آینده پژوهی صنعت بانکداری با رویکرد سناریو نویسی

محورهای موضوعی : آینده پژوهی

فرهاد شمشیری ¹ ( گروه کارآفرینی ،دانشگاه آزاد واحدعلی آباد کتول ،علی آباد کتول ،ایران )
عبدالحمید ابرهیمی ² ( گروه مدیریت ،واحد علی آباد کتول ،دانشگاه آزاد اسلامی،علی آباد کتول ،ایران )
روح الله سمیعی ³ ( گروه مدیریت ،واحد علی آباد کتول ،دانشگاه آزاد اسلامی،علی آباد کتول ،ایران )
مجید اشرفی ⁴ ( گروه حسابداری ،واحد علی آباد کتول ،دانشگاه آزاد اسلامی،علی آباد کتول ،ایران )

تاریخ دریافت : 1397/06/25 تاریخ پذیرش : 1398/09/23 تاریخ انتشار : 1398/12/01

کلید واژه: "صنعت بانکداری", "آینده پژوهی", "سناریو نگاری",

چکیده مقاله :

زمینه: صنعت بانکداری به‌عنوان یکی از بااهمیت‌ترین بخش‌های اقتصادی کشور ، متخصصان و خبرگان اقتصادی را به این فکر انداخته تا با شناخت آینده از نوسان وبی ثباتی آن در مواجه با تغییرات پیش رو جلوگیری کرده و زمینه رشد و توسعه این بخش را فراهم آورند. هدف: هدف این پژوهش تدوین سناریوهای صنعت بانکداری با رویکرد آینده‌پژوهی است. روش: روش این پژوهش مبتنی بر سناریو نگاری در آینده‌پژوهی است.ابزار گردآوری اطلاعات، پرسشنامه، مصاحبه، فیش‌برداری و شبکه‌های اطلاعاتی و آماری می‌باشد. در این تحقیق جامعه آماری مدیران و متخصصان بانکی و اساتید دانشگاه آشنا با حوزه بانکداری می‌باشند که با توجه به نوع اطلاعات لازم برای انجام تحقیق از نمونه‌گیری غیر احتمالی قضاوتی استفاده‌شده است. یافته‌ها: پس از تدوین پرسش آغازین و مشخص کردن موضوع اصلی، تشکیل پانل خبرگان، انجام مصاحبه‌های اکتشافی و مشخص کردن نیروهای پیشران،64 متغیر به‌عنوان عوامل اولیه مؤثر بر صنعت بانکداری به‌صورت یک ماتریس 64*64 در اختیار خبرگان قرار گرفت و بعد به کمک نرم‌افزار میک مک،12 عامل کلیدی استخراج و به 38 وضعیت مختلف طبقه‌بندی گردید سپس این وضعیت‌ها برای تمام عوامل کلیدی به‌صورت ماتریسی 38*38 در اختیار متخصصین قرار داده شد و در نرم‌افزار سناریو ویزارد تحلیل گردید و چهار سناریو استخراج شد. نتیجه‌گیری: درنهایت 3 سناریوی قوی،1 سناریوی باورکردنی و 8 سناریوی ضعیف شناسایی شد و در سه گروه مطلوب، ایستا و بحران طبقه‌بندی گردید و برای توسعه صنعت بانکداری راهبردهایی ارائه شد.

چکیده انگلیسی:

Background: The banking industry, as one of the most important sectors of the economy, has encouraged experts and economic experts to recognize the future of its volatility and stabilize it in the face of changes and to provide growth and development. Purpose: The purpose of this study is to formulate scenarios of the banking industry with a future research approach. Method: The methodology of this research is based on future research scenario writing. Data collection tools are questionnaires, interviews, check-ins, and statistical and information networks. In this study, the statistical population of banking managers and specialists and university professors are familiar with the field of banking, which, based on the type of information required to conduct the research, non-probable judgmental sampling was used. Results: After formulating the initial question and identifying the main topic, forming the panel of experts, conducting exploratory interviews and identifying the driving forces, 64 variables were identified as the primary influencing factors of the banking industry by a 64*64 matrix and then provided with the help of Mic Mac Software , 12 key factors were extracted and categorized into 38 different situations. These situations were then presented to the experts for all key factors in a 38*38 matrix and analyzed in the Scenario Wizard software and four scenarios were extracted. Conclusion: Finally, 3 strong scenarios, 1 believable scenario and 8 weak ones were identified and classified into three groups: desirable, static and crisis and presented strategies for developing the banking industry.

متن کامل:



آینده‌پژوهی صنعت بانکداری با رویکرد سناریونویسی

 

 

چکیده

زمینه: صنعت بانکداری به‌عنوان یکی از بااهمیت‌ترین بخش‌های اقتصادی کشور همواره تحت تأثیر عوامل بسیار زیادی قرار دارد و این موضوع متخصصان و خبرگان اقتصادی را به این فکر انداخته تا با شناخت آینده از نوسان وبی ثباتی آن در مواجه با تغییرات پیش رو جلوگیری کرده و زمینه رشد و توسعه این بخش را فراهم آورند.

هدف: هدف این پژوهش تدوین سناریوهای صنعت بانکداری با رویکرد آینده‌پژوهی است.

روش: این تحقیق بر اساس هدف، تحقیقی -کاربردی است که با استفاده از روش‌های کیفی، اقدام به جمع‌آوری اطلاعات نموده است. ابزار گردآوری اطلاعات، پرسشنامه، مصاحبه، فیش‌برداری و شبکه‌های اطلاعاتی و آماری می‌باشد. در این تحقیق جامعه آماری مدیران و متخصصان بانکی و اساتید دانشگاه آشنا با حوزه بانکداری می‌باشند که با توجه به نوع اطلاعات لازم برای انجام تحقیق از نمونه‌گیری غیر احتمالی قضاوتی استفاده‌شده است. روش این پژوهش مبتنی بر سناریو نگاری در آینده‌پژوهی است.

 یافته‌ها: پس از تدوین پرسش آغازین و مشخص کردن موضوع اصلی، تشکیل پانل خبرگان، انجام مصاحبه‌های اکتشافی و مشخص کردن نیروهای پیشران،64 متغیر به‌عنوان عوامل اولیه مؤثر بر صنعت بانکداری به‌صورت یک ماتریس 64*64 در اختیار خبرگان قرار گرفت و بعد به کمک نرم‌افزار میک مک،12 عامل کلیدی استخراج و به 38 وضعیت مختلف طبقه‌بندی گردید سپس این وضعیت‌ها برای تمام عوامل کلیدی به‌صورت ماتریسی 38*38 در اختیار متخصصین قرار داده شد و در نرم‌افزار سناریو ویزارد تحلیل گردید و چهار سناریو استخراج شد.

 نتیجه‌گیری: درنهایت 3 سناریوی قوی،1 سناریوی باورکردنی و 8 سناریوی ضعیف شناسایی شد و در سه گروه مطلوب، ایستا و بحران طبقه‌بندی گردید و برای توسعه صنعت بانکداری راهبردهایی ارائه شد.

واژگان کلیدی: آینده‌پژوهی، صنعت بانکداری، سناریو نگاری

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1-مقدمه

 زندگی بشر همواره تحت تأثیر عوامل بسیار زیادی قرار داردکه معمولاً خارج از کنترل اوست و همین موضوع باعث شده که وی همیشه سعی کند این عوامل را به کنترل خود درآورد و تا حدی نیز موفق گردیده تعدادی از این عوامل را با کمک ابزارها و تکنیک‌هایی تحت سیطره خود درآورد اما آنچه بیشتر از همه فکر بشر را به خود مشغول نموده است شناخت آینده است. شناخت آینده‌ای که دارای تنوع و پیچیدگی زیادی است و همین امر باعث شده شناخت آینده در هر صنعتی یک امر بسیار مهم و تا حد زیادی غیرقابل‌پیش‌بینی باشد. امروزه صنعت بانکداری نیز همانند صنایع دیگر دچار تنوع و پیچیدگی زیادی شده و همین امر موجب گردیده تغییرات زیادی در این حوزه به وجود آید و فرصت‌های جدیدی در پیش روی این صنعت قرار گیرد. در حقیقت تحولات فرا روی صنعت بانکداری و به دنبال آن اقتصاد ایران یکی از مواردی است که شناخت آن به‌عنوان یکی از اصلی‌ترین دغدغه‌های ذهنی متخصصان اقتصاد ایران تبدیل‌شده است. متخصصان اقتصادی و خبرگان این حوزه به دنبال آن هستند تا حدودی چشم‌انداز قابل‌تصور در این خصوص را روشن کنند تا از این طریق بتوانند شرایط نامطمئن وعدم قطعیت‌ها را مشخص و راه‌حلی برای چالش‌ها و استفاده از فرصت‌های پیش روی اقتصاد ایران بیابند.

 سازمانی که خود را برای رویارویی با آینده آماده می‌کند، کشف می‌نماید که چگونه می‌توان آینده را به فرصت مبدل ساخت. درگذشته اغلب برای کشف آینده به تحلیل روندهای گذشته و ادامه آن در آینده تمرکز می‌کردند این روش بر اساس قطعیت‌ها بناشده بود وعدم قطعیت‌ها را به کناری می‌افکند درحالی‌که عدم قطعیت‌ها بیشترین تأثیر را بر روی آینده دارند اما در آغاز هزاره سوم، علم آینده‌پژوهی، بررسی‌ها و پژوهش‌های پراکنده و غیر منسجم در حوزه برنامه‌ریزی برای آینده را به علم مدون با اصول و مبانی استوار و روش‌های دقیق تبدیل کرده که با به‌کارگیری آن می‌توان علاوه بر تحلیل روندهای گذشته، به کشف، ابداع و ارزیابی آینده‌های ممکن، محتمل و مطلوب نیز دست‌یافت (حاج‌آقا معمار و رحیم نیا،1392، 1).

 تفکر نیازمند زبان مشخصی است تا به‌وسیله آن فرمول‌بندی شود. برنامه‌ریز احتیاج به ابزاری دارد تا بتواند آینده را در قالب عناصر قابل پیش‌بینی وعدم قطعیت‌ها بیان کند و این ابزار همان سناریو است (زالی،1390، 36). سناریو یک روش است که آینده را با توجه عدم قطعیت‌ها تجزیه‌وتحلیل می‌کند و با غلبه بر ادراک و تمایلات یک‌جانبه مدیران در مورد آینده، استراتژی بهتری را در اختیار آن‌ها قرار می‌دهد. در حال حاضر آینده‌پژوهی و روش‌های آن مثل سناریونویسی همچون ابزاری برای تصمیم‌گیری جهت پاسخ به مسائل و چالش‌های پیش رو دولت‌ها و سازمان قرار دارد اما بسیاری از کشورها پا را از شناخت آینده فراتر گذاشته و به دنبال ساخت آینده مطلوب خود هستند. سناریو، ابزاری برای تحلیل سیاست‌ها و شناخت شرایط، تهدیدات، فرصت‌ها، نیازها و ارزش‌های برتر آینده است. سناریو می‌تواند یک توصیف داستانی از آینده بانکداری ارائه دهد که بر فرآیندهای علت و معلولی مؤثر بر امر تصمیم‌گیری، تمرکز دارد. سناریوها، هرکدام یک آینده متفاوت از آینده نظام بانکداری را توصیف می‌کنند و باعث می‌شوند تا تفکر و برنامه مدیران بانکی در مورد چگونگی رخدادها تغییر کند و آن‌ها را قادر می‌سازد به‌طور مناسب به عدم اطمینان آینده پیش رو، واکنش نشان دهند. سناريو، به این سؤال پاسخ می‌دهد که چه اتفاقي ممکن است بيافتد؟ يعني با رويکردي علمی، تمرکز بر اين است که چه را انتخاب کنيم. سناریوها باعث می‌شوند تا مدیران بانکی ما آمادگی لازم را برای مواجهه با چالش‌ها و فرصت‌های بالقوه داشته باشند و با استفاده از فرصت‌ها، خود را از بحران‌های احتمالی به دور کنند. در کشور ما همانند بسیاری از کشورهای دنیا، نظام بانكي شريان حياتی اقتصاد كشور است به عبارت بهتر، نظام اقتصادی و مالی ایران، بانک پایه است؛ بنابراین توسعه یا عدم توسعه نظام بانکی دارای آثار مستقیمی بر اقتصاد ملی ما خواهد بود. پس رابطه دوطرفه‌ای بين عمليات بانكي و فعالیت‌های اقتصادی وجود دارد که انكارناپذير است.

