمدتاً ذهنی بوده و اذهان مخاطبان، ذینفعان و مشارکتکنندگان را متأثر میسازد؛ را در صدر شاخصهای ارزیابی خود قرار داده است. در این مطالعه بلحاظ تعاملات پیچیده انسانی در طول فرآیند آیندهنگاری و در راستای ارائه تصویری جامع و واقعبینانه از عوامل کلیدی پیدا و پنهان در موفقیّت و شکست آیندهنگاری تمامی عوامل (30 گانه) در قالب سه محور عوامل (1).فرآیندی، (2).عوامل انسانی و (3).عوامل بازدارنده(دامها و چالشهای آیندهنگاری) طبقهبندی گردیده است(شکل 1).
بر اساس یافتههای تحقیق گرانیگاه اساسی موفقیّت در آیندهنگاری "روششناسی و روش مناسب آیندهنگاری" است. این عامل بیشترین مرکزیت را در بین عوامل کلیدی موفقیّت آیندهنگاری داراست. مطالعات جانستون،2015؛ کالوف و اسمیت،2008؛ سوکیلووا،2015 بر این امر صحه میگذارد. زیرا روششناسی به عنوان بخشی از معرفتشناسی؛ معیارهای ارزیابی نقاط قوت و ضعف نظریهها، ارزیابی کیفی مدلهای تبینکننده و دستورالعملهایی برای انتخاب روشهای مناسب برای انواع پژوهشهای را ارائه میدهد. در حالیکه روشها ابزارها و تکنیکهای جمعآوری دادهها میباشند(پایا،1396). ضمنا بر اساس یافتههای پژوهش عامل "روششناسی و روش مناسب آیندهنگاری" به طور همزمان به عنوان تأثیرگذارترین و تأثیرپذیرترین عامل در بین عوامل کلیدی موفقیّت به ایفای نقش میپردازد. مجرای این تأثیرگذاری از طریق عوامل: (1). "روشن بودن اصول عقلایی و دلایل منطقی انجام آینده نگاری برای افراد درگیر در آینده نگاری" (2). " مشارکت افراد سرشناس و شاخص آینده نگاری در پروژه آینده نگاری" (3)." نوع دیدگاه افراد نسبت به آینده (دیدگاه ایستا یا پویا نسبت به آینده) " (4). توجه به ارزیابی آینده نگاری" (5)." ارزیابی میزان تحقق اهداف (ملموس و ناملموس) آیندهنگاری" و (6) " تعهد قوی بین ذینفعان" (به عنوان تأثیرگذارترین عوامل در ماتریس مجاورتFCM مذکورجدول(5)) بوده و این عوامل 6 گانه کلیدی موفقیّت نهایتاً به (1)."اتخاذ تصمیمات واقعبینانه" (2)." اجرای عملی سیاستها و اقدامات" (3). "عدم تناسب و ناهماهنگی بین پروژه آینده نگاری اجرا شده با نیازها و انتظارت ذینفعان"(4). " نهادینه سازی آیندهنگاری" (5). " ارائه خلاقیت و نوآوری در طرحهای آینده نگاری " و (6) " خلق یک چشم انداز مشترک بین بازیگران سیستم و ذی نفعان " (به عنوان تأثیرپذیرترین عوامل در ماتریس مجاورتFCM مذکورجدول(5)) به عنوان خروجیهای فرآیند آیندهنگاری (مرحله پساآیندهنگاری) ختم میشود. (منزوی، 1389؛ خزایی و کاشانی،1395؛ زارع میرکآباد و دیگران،1390؛ کشاورز ترک و نیکویه، 1395؛ Afanasyev& etal,2014؛ Iden & etal.2016؛ 2016، Efiee؛ عطاری و دیگران، 1393 و گواهی، 1396). نکته قابل تأمل دیگری که از تحلیل نواحی چهارگانه ماتریس تاثیرپذیری و تاثیرگذاری عوامل (شکل 7) استنتاج میگردد از این قرار است که با بررسی ناحیه دوّم به عنوان تأثیرپذیرترین و ناحیه سوّم به عنوان تأثیرگذارترین ناحیه؛ صرفاً متغیرهای مرتبط با عامل انسانی در این نواحی وجود دارند. بنابراین در طول فرآیندهنگاری بایسته است که بیشتر به نقش کلیدی عامل انسانی (در قالب ذهنیات، پیشفرضها، باورها و نگرشها وتجارب آیندهپژوه)توجه گردد. ماهیت پویای آیندهنگاری از تعاملات پیچیده عامل انسانی نشأت گرفته (2012(Meissner, و بنا به گفته 2012 Van der Steen and Van Twist, شناسایی و تحلیل عوامل موفقیّت یا شکست آیندهنگاری در گرو شناخت عمیق پویاییهای آیندهنگاری و از منظر پوپر و دیگران(2010) نیازمند درک عوامل زمینهای میباشد. به طور خلاصه اجرای مؤفقیّتآمیز مطالعات آیندهنگاری در گرو:
(1) توجه ویژه به روش شناسی آیندهنگاری است. ضمناً متناسب با مکاتب فلسفی آیندهنگاری از تکنیکها و تاکتیکهای مناسب آیندهنگاری استفاده شود.
