اوضاع اجتماعی مردم فرودست گیلانیِ عصر مشروطه

محورهای موضوعی : تاریخ محلی

عباس پناهی ¹

1 - گروه تاریخ، پژوهشکده گیلان شناسی، دانشگاه گیلان.

تاریخ دریافت : 1404/06/17 تاریخ پذیرش : 1404/09/03 تاریخ انتشار : 1404/09/18

کلید واژه: گيلان, مشروطيت, مردم, رعايا, مالكان, پارلمان, شكوائيه.,

چکیده مقاله :

گیلان در دورهٔ قاجار یکی از دروازه‌های اصلی تماس ایران با اروپا و گذرگاه نخستین تجربه‌های مدرنیتۀ ایرانی بود. گزارش‌های مأموران و سیاحان خارجی آن را خطۀ «پیشرو» دانسته‌اند، اما در واقع در پیوند با ساختار بوروکراتیک و ناکارآمد حکومت قاجار، لایه‌های فرودست جامعهٔ گیلانی در شرایطی از فقر و بی‌ثباتی زیسته‌اند. شواهد تاریخی نشان می‌دهد که رعایا و طبقهٔ پایین روستایی در اواخر قاجار به یکی از تاریک‌ترین ادوار حیات اجتماعی و اقتصادی خود رسیده بودند؛ موضوعی که در سفرنامهٔ ابراهیم بیگ، اسناد آرشیوی و گزارش‌های سیاحان اروپایی بازتاب یافته است. استمرار سلطهٔ مالکان و خوانین از دورهٔ صفوی تا قاجار، گیلان را به کانونی از شورش‌های دهقانی بدل کرد. نبود تاریخ‌نگاری محلی و فقدان مطبوعات آزاد پیش از مشروطه سبب شد بسیاری از بی‌عدالتی‌های اقتصادی و فساد اداری در روایت‌های رسمی بازتاب نیابد. در غیاب نظام پاسخ‌گو، حاکمان محلی مناصب خود را موروثی می‌دانستند و مناسبات فئودالی تحقیرآمیز را بر رعایا استوار کرده بودند؛ روحانیان نیز اغلب در کنار طبقهٔ صاحب‌قدرت قرار داشتند. حاصل‌خیزی زمین‌های گیلان منافع اقتصادی وسیعی را برای دولت قاجار، کارگزاران محلی و بازرگانان روسی ــ عمدتاً ارمنی، گرجی و یونانی ــ پدید آورد که در پی تصرف منابع منطقه بودند. این مقاله با روش توصیفی ـ تحلیلی و بر پایهٔ اسناد مکتوب، به این پرسش بنیادی می‌پردازد که مردم گیلان در شکوائیه‌ها، مطبوعات و مجلس شورای ملی چه هدفی را دنبال می‌کردند و شرایط ساختاری آنان را چگونه شکل داده بود.

 

 

چکیده انگلیسی:

During the Qajar era, Gilan emerged as Iran’s principal gateway to Europe, facilitating the earliest contacts with modernity and Western thought. Foreign envoys and travelers portrayed it as a progressive province; nevertheless, the region remained trapped within the malfunctioning bureaucracy of the Qajar state. Historical reports indicate that Gilan’s peasantry endured one of the darkest phases of their economic and human existence. Their hardships were vividly depicted in Ebrāhīm Beyg’s Travelogue, archival records, and European travel narratives. Continuous economic and social oppression by local khans and landowners—from the Safavid through the late Qajar period—turned Gilan into one of the principal centers of peasant uprisings in Iran.

The absence of local historiography and a free press prior to the Constitutional Revolution left little formal record of such injustices. Before constitutionalism, the dominance of absolute monarchy allowed local governors to act as miniature kings enforcing despotic landlord practices, while most clerics aligned with the elite. Gilan’s natural fertility and wealth provoked covetousness among Qajar administrators, Russian agents, and their protegé merchants—Armenian, Georgian, and Greek—who sought control over regional resources.

This study therefore investigates a pivotal question: what objectives did the people of Gilan articulate through their petitions to the press and the National Assembly? Employing a document‑driven historical method and a descriptive‑analytical approach, the article reconstructs the social conditions of Gilan’s subaltern classes and interprets their petitions as expressions of agency, grievance, and emerging political consciousness during the Constitutional Revolution.

منابع و مأخذ:

- آدمیت،فریدون(1368)،فکردموکراسی خواهی درنهضت مشروطه ایران،تهران، انتشارات فرزان روز.
- آفاری، ژانت(1379)، انقلاب مشروطه ایران، ترجمه رضا رضایی ، تهران، نشر بیستون.
- افشاریان، نادر(1396)، نگاهی به گیلان در دوره قاجار، رشت، فرهنگ ایلیا.
-پناهی، عباس،(1398)اسناد و عریضه‌های دورههای دوم تا پنجم مردم گیلان به مجلس شورای ملی، تهران، انتشارات مجلس شورای اسلامی.
تقی زاده، حسن،(1349)، از پرویز تا چنگیز، تهران،نشر فروغی.
- رابینو، ه. ل(1368)، مشروطه گیلان، به کوشش محمد روشن ، رشت، انتشارات طاعتی.
- عظیمی، ناصر(1381)، تاریخ تحولات اجتماعی واقتصادی گیلان، رشت: نشر گیلکان.
- فخرایی،ابراهیم(1371)،گیلان درجنبش مشروطیت،تهران، انتشارات وآموزش انقلاب اسلامی.
- فومني، عبدالفتاح، تاريخ گيلان، به تصحيح منوچهر ستوده، انتشارات بنياد فرهنگ ايران، تهران، 1349.
- __________، تاريخ گيلان به همراه حوادث مشروطيت به تصحيح احمد تدين، انتشارات فروغي، تهران، 1353.
لاهيجي، علي‌بن شمس‌الدين‌بن حاجي حسين، تاريخ خاني (حوادث چهل ساله گيلان 880 تا 920 هـ . ق) به تصحيح منوچهر ستوده، بنياد فرهنگ ايران، تهران، 1352.
- مرعشي، ميرتيمور، تاريخ خاندان مرعشيان به كوشش منوچهر ستوده، انتشارات اطلاعات، تهران، 1364.
مقالات: - مهرانی، حمید(1374)، اصلاحات ارضی در گیلان ،کتاب گیلان به اهتمام ابراهیم اصلاح عربانی،( جلد دوم)، تهران، گروه پژوهشگران ایران.
روزنامه‌ها: - حبل المتین(1286) ، شماره 177.
- روزنامه مجلس(1285)، شماره 4.