بر اين اساس لازمه كارايي اقتصاد آن است كه در مسیر توسعه اقتصادی و رفع چالش‌های کنونی، نظام بانکی، کاراتر عمل نماید و لازمه تحقق اين كارايي نيز توسعه صنعت بانکداری و منطبق نمودن خود با شرایط پیش رو در آینده است. بانک‌های ما از پیامدهای تغییرات آینده مصون نخواهند بود و این عرصه دیر یا زود، میدان رقابت بانک‌ها و شرکای غیر بانکی آن‌ها خواهد بود. بعضی آینده‌پژوهان بر این باورند که در آینده بانکداری باقی خواهد ماند ولی بقای بانک‌ها منوط به بهره‌گیری هوشمندانه از فرصت‌ها و مواجه آگاهانه با تغییرات پیشرو است. بنابراین با توجه به مباحث ذکرشده، هدف کلی این تحقیق "تدوین سناریوهای صنعت بانکداری و چگونگی دستیابی به سناریوهای امکان‌پذیر" است و در قالب هدف کلی، اهداف زیر نیز دنبال می‌شود:

1-تعیین عوامل کلیدی مؤثر بر توسعه صنعت بانکداری در ایران؛

2-شناسایی آینده‌های محتمل، باورکردنی و مطلوب صنعت بانکداری در ایران؛

3-تدوین سناریوهای محتمل، باورکردنی و مطلوب صنعت بانکداری ایران؛

4-تدوین راهبردهای کلان و ارائه پیشنهاد‌هایی جهت توسعه صنعت بانکداری ایران.

و با توجه به ماهیت پژوهش، این تحقیق به دنبال پاسخ به سؤالات زیر است:

1-عوامل کلیدی مؤثر بر توسعه صنعت بانکداری ایران کدام ها هستند؟

2-آینده‌های محتمل، باورکردنی و مطلوب صنعت بانکداری ایران کدام ها هستند؟

3-مهم‌ترین سناریوهای پیش روی صنعت بانکداری ایران کدام ها هستند؟

4-راهبردهای کلان مدیریت برای توسعه صنعت بانکداری ایران کدام ها هستند؟

2-مبانی نظری پژوهش

1-2-آینده‌پژوهی

امروزه، در مطالعات مربوط به آینده، واژگان بسیاری را به کار می‌برند. واژگان مطرحی همچون آینده‌پژوهی، آینده‌اندیشی1، قلمرو آینده2، پیش‌بینی3، آینده‌نگاری4 و آینده‌شناسی5 اما هریک از این واژگان، وابسته و برآمده از تئوری‌ها و پیش‌فرض‌هایی بسیارند و از روش‌هایی خاص، بهره می‌برند. شاید بتوان آینده‌پژوهی را نام مادر این اصطلاحات دانست (زالی،1388 ،11).

آيند ه پژوهي، شاخه‌ای از علم و فناوري است كه با كشف آينده و شكل بخشيدن به دنياي مطلوب فردا، سروكار دارد. علم است چون مباني معرفتي و نظري دقيق و متدولوژي علمي دارد و در دانشگاه‌های پيشرفته دنيا به‌عنوان یک‌رشته تحصيلي، آموزش داده می‌شود و فناوري است چون بر پایه‌یک مجموعه از روش‌های علمي، استوار است و می‌تواند در حل‌وفصل مسائل پيچيده جامعه و هم‌چنین در ساختن آينده، به كار آيد. به‌عبارت‌دیگر، آینده‌پژوهی يك فرآيند تصمیم‌گیری پیش‌دستانه است كه به توسعه فضاي طرح‌ریزی، منجر می‌شود. افق نگاه آن 10، 20 يا 30 سال آينده است درحالی‌که برنامه‌ریزی‌های متعارف به 1 تا 5 سال آينده، نگاه می‌کنند. آینده‌پژوهی، فرآيندي براي تصمیم‌گیری‌های بهتر، با نگاه به افق‌های دور است.

2-2-آینده‌نگاری

آینده‌نگاری، مشتمل بر مجموعه تلاش‌هایی است که با استفاده از تجزیه‌وتحلیل منابع، الگوها و عوامل تغییر و یا ثبات، به تجسم آینده‌های بالقوه و برنامه‌ریزی برای آن‌ها می‌پردازد. آینده‌نگاری نشان می‌دهد که چگونه از دل تغییرات امروز، واقعیت فردا ظهور می‌یابد. در تعریفی ساده و درعین‌حال بسیار ژرف، آینده‌نگاری علم و هنر کشف آینده و شکل بخشیدن به دنیای مطلوب فردا است. در این تعریف، سه مؤلفه کلیدی وجود دارد، اول این‌که آینده‌نگاری تنها یک علم صرف نیست بلکه تلفیقی از علم و هنر است. مؤلفه دوم دیگر، اشاره به کشف آینده دارد. در اینجا تأکید بر شناسایی و کشف آینده بر مبنای روابط علی و معلولی معین، است. مؤلفه سوم و بسیار حائز اهمیت در این تعریف، شکل بخشی مطلوب به دنیای فردا است. این مؤلفه کلیدی، نشانگر آن است که آینده‌نگاری درصدد است تا گام را فراتر از پیش‌بینی و کشف آینده گذارده وبر شکل دادن به آن، تمرکز نماید، ساختن آینده‌ای که مدنظر و مطلوب برنامه ریزان آن باشد، یعنی آینده به‌گونه‌ای مطلوب و دلخواه باشد (سعید پور و بهبودی،1396، 5).

3-2-انواع آینده

یکی از پیش‌فرض‌های اساسی آینده‌نگاری اعتراف به وجود انواع مختلف آینده به شرح زیر هست:

الف –آینده‌های ممکن6: شامل تمامی وضعیت‌های ممکن است که می‌تواند در آینده محقق شود یعنی هر چیزی اعم از خوب یا بد، می‌تواند در آینده رخ دهد. این طیف از آینده‌ها مجموعه‌ای از تصاویر هستند که انسان برای آینده‌اش در نظر دارد و عمدتاً تخیلی و حاصل تصویرپردازی ذهن بشر است. این آینده‌ها فراتر از دانش و علم بشر امروزی است.

ب-آینده های باورکردنی7: شامل آن دسته از آینده‌هایی است که بر اساس دانش فعلی بشر امکان ظهور آن‌ها در آینده وجود دارد و برخلاف آینده‌های ممکن که متناقض با اصول و دانش فعلی بشر هستند، این آینده‌ها منوط براین اصول هستند. آینده‌های باورکردنی زیرمجموعه‌ای از آینده‌های ممکن هستند.

ج –آینده‌های محتمل8: به آن دسته از آینده‌هایی اشاره دارد که احتمالاً تحقق می‌یابند و مبتنی بر استمرار روندهای کنونی در آینده هستند این آینده‌ها زیرمجموعه‌ای از آینده‌های باورکردنی هستند. در سناریو نگاری برای آینده، ترکیبی از آینده‌های ممکن، محتمل و باورکردنی به‌عنوان آینده‌های مطلوب (بهینه‌ترین و دلخواه‌ترین رویداد آینده) ترسیم می‌شود وجهت رسیدن به این آینده سناریوهای مختلف تدوین می‌شود (همان منبع،6).

4-2-روش‌های آینده‌نگاری

پوپر (2008) دو ویژگی اصلی را به شرح زیر برای روش‌های آینده‌نگاری توصیف می‌کند:

الف ) ماهیت: که با توجه به آن روش‌های آینده‌نگاری را می‌توان به سه روش کیفی، کمی و نیمه کیفی تقسیم‌بندی نمود؛

-روش‌های کیفی به‌طور کل به دنبال معنا بخشی به وقایع و ادراکات می‌باشند ونشات گرفته از درون فرد و خلاقیت می‌باشند مانند عقاید، قضاوت‌ها، باورها و غیره. بر اساس نظر پوپر روش‌های کیفی عبارت‌اند از: طوفان مغزی، پانل‌های شهروندان، پایش محیطی، مقالات، پانل‌های کارشناسی، کارگروه‌های آینده، بازی‌ها، مصاحبه‌ها، مرور نوشتارها، تحلیل ریخت شناسانه، پرسشنامه‌ها، درخت ارتباط، شکل‌دهی پس نگر، سناریوها و تحلیل SWOT

-روش‌های کمی به‌طورکلی متغیرها را اندازه‌گیری می‌کند و تحلیل‌های آماری را در اختیار قرار می‌دهد همانند روش‌های کتاب‌سنجی، مدل‌سازی، برون‌یابی روندها و روندهای کلان

-روش‌های نیمه کیفی به آن‌هایی گفته می‌شود که از اصول ریاضی برای کمی سازی قضاوت‌ها و نقطه نظرات صاحب‌نظران استفاده می‌کند همانند تحلیل تأثیر متقابل، دلفی، فناوری‌های کلیدی، تحلیل‌های چند معیاره، نگاشت ذی‌نفعان و ترسیم نقشه راه.

ب)قابلیت‌ها: که عبارت است از توانایی گردآوری یا پردازش اطلاعات بر اساس شواهد، تخصص، تعامل و خلاقیت

-خلاقیت به ترکیب تفکر مبتکر و تخیلی اطلاق می‌شود و غالباً افرادی چون هنرمندان در این کار توانایی دارند. در این روش‌ها به‌شدت بر نبوغ و نوآوری افراد مجرب همچون نویسندگان داستان‌های علمی –تخیلی و یا ایده‌های بکری که از گروه‌های طوفان مغزی حاصل می‌شود، وابسته است.

-تخصص (خبرگی) بر مهارت و دانش افراد در زمینه یا موضوع خاصی دلالت می‌کند و به‌طورمعمول برای پشتیبانی از تصمیم‌گیری‌های بالا به پائین، ارائه توصیه و پیشنهاد استفاده می‌شود. این روش‌ها بر دانش ضمنی افرادی که در حوزه تخصصی خاصی دارای دانش و تجربه مرتبط و اندوخته هستند، اتکا دارد. غالباً تخصص امکان فهم و درک جامع وکلی تری از نظریه‌ها، فرضیه‌ها و مشاهدات یک مطالعه را فراهم می‌آورد.

-تعامل مشخص می‌کند که تخصص غالباً از طریق مطرح نمودن موضوعات به‌صورت جمعی و به چالش کشیدن تفصیلی آن با سایر متخصصان (و حتی ذی‌نفعان غیرمتخصص) به دست می‌آید بنابراین با توجه به این‌که مطالعات آینده‌نگاری در سطح جوامعی صورت می‌گیرد که ایده آل‌های دموکراتیک بسط یافته‌اند و مشروعیت به‌طورمعمول از طریق فرآیندهای پایین به بالا و مشارکتی حاصل می‌شود لذا عدم اتکای صرف بر شواهد و تخصص حائز اهمیت است.

-شواهد تصدیق می‌کند که تلاش برای تشریح و یا پیش‌بینی یک پدیده خاص با پشتیبانی اسناد و ابزارهای تحلیلی معتبر و پایا (مانند آمار و انواع گوناگون شاخص‌ها) دارای اهمیت است این‌گونه فعالیت‌ها برای فهم وضعیت حقیقی توسعه موضوعات پژوهشی مفید می‌باشند.

