پیوند معماری و سلامت اجتماعی: ارائه مدل بومی مؤلفههای عرصهبندی مؤثر بر سلامت اجتماعی کارمندان
محورهای موضوعی : جامعه شناسی، علوم اجتماعی و اقتصاد
مهدیه برخورداری فیروزآبادی
1
,
ساناز رهروی پوده
2
,
سیده مرضیه طبائیان
3
,
سیدعلیرضا افشانی
4
1 - دانشجوی دکتری معماری، گروه معماری، واحد اصفهان (خوراسگان)، دانشگاه آزاد اسلامی، اصفهان، ایران
2 - استادیار، گروه معماری، واحد اصفهان (خوراسگان)، دانشگاه آزاد اسلامی، اصفهان، ایران
3 - دانشیار، گروه معماری، واحد اصفهان (خوراسگان)، دانشگاه آزاد اسلامی، اصفهان، ایران
4 - استاد، گروه جامعهشناسی، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه یزد، یزد، ایران
کلید واژه: عرصهبندی فضایی, سلامت اجتماعی, معماری اداری, طراحی داخلی, رفتار محیطی, مدلسازی معادلات ساختاری,
چکیده مقاله :
پیوند میان معماری و سلامت اجتماعی در سالهای اخیر بهعنوان یکی از محورهای نوظهور پژوهش در حوزه محیط–رفتار اهمیت روزافزونی یافته است. سلامت اجتماعی، بر اساس مدل کییز، نشاندهنده ادراک فرد از شکوفایی، انسجام، مشارکت، پذیرش و همبستگی اجتماعی است و در محیطهای اداری، رابطه مستقیمی با کیفیت تعاملات، کارآمدی سازمانی و رفاه کارمندان دارد. در این راستا، عرصهبندی فضایی بهعنوان یکی از مؤلفههای بنیادی طراحی داخلی، نقشی تعیینکننده در شکلدهی روابط و تعاملات انسانی ایفا میکند. پژوهش حاضر با هدف سنجش تجربی تأثیر مؤلفههای عرصهبندی معماری بر سلامت اجتماعی کارمندان، با رویکرد کمی و روش مدلسازی معادلات ساختاری انجام شده است. جامعه آماری شامل کارمندان معاونتهای آموزشی، پژوهشی و دانشجویی–فرهنگی دو دانشگاه یزد و علوم پزشکی یزد بوده و با روش سرشماری، دادهها با استفاده از پرسشنامه استاندارد سلامت اجتماعی کییز و پرسشنامه محققساخته مؤلفههای معماری گردآوری شدهاست. یافتههای توصیفی همراه با نتایج تحلیل عامل تأییدی، انسجام درونی و کفایت مدل اندازهگیری پرسشنامه معماری را بهطور کامل تأیید کرد و نشان داد که مؤلفههای عرصهبندی بهمثابه اجزای یک سازه یکپارچه و منسجم توسط پاسخگویان ادراک میشوند. تحلیل مدل ساختاری نشان داد که مؤلفههای معماری اثر مستقیم، مثبت و معناداری بر سلامت اجتماعی دارند و مؤلفههایی مانند تیپبندی، چیدمان مبلمان، مجاورت، خلوت و قلمرو و کنترل ازدحام قویترین پیشبینهای سلامت اجتماعی هستند. یافتههای همبستگی نیز در هر دو دانشگاه این الگو را تأیید کرد. بر این اساس، میتوان نتیجه گرفت که عرصهبندی فضایی نهتنها بُعد فیزیکی محیط کار، بلکه ساختار اجتماعی روابط سازمانی را شکل میدهد و بهعنوان یکی از پیشنیازهای معماری سلامتمحور، نقشی کلیدی در ارتقای سلامت اجتماعی کارمندان دارد. این مطالعه ضمن پرکردن خلأ نظری موجود، مبنایی برای تدوین الگوهای طراحی داخلی در فضاهای اداری دانشگاهی فراهم میسازد.
The interrelationship between architecture and social well-being has increasingly become a focal point within environment–behavior research, highlighting the critical role of spatial design in shaping human experiences within organizational settings. Social well-being, as conceptualized by Keyes, encompasses individuals’ perceptions of social flourishing, coherence, participation, acceptance, and integration, and is fundamentally linked to the quality of social interactions, organizational efficiency, and employee welfare in workplace environments. Within this context, spatial zoning represents one of the core dimensions of interior architectural design, exerting significant influence on behavioral dynamics and patterns of interaction. The present study empirically investigates the impact of architectural spatial zoning components on employees’ social well-being through a quantitative framework employing structural equation modeling (SEM). The statistical population comprised employees from the educational, research, and student–cultural divisions of Yazd University and Yazd University of Medical Sciences. Using a census sampling strategy, data were collected via Keyes’ standardized Social Well-being Scale and a researcher-developed instrument measuring architectural zoning variables. Descriptive analyses, supported by confirmatory factor analysis, verified the internal coherence and adequacy of the architectural measurement model, demonstrating that spatial zoning components are perceived by respondents as a unified and coherent construct. Results of the structural model further revealed a direct, positive, and statistically significant effect of architectural components on social well-being, with spatial typology, furniture layout, proximity, privacy–territoriality, and crowding control emerging as the strongest predictors. Correlation analyses across both universities corroborated this overall pattern. These findings indicate that spatial zoning not only shapes the physical configuration of workplaces but also structures the social fabric of organizational life, functioning as a pivotal element in health-oriented architectural design. This study addresses a critical theoretical gap and provides an evidence-based foundation for developing interior design guidelines tailored to administrative environments in higher education institutions.