(2) اتخاذ تصمیمات و اجرای سیاستها و اقدامات پیشنهادی حاصل از انجام آیندهنگاری در گرو توجه ویژه به چارچوب ذهنی(نوع مکتب فکری) و مفروضات افراد در گیر در مطالعات آیندهنگاری است.
(3) نهایتاً نهادینهسازی آیندهنگاری به عنوان هدف غایی آیندهنگاری از طریق"خلق یک چشم انداز مشترک بین بازیگران سیستم و ذی نفعان" به همراه "تعهد قوی بین ذینفعان" تحقق خواهد یافت.
برای پژوهشهای آینده بررسی مدل مفهومی پژوهش (شکل 1) از طریق معادلات ساختاری، تحلیل عوامل کلیدی موفقیت و شکست آیندهنگاری با استفاده از روشهای تحلیل کیفی مانند فراترکیب و همچنین بررسی عوامل کلیدی موفقیّت و بازدارنده آیندهنگاری با استفاده از مدل تحلیل میدان نیرو پیشنهاد میشود.
یادداشتها
[1] - Concept Maps
[2] - Cognitive Maps(CM)
[3] - Fuzzy CognitiveMap(FCM)
[4] - Cognitive Maps(CM)
[5] - Kelly
[6] - Robert Axelrod
[7] - Uygar Özesmi & Stacy L. Özesmi
[8] - Brightman and Banokxia,2003
[9] - Casco
[10] - Critical Success Factors (CSF)
[11] - Deniel
[12] - Rockart,1979
[13] - Burno and Leidcker,1984
[14] - Pinto and Slevin,1987
[15] - Budhwar
فهرست منابع:
(1) آذر، عادل و مصطفایی، خدیجه. (1391). نگاشت شناختی فازی رویکردی نوین در مدلسازی نرم: مدلسازی بودجهریزی در مرکز آمار ایران.پژوهشهای مدیریت در ایران، 3 (16)، 103-83.
(2) آرمان مهر، مسلم و همکاران. (1391). شناسایی و تحلیل عوامل حیاتی مؤفقیّت حوزه آموزش در مراکز آموزش عالی با استفاده از نگاشتهای ادراکی فازی. فصلنامه راهبردهای آموزش، (5)4: 263-257.
(3) امیرخانلو، محسن و شاهمنصوری، سمیرا. (1395). شناسایی عوامل دخیل در ارزیابی اثرات طرح آیندهنگاری. اولین همایش بینالمللی مدیریت نوین در افق 1404، تهران،30اردیبهشت.
(4) انصاری، منوچهر و حقشناس گرگابی، محمد. (1395). شناسایی و تبین عوامل کلیدی موفقیّت دانشمحور شدن شرکتهای تولیدی ایران بر اساس روش نظریه زمینهای. فصلنامه مدیریت توسعه فنآوری، (3)5 :74-41.
(5) پایا، علی. (1385). ملاحظاتی انتقادی در باب آیندهاندیشی در حوزه علوم و فنآوریهای نوپدید و رویکردهای معطوف به توسعه.همایش آیندهپژوهی، فنآوری و چشمانداز توسعه، تهران: دانشگاه صنعتی امیرکبیر 1 الی 4 خرداد 1385.
(6) پایا، علی(1396). ارزیابی نقادانه روششناسیهای آیندهنگاری و آیندهپژوهی. ترجمه: علیرضا همتی، فصلنامه مطالعات راهبردی سیاستگذاری عمومی، (22)7: 184-157.