ویژگی های فوق، الماس روش‌های آینده‌نگاری پوپر (2008) را تشکیل می‌دهد که در شکل زیر به نمایش درآمده است:                             

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

شکل 1-الماس روش‌های آینده (Popper,2008,66)

5-2-آینده‌نگاری و پیش‌بینی

مطالعات در خصوص آينده را برحسب موضع‌گیری در مورد "قابليت شناخت آينده"، به سه دسته تقسيم می‌کنند. در دسته اول، آينده اساساً غیرقابل‌پیش‌بینی دانسته مي شودكه به دلايل مختلفي نمی‌توان آن را به‌صورت دقيق شناخت و لازم است تا بر آینده‌های مختلف توجه شود. در ديدگاه دوم، آينده کاملاً قابل پیش‌بینی است و توسعه علم و فناوري به همراه افزايش توانمندي انسان در درك تحولات و چرخه علي و معلولي تغييرات در آينده، منجر به‌پیش بيني دقیق‌تر آينده می‌شود. ديدگاه دوم پیش‌نگری ناميده می‌شود. در ديدگاه سوم، آينده تا حدي قابل پیش‌بینی و تا حدي غیرقابل‌پیش‌بینی است. اين ديدگاه، منطبق با آینده‌نگاری و آيند ه پژوهي معاصر است (خانلو،1390، 28).

پیش‌فرض اصلي پیش‌بینی آن است كه آينده، آینده‌ای يگانه و ثابت است. به‌عبارت‌دیگر وضعيت فعلي به يك آینده مشخص منتهي می‌شود و وظیفه علم، پیش‌نگری و پیش‌بینی دقيق آن آينده است. پیش‌نگری موردانتقاد شديد انديشمندان آینده‌پژوه قرارگرفته است به‌نحوی‌که اصول جديد مطالعات آینده‌پژوهی، اين فرض را كه آينده قابل پیش‌بینی است و آینده‌پژوهان وظيفه شناخت آينده محتوم رادارند، با تشكيك جدي روبرو ساخته است. البته انتقادهايي كه به‌پیش نگري واردشده است به معناي ناكارآمدي كامل پیش‌نگری در پیش‌بینی‌ها نيست، بلكه به معناي آن است كه پیش‌نگری در تمامي عرصه‌ها، كارآمد نيست. در دیدگاه‌های متأخر آینده‌پژوهی، پیش‌فرض آینده‌های جایگزین در مقابل آینده قطعي و یگانه ظهور یافت. در این پیش‌فرض، وضعيت حال می‌تواند به آینده‌های مختلف، جانشین و متنوع منجر شود. ازاین‌رو آينده، پیش‌بینی‌ناپذیر است (همان منبع،29).

به‌طورکلی آینده‌نگاری و پیش‌بینی، دو سنت حاکم بر آینده‌پژوهی هستند ولی دارای تفاوت‌هایی به شرح جدول زیر می‌باشند:

جدول 1-مقایسه آینده‌نگاری و پیش‌بینی (مرحمتی،1391، 12)

پیش‌بینی	آینده‌نگاری
پیش‌بینی، با حضور چند خبره انجام می‌شود.	آینده‌نگاری، با مشارکت گستره وسیعی از سطوح مختلف مردم صورت می‌پذیرد.
پیش‌بینی، متمرکز بر حوزه‌های خاصی است.	آینده‌نگاری، متمرکز بر حوزه‌های عام و کلان است.
پیش‌بینی، فقط تحلیل آینده می‌کند.	آینده‌نگاری، هم تحلیل وهم طراحی آینده می‌کند.
در پیش‌بینی، آینده مطلوب تعیین نمی‌شود.	در آینده‌نگاری، راهکارهای تعیین آینده مطلوب ارائه می‌شود.
در پیش‌بینی، ساختن آینده بررسی نمی‌شود.	در آینده‌نگاری، راهکارهای ساخت آینده بررسی می‌شود.
در پیش‌بینی، انگیزه برای شکل‌دهی آینده وجود ندارد.	در آینده‌نگاری، باور عمومی و مشارکت جمعی برای تحقق چشم‌انداز وجود دارد.
در پیش‌بینی، افق زمانی بین 3-5 سال است.	در آینده‌نگاری، افق زمانی تا 20 سال است.
در پیش‌بینی، پارادایم، پارادایم اکتشافی است.	در آینده‌نگاری، پارادایم، پارادایم هنجاری است.

 

6-2-سناریونویسی

اگر ما به تاریخ برنامه‌ریزی درسازمان ها نگاه کنیم متوجه یک توهم اساسی در حال ظهور می‌شویم و این توهم این است که برنامه‌ریزی می‌تواند همانند یک ماشین کار کند و فقط کافی است که مراحل برنامه‌ریزی سازمانی انجام شود. اساس این توهم این است که همه‌چیز یکسان باقی می‌ماند. امروز هرچند سخنان ما نشان می‌دهد که به گمان اشتباه خود پی برده‌ایم اما اقدامات ما چیزی غیرازاین را نشان می‌دهد. دنیا سریع‌تر از همیشه در حال تغییر است بااین‌حال بسیاری از برنامه ریزان و تصمیم گیران با آنچه می‌دانند در دنیا درست است، مخالفت می‌کنند (chermack,2011,1).

فرض کلیدی این است که همه‌چیز تغییر می‌کند بنابراین برنامه‌ریزی باید یک رویکرد متفاوت داشته باشد. اساساً جهان فردا با امروز متفاوت خواهد بود. برنامه‌ریزی سناریو نتایج مختلف و پاسخ‌های بالقوه‌ای را موردبررسی قرار می‌دهد و از آن‌ها برای ایجاد آگاهی و آمادگی برای رویارویی با تغییرات استفاده می‌کند (Ibid,1).

سناریو آینده را پیش‌بینی نمی‌کند بلکه باهدف گسترش دامنه تفکر افراد دست‌اندرکار در فرآیند سناریو نگاری، به کاوش چندین موقعیت احتمالی در آینده می‌پردازد. سناریوها متفاوت از پیش‌بینی‌ها هستند چون در سناریوها دامنه‌ای از نتایج احتمالی ناشی از عدم قطعیت بررسی می‌شود درحالی‌که هدف پیش‌بینی شناسایی محتمل‌ترین راه‌ها و برآورد عدم قطعیت‌هاست؛ بنابراین، سناریو نگاری پیش‌بینی محتمل‌ترین آینده نیست بلکه ایجاد مجموعه‌ای از آینده‌های احتمالی است هرچه به سمت آینده برویم عدم قطعیت‌ها بیشتر و احتمالات آتی بزرگ‌تر خواهد بود (Amer &et al.2013,24).

سناریوها برای هر بازه زمانی قابل‌استفاده هستند اما برای توسعه بلندمدت، سودمندی بیشتری خواهند داشت. سناریوها برنامه‌ریزی بلندمدت و دوراندیشی‌های راهبردی را تسهیل و قابلیت سازگاری سریع‌تر و بیشتری با تغییرات شگرف دارند. همان‌گونه که در شکل 2 نشان داده‌شده است با دور شدن از زمان حال و نگاه بیشتر به آینده، عدم اطمینان محیطی افزایش می‌یابد و مخروط سناریو بزرگ‌تر و قلمرو احتمالات آینده وسیع‌تر می‌گردد. در شکل زیر عوامل مختلفی که در توسعه آینده یک شرکت مؤثر می‌باشد نشان داده‌شده است (Ibid,24).

                                          ارزشها    دانش انگیزه مفاهیم     مسائل فرآیندها ساختارها    تاثیر

 

 

 

                                                                                                                                                                                     سازمان کنونی

  سازمان آینده

 

 

 

 

                                                              مخاطبان      اشتباهات    احساسات   برنامه ها    قوانین    چشم انداز   استراتژیها  تصمیمات

(Amer &et al.2013,24) شکل 2-مخروط سناریو که نشان‌دهنده احتمالات چندگانه است

سناریو نگاری به ما کمک می‌کند تا خود را برای آینده آماده نموده و ابتکار عمل بیشتری داشته باشیم. سناریو نگاری راه خوبی برای تحقیق و پرس‌وجو در مورد آینده است. سناریوها تصویری کلی از محیط ارائه نموده و تعاملات بین روندها و رویدادهای مختلف در آینده را پررنگ‌تر می‌سازند به‌علاوه سناریو نگاری تمام المان‌های پیچیده را به‌صورت هماهنگ، نظام‌مند، جامع و قابل‌اجرا در کنار هم نشان می‌دهد سناریوها برای پررنگ‌تر نشان دادن مفاهیم ضمنی ناپیوستگی سیستم‌های احتمالی در آینده، شناسایی ماهیت و زمان‌بندی این مفاهیم ضمنی و طرح‌ریزی تبعات انتخاب یک مورد خاص یا سیاست‌گذاری‌ها بسیار مفید هستند سناریو تعریفی از موقعیت آینده و تجسمی از مسیر عبور از گذشته به امروز و از امروز به آینده است (Ibid,25).

7-2-لزوم سناریونویسی در توسعه صنعت بانکی

خدمات بانکی ترکیبی از محصولات و ابزارهای متنوع است که مطابق با نیازهای مشتری و مزیت‌های رقابتی ارائه‌کننده، بسته‌بندی و متنوع سازی می‌شوند. در زنجیره ارزش‌افزوده خدمات بانکی مطابق با نظر و خواست مشتریان، نقش سایر بازیگران اکوسیستم بانکی دارای اهمیت است. اگر دریافت خدماتِ باکیفیت برای مشتری مهم باشد، مشارکت دادن بازیگران غیر بانکی در ایجاد ارزش‌افزوده خدمات مالی با تکیه‌بر چارچوب‌هایی همانند بانکداری باز از ضرورت‌ها و اولویت‌های امروز صنعت بانکی است.

جامعه امروز از سیستم بانکی انتظار دارد که ضمن تلاش برای جذب سپرده‌ها و تخصیص مناسب آن‌ها در فعالیت‌های مفید اقتصادی به‌موازات پیشرفت‌های همه‌جانبه اقتصادی و اجتماعی نیز حرکت نمایند اما لازمه ارتقای کیفیت خدمات بانکی و جلب مشارکت بازیگران غیر بانکی در زنجیره ارزش‌افزوده خدمات، سودآور بودن سرمایه‌گذاری‌های آینده است و این مهم محقق نمی‌شود مگر اینکه ما آینده را پیش‌بینی کنیم و یا بهتر بگوییم باید آینده را بسازیم یکی از مشکلات صنعت بانکداری این است که در آینده ممکن و باورکردنی خود ضعیف است تکنولوژی آورده شده است اما برای گرفتن تکنولوژی آماده نبوده است صنعت بانکداری ما ازنظر دانش، تکنولوژی، روند توسعه و حتی مهارت ضعف دارد شاید تنها نقطه قوت آن منابعش باشد که آن‌هم درگیر و دار قوانین و دستورالعمل‌ها به دام افتاده است به‌طورکلی بانکداری ما سه‌راه بیشتر ندارد یا باید در استراتژی‌هایمان Bench mark کنیم یا باید در فکرهایمان Best practice کنیم و یا باید انتقال تکنولوژی کنیم. ما باید NSD ایجاد کنیم، ما باید دانش فنی را تغییر دهیم، ما باید نوآوری فرآیند داشته باشیم و برای این باید سناریو بنویسیم سناریو آینده صنعت بانکداری را بنویسیم.

3-پیشینه پژوهش

به‌منظور بررسی پیشینه پژوهش کتب، مقالات و منابع متعددی موردبررسی قرار گرفت که به دلیل کثرت و متنوع بودن آن‌ها، به‌صورت مختصر به بررسی برخی از مهم‌ترین مطالعات صورت گرفته در زیر اشاره می‌کنیم.