آلتمن ا. 1382. محیط و رفتار اجتماعی: خلوت، فضای شخصی، قلمرو و ازدحام. ترجمه علی نمازیان. تهران، مرکز چاپ و انتشارات دانشگاه شهید بهشتی تهران، 300 صفحه.
افجه، سید علی اکبر. سام آرام مریم.(1389). تأثیر میزان سلامت اجتماعی بر میزان رضایت شغلی (مورد مطالعه: کارمندان شرکت لیزینگ ایرانخودرو). برنامهریزی رفاه و توسعه اجتماعی، 1(3)، 30-1.
باباپورخیرالدین ج، طوسی ف، حکمتی ع. 1388. بررسی نقش عوامل تعیینکننده در سلامت اجتماعی دانشجویان دانشگاه تبریز. فصلنامه پژوهشهای نوین روانشناختی، 16: 19-1.
برخورداری فیروزآبادی، مهدیه. رهروی پوده، ساناز. طبائیان، سیده مرضیه. افشانی، سید علیرضا.(1403). مرور نظاممند مؤلفههای محیطی مؤثر بر سلامت اجتماعی. گفتمان طراحی شهری، 6(1)،87-75.
برخورداری فیروزآبادی، مهدیه. رهروی پوده، ساناز. طبائیان، سیده مرضیه. افشانی، سید علیرضا.(1403). شناسایی مؤلفههای تأثیرگذار بر سلامت اجتماعی در ایران (مرور سیستماتیک پژوهشهای فارسی در بازه زمانی 1398 الی 1402). راهبردهای مدیریت در نظام سلامت، 9(3)، 233-212.
بهپور ز، شعاعی ح ر، نبی میبدی م. 1397. نحو فضا رهیافتی برای ادراک عرصهبندی خانه در شهر یزد (دورههای قاجاریه، پهلوی و جمهوری اسلامی). نشریه معماری اقلیم گرم و خشک، 75: 8-47.
گلمکانی، مریم. رضایی، علی، موسوی، نرگس.(1398). بررسی روایی و پایایی ابزار سنجش سلامت اجتماعی در پژوهشهای روانسنجی. پژوهشهای روانشناسی کاربردی، 2: 138-123.
ذکاوت ک و سادات دهقان ی. 1395. مدل مدیریت خلق مکان و مؤلفههای سازنده کیفیت در عرصه عمومی. معماری و شهرسازی آرمان شهر، 224: 17-215.
رحیمی فرد ف، زمانی ب. 1397. مقایسه تطبیقی نقش عوامل محیطی-کالبدی بر میزان سلامت اجتماعی در دو محله سنتی و جدید (مطالعه موردی: محلههای دردشت و ملاصدرای اصفهان). فصلنامه مطالعات شهری، 29: 110-99.
شریفیدرند ح. 1400. اعتبارسنجی پرسشنامه سلامت اجتماعی در جمعیتهای ایرانی. مجله مطالعات اجتماعی ایران،
1: 92-78.
عینیفر ع. 1379. عوامل انسانی-محیطی مؤثر در طراحی مجموعههای مسکونی. نشریه هنرهای زیبا، 8: 118-109.
قنبران عبدالحمید ق، ابراهیم پور ر، پایه داراردکانی پ، توحیدی مقدم م. 1396. بررسی نقش نور طبیعی، دید و منظر بر کاهش استرس کارمندان در فضاهای اداری با استفاده از روش روان-فیزیک. سلامت کار ایران، 147: 6-135.
گیفورد ر. 1378. حریم خصوصی: نهان خواهی. ترجمه ا سرداری زنوز. معماری و فرهنگ، 2 و 3: 70-62.
لنگ ج. 1381. آفرینش نظریه معماری (نقش علوم رفتاری در طراحی محیط). ترجمه: ع عینی فر. تهران: دانشگاه تهران.
مک آندرو ف ت. 1392. روانشناسی محیطی. ترجمه غلامرضا محمودی. انتشارات وانیا، تهران، 426 ص.
مدنی ر، شفایی م. 1392. راهکارهای طراحی عرصه میانه با رویکرد جبران سازی مسکن حداقل در ایران. معماری و شهرسازی آرمان شهر، 165: 11-153.
مدنیپور ع. 1384. طراحی فضاهای شهری نگرشی بر فرآیند اجتماعی محیطی. انتشارات: سازمان پرورش و برنامهریزی شهری، چاپ اول.
مدنیپور ع. 1389. فضاهای عمومی و خصوصی شهر. ترجمه: فرشاد نوریان. تهران: انتشارات پردازش و برنامهریزی شهری.