(7) جائوتسی، ماریا و ساپیو، بارتولومئو. (1395). آخرین پیشرفتها در روششناسی آیندهنگاری. مترجمان: سینا فقیه، محمدامین فقیه و فرهاد نظریزاده، . چاپ اوّل، تهران:مؤسسه آموزشی و تحقیقاتی صنایع دفاعی (مرکز آیندهپژوهی علوم و فناوریهای دفاعی).
(8) حاجیانی، ابراهیم(1390).معیارهای اریابی روششناختی تکنیکهای مطالعات آینده. فصلنامه راهبرد، (20)59: 105-77.
(9) خراسانی، اباصلت؛ اعلامی، فرنوش و رضویزاده، شیرزاد. (1395). شناسایی عوامل کلیدی مؤفقیّت مراکز یادگیری الکترونیکی دانشگاهی(مطالعه کیفی). فصلنامه فنآوری اطلاعات و ارتباطات در علوم تربیتی،(7)2:37-5.
(10) خزایی،سعید و الهی دهقی، ایرج. (1391). عوامل مؤفقیّت در آیندهنگاری ملی. فصلنامه علمی-تخصصی مطالعات آیندهپژوهی.(1)2: 28-5.
(11) خزایی صحنه،، سعید و اصلانیان، مهران. (1396). کارت امتیازی آینده در بسترآیندهنگاری استراتژیک.فصلنامه آیندهپژوهی مدیریت، (28)109: 109-91.
(12) جعفری اسکندری، میثم. (1394). طراحی مدل نقشه شناختی فازی عوامل تأثیرگذار بر هزینه-زمان کیفیت در پروژههای نفت و گاز مطالعه موردی: پالایشگاه15 شرکت مجتمع گاز پارس جنوبی. ماهنامه علمی- ترویجی اکتشاف و تولید نفت و گاز، 125: 37-30.
(13) رجبعلی بگلو، رضا؛ فتاحی، رحمتا... و پریرخ، مهری. (1394). توسعه و تکامل مفهوم مدلهای ذهنی در بافت نظامهای اطلاعاتی: از نگاهی عام تا پیشبینی عملکرد. مجله مطالعات کتابداری و علم اطلاعات، (7)2: 18-1.
(14) زارع میرک آباد، علی؛ نیازی،عیسی و صالحی، سجاد. (1390).آیندهنگاری فناوریهای کلید در صنعت ICT ایران با تاکید بر شناسایی مدلهای کسب وکار.چشمانداز مدیریت صنعتی، 4: 107-130.
(15) سلامی، رضاخانی، مرتضی و صفاری دربرزی، علی. (1391). بررسی تاثیر آیندهپژوهی در حوزه تحقیقات ناجا. دو فصلنامه توسعه تکنولوژی صنعتی، 19: 87-73.
(16) شفیعا، محمدعلی؛ رحیمیمقدم،محمد و بدیع، کامبیز .(1392). آیندهنگاری مبتنی بر فنون شاختی، مطالعات مدیریت راهبردی، 15: 91-57.
(17) صوفیآبادی، جواد؛ کلاهی، بهاره؛ والمحمدی، چنگیز و موحدی، محمدمهدی. (1394). کاربرد نقشه شناختی فازی در تعیین مسیر موفقیّت سازمان. مدیریت بهرهوری، (9)34: 223-201.
(18) ضرغامی فرد، مژگان و آذر، عادل. (1392). تحلیلی بر شیوه نگاشت شناختی در ساختاربندی دادههای کیفی مطالعات سازمانی. فصلنامهی مطالعات رفتار سازمانی، 1و2(8و9): 185-159.
(19) عطاری،مازیا ، طاعتی، مهکامه، علمداری، شهرام و بهرامی، محسن.(1393). روشهای آیندهنگاری. چاپ اوّل، تهران: نشر رویش.
(20) طباطباییان، سیدحبیبال..و قدیری، روحاله. (1386). متغیرهای موثر بر انتخاب ابعاد در یک پروژه آیندهنگاری. فصلنامه علوم مدیریت ایران،(2)7: 80-55.
(21) عظیمی دزفولی، سیدعلیاکبر؛ طباییان، سیدکمال و مهری، علی. (1392). مروری بر نحوه تأثیرگذاری آیندهنگاری بر سیاستگذاری علم و فنآوری در طرح تدوین نقشه جامع علمی بخش کشاورزی ایران. نامه سیاست علم و فنآوری، (2)2: 18-3.