والدیک و دیگران تحقیقی با عنوان " فرآیند حمایت از تصمیم‌گیری برای برنامه‌ریزی سازگار: تغییر آب‌وهوا به‌عنوان انگیزه‌ای برای برنامه‌ریزی سناریو در کشاورزی منطقه کانادا" را انجام دادند که هدف آن‌ها با توجه به گستردگی اطلاعات موردنیاز، ایجاد یک چارچوب تصمیم‌گیری مبتنی بر مکان و توسعه یک پلتفرم یکپارچه برای پیشران‌های منطقه‌ای وجهانی در شرق آنتاریو کانادا بود تا بتوانند با استفاده از اطلاعات موجود در زمینه‌های اجتماعی و اقتصادی و بیوفیزیک و مقامات منطقه‌ای، سناریوهای آینده جایگزین را تعیین نمایند. آن‌ها درنهایت دریافتند که 1- ادغام مجموعه‌های متنوع داده‌های در دسترس (به‌جای ارزیابی‌های دقیق متمرکز بخش) به شناسایی اهداف مشترک کمک می‌کند 2- درجه بالایی از همبستگی به‌عنوان ریشه‌های کلیدی تغییر، وجود دارد 3-بررسی سناریوهای آینده، اولویت‌های منطقه‌ای مشترک را برجسته کرده و به شناسایی اولویت‌های انطباقی نیاز دارد که احتیاج به برنامه‌ریزی منطقی‌تری است (Waldick & et al,2017).

چنگ و دیگران پژوهشی با عنوان "روش نقشه راه مبتنی بر سناریو برای برنامه‌ریزی استراتژیک و پیش‌بینی: یک مطالعه موردی در یک شرکت تست، بازرسی و صدور گواهینامه "را باهدف برنامه‌ریزی سناریو با توجه به نقشه راه در فعالیت‌های بازار و فن‌آوری منتشر کردند و برای این کار یک مطالعه موردی در یک شرکت بازرسی و صدور گواهینامه (TIC) از هنگ‌کنگ انجام دادند. درنهایت یک روش نقشه راه مبتنی بر سناریو برای برنامه‌ریزی استراتژیک و تصمیم‌گیری ارائه نمودند که شامل برنامه‌ریزی سناریو (سطح کلان) و نقشه راه (سطح خرد) است (Cheng & et al,2016).

مک کی و استویووا در تحقیقی با عنوان "برنامه‌ریزی مبتنی بر سناریو با یک دید جامعه‌شناختی: افزایش رویکرد منطق شهودی به درک آینده اسکاتلند و انگلستان" به بررسی تأثیر مثبت درک آگاهانه نظریه اجتماعی علیت در برنامه‌ریزی سناریو پرداختند و این‌گونه استدلال کردند که رویکرد منطق بصری از مفاهیمی مانند زمینه ذهنی، سازه عینی، نظام‌های اجتماعی، وابستگی فعالیت، عواقب ناخواسته، رویداد زمان، زمانمندی در افزایش روش تجزیه‌وتحلیل علی درروند توسعه سناریو تشکیل می‌شود. درنهایت آن‌ها تلاش نمودند توضیح دهند که چگونه مفاهیم تعاملات عامل –ساختار می‌تواند موجب افزایش منطق بصری شود (Mackay & Stoyanova,2016).

ریزایارت و دیگران درتحقیقی با عنوان "یادگیری با استفاده از توسعه ظرفیت‌های آینده‌نگاری از طریق فرآیند سناریونویسی" به این نتیجه رسیدند که مدیران و استراتژیست ها باید از سناریونویسی و آینده انگاری در شرکت‌های خود استفاده کنند و به یادگیری سازمانی برسند و با آموزش و سرمایه‌گذاری در فرآیند سناریونویسی قابلیت مدیران خود را در درک تغییرات افزایش دهند (Rhisiart & et al,2015).

کجاندر پژوهشی با عنوان "چشم‌انداز آینده از صنعت محیط‌زیست فنلاند" را به‌منظور بهبود درک معنا از صنعت و درنهایت به رسمیت شناختن عدم قطعیت‌های بحرانی انجام داد تا توسعه صنعت محیط‌زیست فنلاند را تا سال 2020 نشان دهد. درنهایت مهم‌ترین دو عدم قطعیت مؤثر بر صنعت محیط‌زیست فنلاند در سال 2020 را شناسایی کرد و به این سئول پاسخ داد که آیا تخصص و ساختارهای سازمان‌های تأمین مالی خصوصی به‌خوبی توسعه‌یافته‌اند و یا برای خدمت به صنعت محیط‌زیست فنلاند به نحو مطلوبی آماده‌شده‌اند (Kajander,2012).

کاریولا و رولف پژوهشی با عنوان "تحول در منطق دوراندیشی اروپا "را انجام دادند و نتیجه گرفتند که رویکرد ماشینی سنتی به تفکر استراتژیک، منطق و به‌تبع آن تجارب اولیه پیش‌بینی فناوری در اروپا را تحت تأثیر قرار داده است اما اخیراً با آینده انگاری منطقه‌ای پیچیدگی پدیده‌ها بیشتر در نظر گرفته‌شده است و در سطح اقتصاد خرد، این باعث شده است که یک انتقال تدریجی از مدل‌های سازمانی سلسله مراتبی با دارایی‌های ملموس به شبکه مدل‌های سازمانی که مبتنی بر دانش و سناریوهای پیچیده هستند اتفاق بیفتد. در این مقاله تلاش می‌شود تا نشان داده شود که مفاهیم پیش‌بینی و آینده انگاری نمی‌تواند خارج از چارچوب و تغییراتی که در تفکر استراتژیک رخ‌داده است باشد و در آن نیاز به نمایش جهانی و تلاش برای یکپارچه‌سازی مدیریت استراتژیک و کارآفرینی در مفهوم جدید کارآفرینی استراتژیک هست (Cariola & Rolfo,2004).

یعقوبی و دیگران درتحقیقی با عنوان "آینده‌نگاری دانشگاه کارآفرین با استفاده از روش تلفیقی سناریو پردازي و تحلیل اثرات متقاطع در افق 1404 هجري شمسی" با استفاده از دو روش تحلیل اثرات متقاطع و سناریو پردازي ابتدا به شناسایی و تحلیل عوامل پیشران کلیدي پرداختند و سپس سناریوهاي عمده پیش روي دانشگاه کارآفرین را تدوین کردند. درنهایت 5 سناریو با احتمال وقوع بسیار بالا، 19 سناریو با احتمال وقوع متوسط به بالا و 291 سناریو با احتمال وقوع پایین و ضعیف، استخراج کردند (یعقوبی و دیگران،1396).

رعیت پیشه و تیزرو پژوهشی را با عنوان "آینده‌پژوهی در تعیین راهبردهای کیفیت خدمات گمرک و لجستیک به مشتريان با رويکرد سناریو نگاری" به‌منظور پیشنهاد راهبردهای مناسب در مواجهه با هر سناریو انجام دادند و پس از تحلیل داده‌ها، از میان 8 سناریو قابل‌قبول یا قوی، 3 سناریو انتخاب گردید و 12 راهبرد برای سناریو خوش‌بینانه،6 راهبرد برای سناریو محتمل و 8 راهبرد برای سناریو بدبینانه ارائه دادند (رعیت پیشه و تیزرو،1395).

زالی و عطریان در تحقیقی با عنوان "تدوین سناریوهای توسعه گردشگری منطقه‌ای بر اساس اصول آینده‌پژوهی (موردمطالعه: استان همدان) با استفاده از روش‌های تحلیل ساختاری، سناریو نگاری و دلفی نتیجه‌گیری کردند 14 عامل اصلی در توسعه گردشگری آینده استان همدان تأثیرگذار است. این عوامل بر اساس تحلیل‌های سناریونویسی به 41 وضعیت احتمالی می‌انجامد و بعد از تحلیل وضعیت‌های احتمالی،4111 سناریو با احتمال وقوع ضعیف،14 سناریو باورکردنی و 5 سناریو با احتمال وقوع قوی در توسعه گردشگری استان همدان شناسایی کردند (زالی و عطریان،1395).

4-روش پژوهش

این پژوهش ازنظر هدف، کاربردی است و از بابت نوع تحقیق، ترکیبی از روش‌های اسنادی و پیمایشی می‌باشد و ازنظر ماهیت، تحلیلی واکتشافی است که با استفاده از مدل‌های کمی و کیفی به انجام رسیده است. برای جمع‌آوری اطلاعات، علاوه بر اطلاعات کتابخانه‌ای از روش پرسشنامه و تکنیک دلفی استفاده‌شده است و برای این کار از متخصصان و خبرگان صنعت بانکداری و اساتید دانشگاه مرتبط با این حوزه دعوت به همکاری گردیده است. با توجه به نوع اطلاعات لازم برای انجام تحقیق، نمونه‌گیری به‌صورت نمونه‌گیری غیر احتمالی قضاوتی بوده است. روش این پژوهش مبتنی بر سناریو نگاری است که پس از تدوین پرسش آغازین و مشخص کردن موضوع اصلی، تشکیل پانل خبرگان، انجام مصاحبه‌های اکتشافی و مشخص کردن نیروهای پیشران، از روش ماتریس تأثیرات متقابل برای بررسی میزان و شدت تأثیر عوامل بر یکدیگر، از روش دلفی برای اخذ نظرات متخصصان و خبرگان و از روش سناریونویسی برای تعیین سناریوهای ممکن، باورکردنی و محتمل استفاده گردیده است. از نرم‌افزار میک مک برای تحلیل و شناسایی عوامل کلیدی مؤثر بر صنعت بانکداری و از نرم‌افزار سناریو ویزارد برای استخراج سناریوها استفاده‌شده است.

5-یافته‌ها

همانطورکه قبلاً ذکر شد روش این پژوهش مبتنی بر سناریو نگاری است بنابراین پس از تدوین پرسش آغازین و مشخص کردن موضوع اصلی، مطالعات انجام‌شده، تشکیل پانل خبرگان و انجام مصاحبه‌های اکتشافی 64 متغیر به شرح جدول 2 بر اساس میزان اهمیت در شرایط عدم قطعیت به‌عنوان عوامل مؤثر بر صنعت بانکداری در 7 پیشران (اقتصادی، محیطی، قانونی، سیاسی، تکنولوژیکی، اجتماعی و بانکی و رقابت) انتخاب و بعد پرسشنامه‌ای باهدف شناسایی متغیرهای کلیدی مؤثر بر آینده صنعت بانکداری در شرایط عدم قطعیت در قالب یک ماتریس 64*64 تنظیم گردید وجهت مشخص نمودن تأثیر متغیرها بر یکدیگر و میزان ارتباط آن‌ها باهم (تأثیر هر متغیر مندرج در سطر بر تمام متغیرهای مندرج در ستون) با یکی از اعداد صفرتا سه (عدد 0 به‌منزله بدون تأثیر، عدد 1 به‌منزله تأثیر ضعیف، عدد 2 به‌منزله تأثیر متوسط و عدد 3 به‌منزله تأثیر زیاد) در اختیار خبرگان قرار گرفت.