والیانی ک، قرائتی م، شهبازی ب. 1396. بازتعریف عرصه میانه در مسکن آپارتمانی امروز. نشریه انجمن علمی معماری و شهرسازی ایران، 156: 14-145.
هادیپور مرادی م، ناری قمی م، رهروی پوده س، قاسمی سیچانی م. 1402. تأثیرات شیوه زندگی زنان قوم لر بر تعریف عرصههای خصوصی و جمعی در خانههای تاریخی-قاجاری خرمآباد. دو فصلنامه علمی مطالعات معماری ایران، 24: 107-77.
Altman, I. (1975). The environment and social behavior: privacy, personal space, territory, and crowding.
Barkhordari Firouzabadi, M., Poodeh, S. R., Tabaeian, S. M., & Afshani, S. A. (2025). Architecture and Urban Design for Social Health: A Two-Decade Global Systematic Review. Journal of Community Health Research.
Bell, P. A., Green, T., Fisher, J. D., & Baum, A. (2001). Environmental psychology: New Jersey.
Brown, B. B. (1987). Territoriality. Handbook of environmental psychology.
Chermayeff, S., & Alexander, C. (1965). Community and privacy: Toward a new architecture of humanism. (No Title).
Colenberg, S., Appel-Meulenbroek, R., Herrera, N. R., & Keyson, D. (2021). Conceptualizing social well-being in activity-based offices. Journal of Managerial Psychology, 36(4), 327-343. doi:10.1108/jmp-09-2019-0529
Colenberg, S., Appel-Meulenbroek, R., Herrera, N. R., & Keyson, D. (2024). Interior designers' strategies for creating social office space. Ergonomics, 67(7), 995-1007. doi:10.1080/00140139.2023.2270788
Colenberg, S., Herrera, N. R., & Keyson, D. (2020). Workplace design for social well-being:: a conceptual model and research strategy. Paper presented at the TWR 2020: Transdisciplinary Workplace Research Conference.
Colenberg, S., & Jylhä, T. (2021). Identifying interior design strategies for healthy workplaces–a literature review. Journal of Corporate Real Estate, 24(3), 173-189.
Colenberg, S., & Jylhä, T. (2022). Identifying interior design strategies for healthy workplaces - a literature review. Journal of Corporate Real Estate, 24(3), 173-189. doi:10.1108/jcre-12-2020-0068
Gans, H. J. (1967). Levittown and America. The city reader, 63-68.
Hall, E. T. (1966). The hidden dimension.
Hillier, B., & Hanson, J. (1984). The social logic of space: Cambridge university press.
Kim, J., & De Dear, R. (2013). Workspace satisfaction: The privacy-communication trade-off in open-plan offices. Journal of Environmental Psychology, 36, 18-26.
Kopec, D. (2006). Environmental psychology for design: Bloomsbury Publishing USA.
Lang, J. (1987). Creating architectural theory. The role of the behavioral sciences in environmental. design.
Öhrn, M., Wahlström, V., Harder, M. S., Nordin, M., Pettersson-Strömbäck, A., Danielsson, C. B., . . . Järvholm, L. S. (2021). Productivity, Satisfaction, Work Environment and Health after Relocation to an Activity-Based Flex Office-The Active Office Design Study. International journal of environmental research and public health, 18(14), 16. doi:10.3390/ijerph18147640
Peponis, J., Bafna, S., Bajaj, R., Bromberg, J., Congdon, C., Rashid, M., . . . Zimring, C. (2007). Designing space to support knowledge work. Environment and behavior, 39(6), 815-840.
Sailer, K., & Koutsolampros, P. (2021). Space Syntax Theory: Understanding human movement, co-presence and encounters in relation to the spatial structure of workplaces A handbook of theories on designing alignment between people and the office environment (pp. 248-260): Routledge.
Sander, E. J., Marques, C., Birt, J., Stead, M., & Baumann, O. (2021). Open-plan office noise is stressful: multimodal stress detection in a simulated work environment. Journal of Management & Organization, 27(6), 1021-1037. doi:10.1017/jmo.2021.17
Sommer, R. (1974). Tight spaces: Hard architecture and how to humanize it: Prentice-Hall Englewood Cliffs, NJ.
Stokols, D. (1978). Environmental psychology.
Sugiyama, T., Hadgraft, N., Clark, B. K., Dunstan, D. W., Chevez, A., Healy, G. N., . . . Oka, K. (2021). Office spatial design attributes, sitting, and face-to-face interactions: Systematic review and research agenda. Building and environment, 187, 107426.
Sundstrom, E. (1986). Privacy in the office. In Winemsnn behavioral issues in office
design 177-201.
Vischer, J. C. (2007). The effects of the physical environment on job performance: towards a theoretical model of workspace stress. Stress and health: Journal of the International Society for the Investigation of Stress, 23(3), 175-184.
Wells, M. M. (2000). Office clutter or meaningful personal displays: The role of office personalization in employee and organizational well-being. Journal of Environmental Psychology, 20(3), 239-255.