(22) قاسمی، احمدرضا و قبادیان، محمدرضا. (1394). ترسیم و رتبهبندی سناریوهای آینده صنعت برق ایران با بهرهگیری از نقشه شناختی فازی و تحلیل سناریو. فصلنامه مدیریت توسعه فنآوری، (2)4: 134-102.
(23) کشاورز ترک،عینالله و نیکویه، مهدیه. (1395). ارائه مدل یکپارچه ارزیابی و مدیریت پروژههای آیندهنگاری راهبردی در سطوح ملی و سازمانی. فصلنامه علمی-پژوهشی سیاستگذاری عمومی، (2)4: 69-47.
(24) کرانی، سمیرا؛ سپهری، محمدمهدی و خطیبی، توکتم. (1393). چارچوبی برای استخراج دانش ضمنی از مستندات علمی – مقالات رگگشایی عروق کرنری، فصلنامه مدیریت توسعه فنآوری،(2)1: 106-79.
(25) کمالی سیدبیگلو،میر توحید و تقیزاده، رحیم. (1396).شناسایی و اولویتبندی عوامل مؤثر بر موفقیّت بنگاههای کوچک و متوسط با استفاده از فرایند تحلیل شبکهای فازی مطالعه موردی: بنگاههای مستقر در نواحی و شهرکهای صنعتی شهرستان ارومیه. فصلنامه مجلس و راهبرد،(24)91: 318-291.
(26) گواهی، عبدالرحیم. (1396). آیندهنگری در آیندهپژوهی: تحلیل علّی لایهای چالشهای آیندهپژوهی در ایران.آیندهپژوهی مدیریت، 109: 24-15.
(27) مجیدپور، مهدی و نامداریان،لیلا. (1394).شناسایی موانع اجرای اسناد سیاست علم و فنآوری کشور. مدیریت نوآوری، 4(4)،60-31.
(28) محامدپور، مریم و ثقفی، فاطمه. (1387). ارائه چارچوبی برای ارزیابی پروژههای آیندهنگاری فنآوری اطلاعات. فصلنامه رشد فنآوری، 17:34-27.
(29) مختاریفر،رسول؛ هاشمی، نازنینالسادات و خانی، ناصر. (1394). مطالعه عوامل حیاتی مؤفقیّت مدیریت دانش در سازمانهای پژوهشمحور با تأکید بر نقش کلیدی مدیران میانی. مدیریت بهرهوری، (9)33:192-169.
(30) مروتی شریفآبادی، علی؛ حنظل عیدانی، حمید و موسوی، فاضل. (1395). ارائه الگوی استقرار زنجیره تامین سبز در شرکت پتروشیمی پردیس با استفاده از روش نقشه شناختی فازی. فصلنامه علمی- ترویجی مدیریت زنجیره تامین، (18)54: 78-65.
(31) منزوی، مسعود. (1389). انتخاب روشهای آیندهنگاری. چاپ اوّل، تهران: انتشارات مرکز آیندهپژوهی علوم و فنآوری دفاعی- موسسه آموزشی و تحقیقاتی صنایع دفاعی.
(32) موسوی،سیدعبدالعظیم، دوست محمدی، احمد و امانی ساریبیگو، جواد. (1395). بهکارگیری نقشههای شناختی فازی برای پژوهش در رشته مطالعاتی منطقهای. دوفصلنامه علمی-پژوهشی «پژوهش سیاست نظری»، 19، 161-125.
(33) مهرگان، محمدرضا و سیدکلالی، نادر(1391). بررسی ارتباط میان عوامل مؤثر بر ترک خدمت دانشگرانICT در صنعت ارتباطات همراه ایران با استفاده از متدولوژی نقشههای شناختی فازی. پژوهشهای مدیریت عمومی،(5)18: 44-25.
(34) میرمحمدی، سیدمحمد؛ حسینپور، داود و قاسمی بنابری، حمیدرضا. (1396). عوامل کلیدی مؤفقیّت توانمندسازی کارکنان. فصلنامه علمی-پژوهشی مطالعات مدیریت(بهبود و تحول)،(25)83: 114-93.
(35) ناظمی، امیر.(1390). آیندهنگاری از مفهوم تا اجرا. چاپ اوّل، تهران: مرکز صنایع نوین.
(36) نامداریان، لیلا، حسنزاده، علیرضا و مجیدپور، مهدی. (1393). ارزیابی تأثیر آیندهنگاری بر سیاستگذاری علم، فنآوری و نوآوری. مدیریت نوآوری، (2)3: 102-73.