جدول 2-طبقه‌بندی عوامل مؤثر بر توسعه صنعت بانکداری (منبع، یافته‌های پژوهش)

ردیف	گروه شاخص	تعداد
1	شاخص‌های اقتصادی (ثبات اقتصادی، سیاست‌های پولی و مالی، نوسان نرخ بهره، استقلال بانک مرکزی، زیرساخت‌های اقتصادی، تولید ناخالص داخلی، رشد اقتصادی، سرمایه‌گذاری خارجی، نرخ ارز، حمایت‌های دولتی، الگوی مصرف، وضعیت صادرات، وضعیت واردات، رشد تجارت الکترونیک، ارتباط با اقتصاد جهانی)	15
2	شاخص بانکی و رقابت (سودآوری بانک‌ها، افزایش رقبا، گسترش بازارهای موازی: طلا و ارز و...، کفایت سرمایه، توانایی مدیریت، هزینه‌های عملیاتی بانک‌ها، شفافیت صورت‌های مالی، تنوع خدمات، نظارت و کنترل منابع و مصارف، مدیریت ریسک، تغییرات ساختاری و سیستم‌های اطلاعاتی، نوآوری، کیفیت دارایی، بهای تمام‌شده پول، نرخ ذخیره قانونی، کاهش مطالبات معوق، نسبت قیمت به درآمد بانک در بورس، بهره‌وری، ادغام بانک‌ها، تجهیزات سخت‌افزاری، تجهیزات نرم‌افزاری، بازده دارایی‌ها:ROA، بازدهی حقوق صاحبان سهام:ROE، افزایش درآمدهای غیر مشاع، الگوی بانکداری، ارزش‌افزوده خدمات، تراکم نیروی انسانی)	27
3	شاخص محیطی (محیط‌زیست و خدمات سبز، پراکندگی جغرافیایی)	2
4	شاخص قانونی (قوانین و مقررات دولتی، قوانین تجارت خارجی و رقابت، استانداردهای بین‌المللی، سیاست‌گذاری قیمت‌ها: تعرفه‌ها)	4
5	شاخص سیاسی (دخالت‌های دولتی، روابط بین‌المللی، تحریم)	3
6	شاخص تکنولوژیکی (فناوری اطلاعات و مجازی‌سازی خدمات، زیرساخت‌های فناوری، بودجه تحقیق و توسعه و رابطه با دانشگاه، فناوری برتر و اختراعات جدید، انتقال تکنولوژی، مالکیت معنوی و حق الامتیازها)	6
7	شاخص اجتماعی –فرهنگی (رفتار مصرف‌کننده: خریداران مصرفی، رفتار مصرف‌کننده: صنایع، مسئولیت اجتماعی، رعایت اصول اخلاقی، نرخ رشد و ترکیب جمعیت، سبک زندگی و نگرش به پس‌انداز، نحوه توزیع ثروت)	7

 

سپس بعد از جمع‌آوری پرسشنامه‌ها، نرم‌افزار میک مک برای استخراج عوامل اصلی تأثیرگذار بر توسعه صنعت بانکداری مورداستفاده قرار گرفت (این نرم‌افزار برای انجام محاسبات پیچیده ماتریس برگذر طراحی‌شده است) نتایج به‌دست‌آمده از تحلیل ماتریس و نحوه توزیع متغیرها در نمودار (حول قطر) نشان‌دهنده این موضوع است که عوامل، تأثیر زیاد و پراکنده‌ای بر یکدیگر دارند و بنابراین وضعیت سیستم وضعیت ناپایدار است از طرفی ماتریس بر اساس شاخص‌های آماری با 2 بار چرخش و 96 درصد پرشدگی از مطلوبیت و بهینه‌شدگی 100 درصد برخوردار می‌باشد که نشان‌دهنده روایی بالای ماتریس و پاسخ‌های آن است.

 

 

شکل 3- پراکندگی متغیرها و جایگاه آن‌ها در محور تأثیرگذاری و تأثیرپذیری (منبع، یافته‌های پژوهش)

از میان 64 متغیر بررسی‌شده 9 متغیر (ارتباط با اقتصاد جهانی، سیاست‌های پولی و مالی، ثبات اقتصادی، رشد اقتصادی، زیرساخت‌های اقتصادی، الگوی بانکداری، سرمایه‌گذاری خارجی، رشد تجارت الکترونیک و بهره‌وری) به‌عنوان متغیرهای راهبردی در ناحیه اول نقشه پراکندگی قرار گرفتند این متغیرها به‌صورت توأمان بیشترین اثرگذاری و اثرپذیری را در سیستم دارند و متغیرهایی هستند که هم قابل دست‌کاری وهم قابل‌کنترل‌اند وبر پویایی سیستم مؤثر هستند. از طرف دیگر متغیرهای روابط بین‌المللی، دخالت‌های دولتی، تحریم‌ها و توانایی مدیریت در بینابین ناحیه اول و دوم نقشه پراکندگی قرار گرفتند که به دلیل اثرگذاری بالا و نظر کارشناسان مبنی بر اهمیت ویژه این عوامل بر توسعه صنعت بانکی، این 4 متغیر نیز به‌عنوان متغیرهای راهبردی انتخاب گردید منتهی نظر به نزدیک بودن مضمون متغیرهای روابط بین‌المللی و ارتباط با اقتصاد جهانی، این دو متغیر در قالب یک عامل مشخص گردید

جدول 3-عوامل کلیدی مؤثر بر توسعه صنعت بانکداری (منبع، یافته‌های پژوهش)

ردیف	نام متغیر	ردیف	نام متغیر
1	روابط بین‌المللی و ارتباط با اقتصاد جهانی	7	زیرساخت‌های اقتصادی
2	سیاست‌های پولی و مالی	8	الگوی بانکداری
3	ثبات اقتصادی	9	سرمایه‌گذاری خارجی
4	رشد اقتصادی	10	توانایی مدیریت
5	دخالت‌های دولتی	11	رشد تجارت الکترونیک
6	تحریم	12	بهره‌وری

 

سپس به‌منظور سناریو نگاری، در این مرحله از کارشناسان خبره نظرخواهی گردید و با جمع‌بندی آن‌ها 38 وضعیت محتمل برای 12 عامل کلیدی بالا تعریف گردید. وضعیت‌های در نظر گرفته‌شده برای هر عامل شبیه سایر عوامل بود و طیفی از وضعیت‌های نامطلوب تا مطلوب را پوشش می‌دهد.

 

جدول 4-وضعیت‌های محتمل عوامل کلیدی مؤثر بر توسعه صنعت بانکداری (منبع، یافته‌های پژوهش)

عامل راهبردی	وضعیت	نام وضعیت
	A1	افزایش ارتباطات بین‌المللی و اقتصاد جهانی
A: روابط بین‌المللی و ارتباط با اقتصاد جهانی	A2	ادامه وضع موجود
	A3	کاهش ارتباطات بین‌المللی و اقتصاد جهانی
	B1	اصلاح سیاست‌های پولی و مالی متناسب با فضای اقتصادی
B: سیاست‌های پولی و مالی	B2	ادامه وضع موجود
	B3	عدم توجه مناسب به سیاست‌های پولی و مالی
	C1	افزایش بی‌ثباتی در اقتصاد
C: ثبات اقتصادی	C2	ثبات اقتصادی
	C3	کاهش بی‌ثباتی در اقتصاد
	D1	رشد بالای 10 درصد
D: رشد اقتصادی	D2	رشد بین 5-10 درصد
	D3	رشد بین 3-5 درصد
	D4	رشد بین 0-3 درصد
	D5	رشد منفی
	E1	افزایش مداخلات دولتی
E: دخالت‌های دولتی	E2	عدم‌تغییر در مداخلات دولتی
	E3	کاهش مداخلات دولتی
	F1	افزایش تحریم‌ها
F: تحریم	F2	ادامه وضع فعلی
	F3	کاهش تحریم‌ها
	F4	لغو کل تحریم‌ها
	G1	توسعه زیرساخت‌های اقتصادی
G: زیرساخت‌های اقتصادی	G2	توسعه تدریجی و ادامه وضع موجود
	G3	اعمال محدودیت و رکود اقتصادی
	H1	اصلاح الگوی بانکداری و گسترش آن
H: الگوی بانکداری	H2	رشد تدریجی و ادامه وضع موجود
	H3	تضعیف و کم‌رنگ نمودن آن
I: سرمایه‌گذاری خارجی	I1	تشویق وتامین امنیت سرمایه‌گذاری خارجی
	I2	عدم‌حمایت از سرمایه‌گذاری خارجی
	J1	مدیریت توسعه‌گرا و برنامه محور
J: توانایی مدیریت	J2	مدیریت محافظه‌کارانه و ضعیف
	J3	مدیریت ناکارآمد
	K1	استقرار وسیع دولت الکترونیک و فناوری اطلاعات
K: رشد تجارت الکترونیک	K2	رشد تدریجی و کاربرد ضعیف آن
	K3	اعمال محدودیت‌های بیشتر
	L1	روند افزایشی بهره‌وری
L: بهره‌وری	L2	رشد تدریجی و ادامه وضع موجود
	L3	روند کاهشی بهره‌وری

 

بعد از انتخاب عوامل کلیدی و بر اساس وضعیت‌های احتمالی آینده صنعت بانکداری (مجموعاً 38 وضعیت مختلف برای 12 متغیر شناسایی‌شده) طراحی گردید و این سؤال مطرح شد که اگر هریک از وضعیت‌های 38 گانه اتفاق بیفتد (تأثیر هر وضعیت سطر بر هر وضعیت ستون) چه تأثیری بر وقوع یا عدم وقوع سایر وضعیت‌ها خواهد داشت بنابراین از متخصصان خواسته شد جهت مشخص نمودن هریک از وضعیت‌ها بر اساس سه ویژگی "تقویت‌کننده "، "بی‌تأثیر" و "محدودیت ساز "با یکی از اعداد 3تا 3- (عدد3- : محدودیت ساز قوی ، عدد 2-: محدودیت ساز نسبی ، عدد 1- : محدودیت ساز ضعیف، عدد صفر: بی‌تأثیر، عدد 1: تقویت‌کننده ضعیف، عدد 2: تقویت‌کننده نسبی، عدد 3: تقویت‌کننده قوی) پرسشنامه مورداشاره (ماتریس 38*38) را تکمیل کنند تا درنهایت داده‌های جمع‌آوری‌شده توسط نرم‌افزار سناریو ویزارد تحلیل گردد (تکنیک تحلیلی این نرم‌افزار به CIB9 معروف است و هدف آن بهینه‌سازی سناریوها و اثربخش و قابل‌اطمینان کردن آن است). نرم‌افزار سناریو ویزارد با محاسبات پیچیده‌ای امکان استخراج سناریوهای با احتمال قوی (محتمل) سناریوهای با احتمال ضعیف (ممکن) و سناریوهای با احتمال سازگاری بالا (باورکردنی) را برای پژوهشگر فراهم می‌آورد.

با توجه به وسعت ماتریس و ابعاد آن به‌اندازه 38*38 نرم‌افزار 787،320 سناریوی ترکیبی را با توجه به داده‌های واردشده تحلیل و سناریوهای محتمل، باورکردنی و ممکن را به شرح ذیل گزارش داد:

-سناریوهای قوی یا محتمل:3 سناریو

-سناریوهای با سازگاری بالا یا باورکردنی:1 سناریو

-سناریوهای ضعیف یا ممکن: 8 سناریو

همان‌طور که ملاحظه می‌شود 3 سناریو با احتمال وقوع بالا در پیش روی صنعت بانکداری است البته این نرم‌افزار تأکیدی بر اینکه سناریوها از طیف‌های گوناگونی انتخاب می‌شوند ندارد و تنها با توجه به روابط منفی تأثیرگذار و مثبت تأثیرگذار سناریو را طراحی می‌کند پس سناریوهای طراحی‌شده می‌توانند کاملاً مطلوب یا کاملاً بحرانی باشد از طرف دیگر اعتماد به سناریوهای ضعیف غیرمعقول است چون سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی برای آن‌ها غیرممکن و غیرمنطقی می‌باشد اما می‌توانیم در بین سناریوهای قوی و سناریوهای ضعیف سناریوهای با سازگاری 1 را در نظر بگیریم که معقول‌تر و منطقی‌تر است بنابراین 1 سناریوی دیگر نیز با سازگاری بالا در اختیار پژوهش‌گر قرار می‌گیرد.

جدول 5-وضعیت هریک از عوامل کلیدی مؤثر بر توسعه صنعت بانکداری به تفکیک سناریوها (منبع، یافته‌های پژوهش)

عوامل         سناریوها

A

B

C

D

E

F

G

H

I

J

K

L

سناریوی اول

A1 (مطلوب)

B1 (مطلوب)

C3 (مطلوب)

D2 (مطلوب)

E3 (مطلوب)

F3 (مطلوب)

G1 (مطلوب)

H1 (مطلوب)

I1 (مطلوب)

J1 (مطلوب)

K1 (مطلوب)

L1 (مطلوب)

سناریوی دوم

A2 (ایستا)

B2 (ایستا)

C2 (مطلوب)

D4 (ایستا)

E2 (ایستا)

F2 (ایستا)

G2 (ایستا)

H2 (ایستا)

I1 (مطلوب)

J2 (ایستا)

K2 (ایستا)

L2 (ایستا)

سناریوی سوم

A3 (بحران)

B3 (بحران)

C1 (بحران)

D5 (بحران)

E1 (بحران)

F1 (بحران)

G3 (بحران)

H3 (بحران)

I2 (بحران)

J3 (بحران)

K3 (بحران)

L3 (بحران)

سناریوی چهارم

A1 (مطلوب)

B1 (مطلوب)

C3 (مطلوب)

D1 (مطلوب)

E3 (مطلوب)

F3 (مطلوب)

G1 (مطلوب)

H1 (مطلوب)

I1 (مطلوب)

J1 (مطلوب)

K1 (مطلوب)

L1 (مطلوب)

 

همان‌گونه که در بالا اشاره‌شده است از مجموع 48 وضعیت حاکم بر صفحه سناریو، تعداد 26 حالت یعنی 17/54 درصد وضعیت مطلوب، تعداد 10 حالت یعنی 83/20 درصد وضعیت ایستا و تعداد 12 حالت یعنی 25 درصد وضعیت بحرانی قرار دارد بنابراین می‌توان سناریو را به سه گروه سناریوهای مطلوب، ایستا و بحران به شرح زیر تقسیم‌بندی کرد:

-سناریوهای مطلوب شامل سناریوهای: 1 و 4

-سناریوهای ایستا شامل سناریوهای: 2

-سناریوهای بحران شامل سناریوهای: 3

1-5-سناریوهای گروه اول (مطلوب): شرایط مطلوب با رویکرد توسعه‌ای مبتنی بر رقابت و برنامه محوری

این گروه شامل سناریوهای اول و چهارم است و بهترین و مطلوب‌ترین شرایط ممکن برای توسعه صنعت بانکداری را شامل می‌شود در این گروه وضعیت بحرانی وجود ندارد و تنها عامل تمایز آن‌ها، تفاوت در میزان حالات مطلوب است. این گروه بیشترین میزان حالت مطلوب را دارا می‌باشد ویژگی این سناریوها افزایش ارتباطات بین‌المللی و اقتصاد جهانی، اصلاح سیاست‌های پولی و مالی متناسب با فضای اقتصادی، کاهش بی‌ثباتی در اقتصاد، رشد بالای 5 درصد، کاهش مداخلات دولتی، کاهش تحریم‌ها، توسعه زیرساخت‌های اقتصادی، اصلاح الگوی بانکداری و گسترش آن، تشویق وتامین امنیت سرمایه‌گذاری خارجی، مدیریت توسعه‌گرا و برنامه محور، استقرار وسیع دولت الکترونیک و فناوری اطلاعات و تلاش جهت روند افزایشی بهره‌وری می‌باشد که به‌طورکلی نشان‌دهنده حالات مثبت و مطلوب پیش روی صنعت بانکداری است.

1-1-5-سناریوی 4، مطلوب‌ترین سناریوی گروه اول

این سناریو مطلوب‌ترین و مهم‌ترین سناریوی پیش روی توسعه صنعت بانکداری می‌باشد که شامل وجود روندهای مثبت جهت تحقق اهداف است. این سناریو در کلیه عوامل، به‌جز تحریم، دارای شرایط مطلوب و متناسب با اهداف توسعه‌ای صنعت بانکداری می‌باشد و فقط در عامل تحریم است که شرایط نسبتاً مطلوب برای آن شناسایی‌شده است که می‌بایست در برنامه‌ریزی‌های آینده، موردتوجه قرار گیرد. روندهای مثبت حاکم بر این سناریو، نشان‌دهنده افزایش روابط بین‌المللی و ارتباط با اقتصاد جهانی، اصلاح سیاست‌های پولی و مالی متناسب با فضای اقتصادی، کاهش بی‌ثباتی در اقتصاد، رشد بالای 10 درصد، کاهش مداخلات دولتی، کاهش تحریم‌ها، توسعه زیرساخت‌های اقتصادی، اصلاح الگوی بانکداری و گسترش آن، تشویق وتامین امنیت سرمایه‌گذاری خارجی، مدیریت توسعه‌گرا و برنامه محور، استقرار وسیع دولت الکترونیک و فناوری اطلاعات و روند افزایشی بهره‌وری است اما با توجه به‌احتمال وقوع بالای این سناریو لازم است نقاط قوت و ضعف آن موردبررسی قرار گیرد.

 1-1-1-5-نقاط قوت سناریوی چهارم

- تلاش دولت جهت ایجاد ثبات در اقتصاد، کاهش تورم و افزایش نرخ رشد اقتصادی

- عزم جدی جهت ایجاد اطمینان و امنیت روانی از بابت سرمایه‌گذاری خارجی

- حرکت دستگاه دیپلماسی کشور جهت افزایش روابط سیاسی و اقتصادی و ارتباط با دیگر کشورها، بخصوص اروپا و کشورهای همسایه از بابت بی‌اثر کردن تحریم‌های آمریکا

- شروع مطالعات دولت و مجلس بابت اصلاح ساختار نظام بانکی

- ایفای نقش بانک‌ها به‌عنوان سازمان‌های پیشرو در استفاده از خدمات الکترونیک و شفاف‌سازی خدمات

- افزایش اعطای تسهیلات مالی جهت پروژه‌های اشتغال‌زایی

 2-1-1-5-نقاط ضعف سناریوی چهارم

- عدم‌حمایت سیستم مدیریتی کشور از مدیران توانمند، کارآمد و جوان

- عدم وجود حجم مطلوبی از سرمایه‌گذاری خارجی خصوصاً در بخش زیرساخت‌های اقتصادی

- وجود روند نامناسب بهره‌وری در کشور

- عدم استفاده از تکنولوژی برتر و استقرار تکنولوژی قدیمی در صنایع، مراکز تولیدی و خدماتی

- عدم استفاده از فناوری اطلاعات، متناسب با تحولات و پیشرفت‌های جهانی

- تورم بالای نیروی انسانی در ادارات و سازمان‌های دولتی و درنتیجه بزرگ شدن دولت

 3-1-1-5-راهبردهای کلان پیشنهادی برای سناریوی چهارم

- ارتقای سطح بهره‌وری در کلیه سطوح با ارائه آموزش‌های لازم

- اصلاح الگوی بانکداری و ارتقا فرهنگ پس‌انداز و تدوین نقش آن در رشد و ثبات اقتصادی

- بازتعریف نقش بانک‌ها در ایجاد اشتغال و تحلیل موانع و مشکلات موجود

- حمایت از مراکز تحقیق و توسعه و ارتباط بین صنعت و دانشگاه

- ایجاد ثبات اقتصادی و تلاش جهت تقویت پول ملی

- پذیرش کامل فناوری اطلاعات، توسعه دولت الکترونیک و مجازی‌سازی خدمات

2-1-5-سناریوی 1، سناریوی مطلوب گروه اول

این سناریو نیز همانند سناریوی چهارم، شامل وجود روندهای مثبت جهت تحقق اهداف است. این سناریو در کلیه عوامل به‌جز عامل تحریم و عامل رشد اقتصادی دارای شرایط مطلوب و متناسب با اهداف توسعه‌ای صنعت بانکداری است و فقط در مؤلفه تحریم و مؤلفه رشد اقتصادی است که شرایط نسبتاً مطلوب برای آن‌ها شناسایی‌شده است که می‌بایست در آینده پیش رو، موردتوجه برنامه ریزان قرار گیرد. روندهای مثبت حاکم بر این سناریو، نشان‌دهنده افزایش روابط بین‌المللی و ارتباط با اقتصاد جهانی، اصلاح سیاست‌های پولی و مالی متناسب با فضای اقتصادی، کاهش بی‌ثباتی در اقتصاد، رشد بین 5 تا 10 درصد، کاهش مداخلات دولتی، کاهش تحریم‌ها، توسعه زیرساخت‌های اقتصادی، اصلاح الگوی بانکداری و گسترش آن، تشویق وتامین امنیت سرمایه‌گذاری خارجی، مدیریت توسعه‌گرا و برنامه محور، استقرار وسیع دولت الکترونیک و فناوری اطلاعات و روند افزایشی بهره‌وری است. به دلیل اختلاف کمی که بین مطلوبیت سناریوی 1 و 4 وجود دارد (تنها عامل تمایز آن‌ها، تفاوت در میزان حالات مطلوب است)، نقاط قوت و ضعف و جهت‌گیری‌های کلان این سناریو نیز همانند سناریوی چهارم است.

2-5-سناریوهای گروه دوم (ایستا): شرایط ایستا با رویکرد توسعه تدریجی و حفظ وضع موجود

این گروه فقط شامل سناریوی دوم است در این گروه بیشترین وضعیت ایستا وجود دارد و تنها در دو وضعیت، حالت مطلوب وجود دارد و این نشان‌دهنده وضعیت ایستای این گروه است ویژگی این گروه ادامه وضع موجود در روابط بین‌المللی و ارتباط با اقتصاد جهانی، ادامه وضع موجود در سیاست‌های پولی و مالی، ثبات اقتصادی، رشد اقتصادی بین 0-3 درصد، عدم‌تغییر در مداخلات دولتی، ادامه وضع فعلی تحریم‌ها، توسعه تدریجی و ادامه وضع موجود در زیرساخت‌های اقتصادی، رشد تدریجی الگوی بانکداری و ادامه وضع موجود، تشویق وتامین امنیت سرمایه‌گذاری خارجی، مدیریت محافظه‌کارانه و ضعیف، رشد تدریجی تجارت الکترونیک و کاربرد ضعیف آن، رشد تدریجی بهره‌وری و ادامه وضع موجود است که نشان‌دهنده روند تغییرات کند و بسیار آرام پیش روی صنعت بانکداری می باشد.

1-2-5-نقاط ضعف سناریوی دوم

- عدم ارتباط مؤثر با نهادهای پولی و مالی بین‌المللی، عدم استفاده مناسب از پتانسیل و ظرفیت‌های صنعت بانکداری و راضی بودن به حفظ وضع موجود

- باور نداشتن به فرآیند توسعه و پویایی در بخش‌های مختلف اقتصادی و عدم ایفای نقش سیستم بانکی کشور به‌عنوان موتور محرکه اقتصاد

- عدم تمایل سرمایه‌گذاران خارجی به دلیل شرایط نامطلوب اقتصادی و دخالت‌های دولتی

- نداشتن الگوی مناسب بانکداری و مدیریت ضعیف در تخصیص منابع ارزی و ریالی به بخش‌های مختلف اقتصادی

- عدم شفافیت در سودآوری و مانده مطالبات معوق توسط نظام بانکی و درنتیجه عدم برنامه‌ریزی درست و بلندمدت

- عدم توجه مناسب به زیرساخت‌های اقتصادی، بالا بودن قیمت تمام‌شده پول، افزایش هزینه‌ها و کاهش مداوم بهره‌وری

- رشد اقتصادی زیر 3 درصد و درنتیجه عدم دستیابی به اهداف برنامه ششم توسعه و افق چشم‌انداز 20 ساله

- وجود تحریم وعدم دستیابی به تکنولوژی برتر و فناوری اطلاعات

2-2-5-راهبردهای کلان پیشنهادی برای سناریوی دوم

با توجه به اینکه شرایط حاکم بر سناریوی دوم شرایط رکود، ایستایی و در آستانه بحران است؛ بنابراین اولین وظیفه برنامه ریزان حفظ وضع موجود و جلوگیری از بدتر شدن اوضاع می‌باشد و بعد باید با ارائه راهکارهایی سعی در بهبود اوضاع نمود ازجمله:

- ایجاد زمینه مناسب و پائین آوردن ریسک سرمایه‌گذاری جهت ورود سرمایه‌گذاران خارجی با تدوین مشوق‌های وسوسه‌برانگیز، اصلاح قوانین و مقررات دولتی، کم کردن مالیات‌ها، تضمین امنیت سرمایه‌گذاری و کاهش دخالت‌های دولتی

- ایجاد ارتباط بین صنعت بانکداری با دانشگاه و تلاش جهت توسعه فرآیندها و خدمات

- نهادینه کردن آموزش و ارتقای بهره‌وری در تمامی سطوح و اصلاح الگوی بانکداری

- فراهم کردن زمینه افزایش ارتباطات با سازمان‌ها و نهادهای بین‌المللی و کاهش تحریم‌ها

- توجه به توسعه زیرساخت‌های اقتصادی و تمایل به استفاده از فناوری‌های نوین

- ثبات اقتصادی و اصلاح سیاست‌های پولی و مالی مناسب

- توجه به مدیریت برنامه محور، تحول‌گرا و کارآمد

3-5-سناریوهای گروه سوم (بحران): شرایط بحرانی و نامطلوب

این گروه، فقط شامل سناریوی سوم است در این سناریو تمام وضعیت‌ها در حالت بحران قرار دارد و هیچ علامت مثبتی از تحرک و پویایی مشاهده نمی‌شود؛ البته وقوع چنین حالتی بسیار ضعیف و غیرمعقول به نظر می‌رسد؛ اما به‌هرحال نرم‌افزار سناریو ویزارد از تحلیل دادها، احتمال وقوع چنین حالتی را متصور می‌داند. نقاط قوت و ضعف این سناریو نیز همانند سناریوی دوم است و ویژگی آن کاهش ارتباطات بین‌المللی و اقتصاد جهانی، عدم توجه مناسب به سیاست‌های پولی و مالی، افزایش بی‌ثباتی در اقتصاد، رشد اقتصادی منفی، افزایش مداخلات دولتی، افزایش تحریم‌ها، اعمال محدودیت در توسعه زیرساخت‌ها و رکود اقتصادی، تضعیف الگوی بانکداری و کم‌رنگ نمودن آن، عدم‌حمایت از سرمایه‌گذاری خارجی، مدیریت ناکارآمد، اعمال محدودیت‌های بیشتر در تجارت الکترونیک و روند کاهشی بهره‌وری می باشدکه بیانگر وضعیت بحرانی پیش روی صنعت بانکداری است.

6-بحث و نتیجه‌گیری

سیستم بانکی یکی از بااهمیت‌ترین بخش‌های اقتصادي کشور است که بیشترین ارتباط را با بخش کلان اقتصادي کشور دارد و درنتیجه هرگونه نوسان و بی‌ثباتی در آن می‌تواند بر اقتصاد کلان کشور اثرگذار باشد بنا بر اعلام بانک مرکزی حدود 85 درصد تأمین مالی در کشور ایران از طریق بازار پول انجام می‌گیرد یعنی فقط 15 درصد تأمین مالی از طریق بازار سرمایه انجام می‌شود؛ بنابراین ویژگی اصلی تأمین مالی در ایران با توجه به این آمار، بانک محور بودن اقتصاد است پس صنعت بانکداري یکی از بااهمیت‌ترین بخش‌های اقتصاد کشور به شمار می‌آید که با ساماندهی و مدیریت مناسب منابع و مصارف خود، می‌تواند زمینه‌های رشد و شکوفایی اقتصاد را فراهم آورد و هرگونه بی‌ثباتی و بحران در آن می‌تواند موجب نوسان و اختلال در متغیرهاي کلان اقتصادي بالأخص تولید شود. لذا تأکید بر نقش واسطه‌گری مالی آن، بررسی و اطمینان از ثبات و سلامت سیستم بانکی داراي اهمیت است. پس لازم است برای آن برنامه‌ریزی و مدیریت هدفمندی صورت گیرد. امروزه در برنامه‌ریزی و مدیریت صنعت بانکداری، استفاده از روش‌های نوین آینده‌پژوهی به‌خصوص سناریونویسی به دلیل تدوین راهبردهای انعطاف‌پذیر برای حل مسائل راهگشا است.

طبق نتایج به‌دست‌آمده، سناریوهای اول و چهارم بهترین سناریوهای پیش برنده برای توسعۀ صنعت بانکداری است، همۀ حالت‌ها در این سناریوها جزء وضعیت‌های مطلوب هستند و هیچ‌یک از وضعیت‌ها در حالت روند ایستا یا بحرانی قرار ندارند در این سناریوها تمام حالت‌ها روند مثبت دارند و باگذشت زمان، تغییرات مثبتی در توسعۀ صنعت بانکداری دارند. وضعیت‌های احتمالی انتخاب‌شده در این سناریوها عبارت‌اند از: افزایش ارتباطات بین‌المللی و ارتباط با اقتصاد جهانی، اصلاح سیاست‌های پولی و مالی متناسب با فضای اقتصادی، کاهش بی‌ثباتی در اقتصاد، رشد اقتصادی بالای 5 درصد، کاهش مداخلات دولتی، کاهش تحریم‌ها، توسعه زیرساخت‌های اقتصادی، اصلاح الگوی بانکداری و گسترش آن، تشویق وتامین امنیت سرمایه‌گذاری خارجی، مدیریت توسعه‌گرا و برنامه محور، استقرار وسیع دولت الکترونیک و فناوری اطلاعات و تلاش جهت روند افزایشی بهره‌وری که همۀ این عوامل تأثیرات مثبت زیادی بر شاخص‌های توسعه صنعت بانکداری دارند. سناریو دوم سناریو شرایط ایستا و حفظ موجود خواهد بود که در این سناریو تمامی حالت‌ها غیر از دو وضعیت در حالت ایستایی قرار دارند و ما با انتخاب این سناریو شاهد تغییری درروند توسعه صنعت بانکداری نسبت به شرایط حاضر نخواهیم بود. سناریوی سوم سناریوی بحرانی خواهد بود که با تحقق این سناریو وضعیت عوامل تأثیرگذار توسعۀ صنعت بانکداری به بدترین حالت خواهد رسید. در این سناریو تقریباً همه وضعیت‌ها روند بحرانی دارند. این سناریو نکات مثبت و عامل کلیدی مطلوب ندارد درنتیجه، چشم‌انداز این سناریو نشان‌دهندۀ وضعیت بانکداری منفعل و ورشکسته خواهد بود.

در مقایسه با سایر تحقیقات صورت گرفته: بیدخوری (1394) در پژوهشی با عنوان سناریوهای گذار کلان‌شهر مشهد به‌سوی شهر هوشمند با تأکید بر جابجایی، روش سناریونویسی (مدل شوارتز) را مورداستفاده قرارمی دهد و با در نظر گرفتن دو بعد اثرگذاری و عدم قطعیت به چهار سناریو شهر تدبیر طلایی به‌عنوان سناریو مطلوب، شهر نیمه‌تمام، شهر سایه‌روشن و شهر مهجور دست پیدا می‌کند. فتاحیان (1394) در تحقیق خود با عنوان چشم‌انداز آینده‌نگاری راهبردی علم و فناوری در جمهوری اسلامی ایران با استفاده از روش‌های تحلیل روند و سناریونویسی (مدل شوارتز) چهار سناریوی عزم ملی به‌عنوان سناریوی مطلوب، اسب آبی و آدم‌برفی به‌عنوان سناریوهای محتمل و مرد فقیر معتاد را به‌عنوان سناریوی ضعیف معرفی می‌کند. بوستاني، رضايي دولت‌آبادی و گوهری فر (1393) برنامه‌ریزی منطقه‌ای برمبناي سناريو با استفاده از فرايند تحليل سلسله مراتبي را در مورد تعاون روستايي شهرستان‌های رستم و نورآباد ممسنی دنبال کرده‌اند. در اين پژوهش ابتدا نقاط ضعف، قوت، فرصت‌ها و تهديدها مشخص شد. سپس چهار سناريو شامل قطب توليد دام و فراورده‌های دامي، قطب توليدات باغي و صنايع تبديلي مرتبط، قطب توليد محصولات راهبردي گندم و برنج و درنهایت ادامه وضعيت موجود طراحی‌شده است. طاهري دمنه و نادري خورشيدي (1393) آینده‌نگاری منابع انساني در نيروي انتظامي جمهوري اسلامي ايران با استفاده از روش تلفيقي سناریو پردازی و تحليل اثرات متقاطع را دنبال کرده‌اند. افق زماني اين تحقيق سال 1404 شمسي است. در انتهاي اين پژوهش دو سناريوي قوي و 16 سناريوي باوركردني بر اساس 12 وضعيت محتمل مربوط به چهار پيشران كليدي استخراج‌شده است. خانلو (1390) در پژوهشی با عنوان آینده‌پژوهی پاسخگویی سازمان‌های غیردولتی: سمن‌های حوزه سلامت و بهداشت با استفاده از روش تأثیرات متقابل میان عوامل کلیدی تأثیرگذار بر پاسخگویی سازمان‌های غیردولتی حوزه بهداشت و سلامت ایران و سناریونویسی بر اساس دو عدم قطعیت توانمندی سازمان‌های غیردولتی و مشارکت عمومی جامعه ایران به ترسيم تصويري كلان و سازگار از آینده‌های باورپذيري پرداخته كه می‌تواند پاسخگوي سازمان‌های غيردولتي و ابعاد مختلف آن را متأثر سازد. نتايج پژوهش نشان داده كه افزايش يا كاهش توانمندي سازمان‌های غيردولتي حوزه سلامت و بهداشت ايران و مشاركت عمومي مردم در فعالیت‌های غيردولتي دو عدم قطعيت پيشروي اين سازمان‌ها در ايران 1404 است. بررسی پژوهش‌های انجام‌شده، نشان می‌دهد که وجه اشتراک تمامی آن‌ها استفاده از مدل سناریونویسی و وجه افتراق آن‌ها حوزه تمرکز پژوهش است؛ بنابراین اگرچه آثار منتشرشده در حوزه آینده‌پژوهی در سال‌های اخیر روند افزایشی داشته است لکن موضوع بانکداری کمتر موردتوجه قرارگرفته است. لذا با توجه پتانسیل و ظرفیت بالای صنعت بانکداری پیشنهادهای زیر ارائه می‌شود:

 1- با توجه به اینکه تأمین منابع مالی خارجی، تأثیر مهمی در توسعه اقتصادی و نظم بانکی دارد، افزایش روابط بین‌المللی و ارتباط با اقتصاد جهانی همراه باثبات اقتصادی که یکی از الگوهای آن سرمایه‌گذاری خارجی است، می‌تواند باعث کاهش هزینه‌ها، ایجاد بازارهای هدف گسترده‌تر و امکان جذب دانش عملی بالاتر شود. در این مقوله بحث‌های جدی‌ای مطرح است اما نباید فراموش کنیم که این نتایج در صورت بلندمدت بودن ارتباط و آرام بودن بستر تعامل حاصل می‌شود. ارتباط هیجانی با اقتصاد جهانی و منقطع بودن ارتباطات می‌تواند نتایج حاصل از سرمایه‌گذاری خارجی را به زیان تبدیل کند.

 2- لازمه ارتقای سطح کیفی خدمات بانکی و جلب مشارکت بازیگران غیر بانکی در زنجیره ارزش خدمات، سودآور بودن سرمایه‌گذاری‌های آتی است. بانکداری الکترونیک در ایران به‌عنوان صنعتی پویا وارد دوران بلوغ خود شده و نظام بانکی را به‌عنوان صنعتی سرآمد در استفاده از فناوری روز برجسته کرده است. استفاده گسترده و روزافزون همه اقشار اجتماع از خدمات پرداخت متکی به فناوری‌های نوین، شهد شیرین بهره‌مندی از افزایش سرعت، دقت و سهولت خدمات پرداخت را به ذائقه مشتریان بانکی چشانده است. لذا توجه دولت‌ها به استقرار وسیع دولت الکترونیک و فناوری اطلاعات می‌تواند کمک شایان توجه ای به توسعه صنعت بانکداری و البته رشد اقتصادی بنماید.