(37) یزدانی،حسین. (1390). ارزیابی عوامل مؤثر بر ایجاد پارک فنآوریهای هوایی در استان البرز با استفاده از نقشه شناختی فازی. پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه علامه طباطبایی، تهران.
(38) Afanasyev, Maxim; Cervantes, Mario and Meissner,Dirk(2014). Towards FET concept: pathway to evaluation of foresight effectiveness, efficiency and validity. Basic research program, National research university higher school of economics.
(39) Andersen, d. Allan& Andersen, D. Per(2016). Foresighting for inclusive development.Technological Forecasting& Social Change, Article in press.
(40) Calof, Jonathan& E. Smith, Jack(2008). CRITICAL SUCCESS FACTORS FOR GOVERNMENT LED FORESIGHT. Third International Seville Seminar on Future-Oriented Technology Analysis: Impacts and implications for policy and decision-making – SEVILLE 16-17 OCTOBER 2008.
(41) Dufva Mikko; Könnöl, Totti; & Koivisto,Raija (2015). Multi-layered foresight: Lessons fromregionalforesightin Chile. Futures, 73: 100-111.
(42) Effie, Amanatidou (2016). Foresight process impacts: beyond any official targets, foresight is bound to serve democracy. FUTURES, Article in press.
(43) Geogghiou, Luke(2010).Evaluting foresight and lessons for its future impact, PREST, University of Manchester.
(44) Iden, Jon; Methlie. B., Leif and Christensen, E. Gunnar (2016). The nature of strategic foresight research: A systematic literature review. Technological Forecasting& Social Change, Article in press.
(45) Johnston, Ron(2012). Developing the capacity to assess the impact of foresight.Foresigh,1(14): 56-68.
(46) Meissner, D. (2012). Results and impact of national Foresight-studies. Futures, 44(10), 905-913.
(47) Popper, Rafel., Georghiou, Luke., Keenan, Micheal., & Miles, Ian. (2010). Evaluating foresight: fully-fledged evaluation of the Colombian technology foresight programme (CTFP). Cali: Universidad del Valle.
(48) Sokilova, Anna. (2015). An integrated approach for the evaluation of national Foresight: The Russian case, Technological Forecasting& Social change, 101:216-225.
(49) Van der Steen, M., & Van der Duin, P. (2012). Learning ahead of time: how evaluation of foresight may add to increased trust, organizational learning and future oriented policy and strategy. Futures, 44(5), 487-493.
(50) Van der Steen, M., & Van Twist, M. (2012). Beyond use: Evaluating foresight that fits. Futures, 44(5), 475-486.
Identifying and Analyzing Key Success Factors (KSF) in foresight Studies by using: Fuzzy Cognitive Map (FCM)
Abstract
Background: Foresight practically; relying on the interaction between a wide network of stakeholders and experts; is pursue shaping favorable image of the future.The core element of this paper focuses on: What are the most prominent factors which play a fundamental role in foresight projects successful functioning.
Objects: Identifying: (1) the critical elements in Successful foresight and, (2) prominent pitfalls and challenges in the foresight process.
Methodology: The first step: Through investigating of library resources, (80) causes identified as effective factors in the foresight process. The second step: These factors in order to assess the face and content validity were presented to (10) experts in the field of foresight. The next: A questionnaire; with fuzzy cognitive map approach; inclusive of (30) essential factors was designed and between (8) experts distributed. Ultimately: By using FCMAPPER and Excell Software Data analyzed.
Findings: In terms of input index (Influence of other factor) three concepts; "using appropriate methodology and method of foresight", "realistic making decisions" and "implementing policies and actions" respectively are most influential factors. In terms of output index (effective of other factor) three concepts: "using appropriate methodology and method of foresight"," the clarity of the rational principles and the logical reasons for performing foresight for those involved in foresight " and "most prominent futurists participate in the foresight project " sequentially are most effective factors.
Conclusion: The most fundamental factor in more realistic making decisions and poposed policies and actions in consequence of implementing foresight project is depend on the deepening and updating of knowledge of the country's future prospects in the field of familiarization with the latest methodology and modern methods of foresight.
Key words: Foresight, Fuzzy, Key Success Factors (KSF), Cognetive Mapping (CM) Fuzzy Cognitive Mapp (FCM)
- Ph.D. student in Semnann University.
- Assistant Professor in Semnann University (Corresponding Author).
- Associated Professor in Semnann University
- Associated Professor in Semnann University