3-شایسته است صنعت بانکداری در درون منظومه‌ای تحلیل شود که بازی‌سازان و بازیگران آن با یکدیگر تعامل می‌کنند. این تعامل راهبردی، تحلیل گران را بر آن می‌دارد تا منظومه روابط درون صنعت را در قالب یک اکوسیستم واکاوی کنند. بازی‌سازان این صنعت شامل دولت و مقام ناظر بوده و بازیگران آن بانک‌ها و مؤسسات مالی به شمار می‌روند. دولت می‌تواند با کاهش مداخلات دولتی و تنها به‌عنوان نظارت‌کننده، روند جذب سرمایه‌گذاری را تسهیل و با شناسایی منابع و هدایت آن به سمت توسعه زیرساخت‌های اقتصادی، به رشد و توسعه صنعت بانکداری کمک ویژه‌ای بنماید.

4- ارتقای سطح فرهنگ عمومی در قبول اصلاح الگوی بانکداری و گسترش آن، یکی از موارد مهم در توسعه بانکداری است در بانکداری سنتی، بانک تنها خزانه‌دار مشتری است که حساب‌های او را نگهداری کرده و دستورات پرداخت را  دریافت، پردازش و تسویه می‌کند. این رابطه انفعالی در بهترین شکل خود پول فیزیکی را به پول الکترونیکی تبدیل کرده ولی تغییر ماهوی در رابطه بانک و مشتری ایجاد نمی‌کند. انتظار می‌رود در نوسازی و بازتعریف نقش بانک‌ها در درون اکوسیستم مالی کشور، رابطه بانک و مشتری به کمک فناوری به رابطه‌ای تعاملی ارتقا یابد که نقش بانک در آن مشاور  و توصیه گر مالی متناسب با ویژگی‌های رفتاری مشتری باشد.

5- ارزشمندترین دارایی بانک‌ها، سرمایه‌ داده‌ای است که از انباشت و فراوری داده‌های مالی و غیرمالی، استخراج شناسنامه مالی را میسر می‌کند. این شناسنامه فصل مشترک رابطه تعاملی بانک با مشتری و مبنای دوختن قبای خدمات بانکی بر قامت نیازهای مشتری متناسب با الگوی رفتاری او به‌عنوان وجه افتراق بانکداری مدرن و سنتی است؛ بنابراین بازنگری در مدیریت و برنامه‌ریزی‌های فعلی با به‌کارگیری یک مدیریت توسعه‌گرا و برنامه محور می‌تواند فرجام خوش پایبندی به چنین پارادایمی که همانا انضباط مالی و پیش‌بینی پذیری رفتار مشتری است را نوید دهد.

6- خدمات بانکی، ترکیبی پیچیده از محصولات و ابزارهای متنوع‌اند که متناسب با نیازهای مشتری و مزیت‌های رقابتی عرضه‌کننده، بسته‌بندی و متنوع سازی می‌شوند. در زنجیره ارزش‌افزوده خدمات بانکی، متناسب باسلیقه و خواست مشتریان، نقش سایر بازیگران اکوسیستم بانکی قابل‌توجه است. اگر دریافت خدماتِ باکیفیت برای مشتری اصالت داشته باشد، مشارکت دادن بازیگران غیر بانکی همانند اپراتورهای تلفن همراه در افزایش بهره‌وری و ایجاد ارزش‌افزوده خدمات مالی با اتکا به چارچوب‌هایی چون بانکداری باز از ضرورت‌ها و اولویت‌های امروز صنعت بانکی است.

7-یکی از مشکلات صنعت بانکداری این است که در آینده محتمل و باورکردنی خود ضعیف است، تکنولوژی آورده شده است اما برای گرفتن تکنولوژی آماده نبوده است. صنعت بانکداری ما ازنظر دانش، تکنولوژی، روند توسعه و حتی مهارت ضعف دارد شاید تنها نقطه قوت آن منابعش باشد که آن‌هم درگیر و دار قوانین و دستورالعمل‌ها به دام افتاده است بنابراین اصلاح سیاست‌های پولی و مالی مناسب و نهادینه نمودن اصل تفکر سیستمی در تصمیم‌گیری‌ها می‌تواند به توسعه صنعت بانکداری کمک نماید.

8- تعدیل در روابط با سازمان‌های بین‌المللی و تقویت ارتباطات سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، ورزشی و... با سایر کشورها (به‌ویژه کشورهای همسایه)، می‌تواند نقش تعیین‌کننده‌ای در ارتباط با اقتصاد جهانی و به‌تبع آن کاهش اثرات تحریم در نظام بانکی داشته باشد. این موضوع باعث می‌شود اقتصاد ایران با تغییرات جهانی همسو شده و هزینه مبادلات شرکت‌های تجاری نیز کاهش چشمگیری پیدا کند.

فهرست منابع

1- بوستاني، حميدرضا، حسين رضايي دولت‌آبادی و مصطفي گوهری فر (1393)، برنامه‌ریزی منطقه‌ای برمبناي سناريو با استفاده از فرايند تحليل سلسله مراتبي موردشناسي: تعاون روستايي شهرستان‌های رستم آبادو نورآباد ممسني، فصلنامه جغرافيا و آمايش شهري-منطقه ای، دوره چهارم، شماره،11، 84-67

2- بیدخوری، علیرضا (1394). سناریوهای گذار کلان‌شهر مشهد به‌سوی شهر هوشمند با تأکید بر جابجایی. رساله دکتری جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری. پردیس بین‌الملل دانشگاه فردوسی مشهد

3- حاج‌آقا معمار، حامد و فریبرز رحیم نیا (1392). ضرورت آینده‌پژوهی سازماني با روش سناريوسازي، اولین كنفرانس بین‌المللی مديريت، چالش‌ها و راهکارها، شیراز

4- خانلو، نگین (1390). آینده‌پژوهی پاسخگویی سازمان‌های غیردولتی: سمن‌های حوزه سلامت و بهداشت. رساله دکتری گروه حسابداری و مدیریت، دانشگاه علامه طباطبایی

5-رعیت پیشه، سعید و علی تیزرو (1395). آینده‌پژوهی در تعیین راهبردهای کیفیت خدمات گمرک و لجستیک به مشتريان با رويکرد سناریو نگاری. چشم‌انداز مديريت صنعتي، شماره 23، 129-101

5- زالی، نادر (1388). آینده‌نگاری توسعه منطقه‌ای با رویکرد برنامه‌ریزی سناریو مبنا (نمونه موردی: استان آذربایجان شرقی). رساله دکتری جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری. دانشگاه تبریز

6- زالی، نادر (1390). آینده‌نگاری راهبردی و سیاست‌گذاری منطقه‌ای با رویکرد سناریونویسی، فصلنامه مطالعات راهبردي، دوره چهاردهم، شماره چهارم، 54-33

7- زالی، نادر و فروغ عطریان (1395). تدوین سناریوهای توسعه گردشگری منطقه‌ای بر اساس اصول آینده‌پژوهی (موردمطالعه: استان همدان). آمایش سرزمین. دوره هشتم. شماره اول، 131-107

8- سعید پور، سعید و محمدرضا بهبودی (1396). راهنمای کاربردی نرم‌افزار سناریو ویزارد (تدوین راهبردهای سازمانی با رویکرد سناریو نگاری)، بندرعباس: دانشگاه هرمزگان، چاپ اول.

9- طاهری دمنه، محسن و علیرضا نادری خورشیدی (1393). آینده‌نگاری منابع انسانی در نيروی انتظامی جمهوری اسامی ايران با استفاده از روش تلفيقی سناریو پردازی و تحليل اثرات متقاطع. فصلنامه منابع انسانی ناجا، سال نهم، شماره 36، 49-29

10- فتاحیان، محمدحسین (1394). چشم‌انداز آینده‌نگاری راهبردی علم و فناوری در جمهوری اسلامی ایران. رساله دکتری گروه مدرسی معارف اسلامی گرایش انقلاب اسلامی. دانشگاه معارف اسلامی

11- مرحمتی، علی (1391). ارائه چارچوبی برای آینده‌پژوهی. پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشته MBA گرایش استراتژی. دانشگاه صنعتی خواجه‌نصیرالدین طوسی

12- یعقوبی، نورمحمد، مسعود دهقانی و ملیحه امیدوار (1396). آینده‌نگاری دانشگاه کارآفرین با استفاده از روش تلفیقی سناریو پردازي و تحلیل اثرات متقاطع در افق 1404 هجري شمسی. مدیریت بهره‌وری. شماره 43. 74-45

13-Amer,M.,Daim,T.U.&Jetter.A.(2013).A review of scenario planning. Future Volume 46 February ,pp.23-40

14-Cariola, M. and  Rolfo, S.(2004). Evolution in the rationales of foresight in Europe. Futures. Volume 36, Issue 10, December 2004, pp 1063–1075

15- Chermack, T. J. (2011). Scenario Planning in Organizations: How to Create, Use, and Assess Scenarios. San francisco: Berrett-Koehler..

16- Cheng,M.N. and  Wong,J.W.K.and  Cheung C.F.and Leung, K.H.(2016). A scenario-based roadmapping method for strategic planning and forecasting: A case study in a testing, inspection and certification company. Technological Forecasting and Social Change. Volume 111, October 2016, pp 44–62

17- Kajander,T.(2012). Future prospects of the Finnish environment industry. Department of Information and Service Economy Aalto University School of Economics.

18- MacKay, R. B. and Stoyanova, V.(2016). Scenario planning with a sociological eye: Augmenting the intuitive logics approach to understanding the Future of Scotland and the UK. Technological Forecasting & Social Change. 22 August 2016

19-Popper, R. (2008). How are foresight methods selected? foresight, 10(6), 62-89.

20-Rhisiart, M. and Miller,R. and Brooks, S.(2015). Learning to use the future: developing foresight capabilities through scenario processes. South Wales Business School, University of South Wales, Pontypridd CF37 1DL, UK.

21-Waldick,R .and Bizikova,L.and White,D.and Lindsay,K.(2017). An integrated decision-support process for adaptation planning: climate change as impetus for scenario planning in an agricultural region of Canada. Reg Environ Change , pp 187–200

 

یادداشت ها

1 -Futures

2 -Futures field

3 -Forecasting

4 -Foresight

5 -Futurology

6 -Possible Futures

7 -Plausible Futures

8 -Probable Futures

9 -cross-impact balance analysis

 

Future studies of the banking industry with a scenario approach

 

 

 

Abstract

Background: The banking industry as one of the most important economic sectors of the country has always been influenced by many factors And that's the thought of the experts and the economists To realize the future of the swing instability has prevented it in the face of changes ahead and Provide growth and development for this sector.

Purpose: The purpose of this study is to formulate scenarios of the banking industry with a future research approach.

Method: This goal-based research is an applied research that has used qualitative methods to collect data. Data collection tools are questionnaires, interviews, check-ins, and statistical and information networks. In this study, the statistical population of banking managers and specialists and university professors are familiar with the field of banking, which, based on the type of information required to conduct the research, non-probable judgmental sampling was used. The methodology of this research is based on future research scenario writing.

Results: After formulating the initial question and identifying the main topic, forming the panel of experts, conducting exploratory interviews and identifying the driving forces, 64 variables were identified as the primary influencing factors of the banking industry by a 64*64 matrix and then provided with the help of Mic Mac Software , 12 key factors were extracted and categorized into 38 different situations. These situations were then presented to the experts for all key factors in a 38*38 matrix and analyzed in the Scenario Wizard software and four scenarios were extracted.

Conclusion: Finally, 3 strong scenarios, 1 believable scenario and 8 weak ones were identified and classified into three groups: desirable, static and crisis and presented strategies for developing the banking industry.

Key words: futures studies, banking industry, scenario

   

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---