تبیین مدل ارتقاء آینده‌نگرانه حس مکان بر اساس روش تحلیل مضمون در مساجد معاصر تهران با الگوبرداری از مساجد صفوی اصفهان

محورهای موضوعی : برنامه ریزی شهری

سیده زهرا حسینی ¹ , حمید ماجدی ² , آزاده شاهچراغی ³

1 - گروه معماری، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
2 - گروه معماری، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
3 - گروه معماری، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

تاریخ دریافت : 1404/07/06 تاریخ پذیرش : 1404/08/21 تاریخ انتشار : 1404/10/01

کلید واژه: حس مکان, آینده نگری, تحلیل مضمون, مدل مفهومی, مساجد معاصر تهران, مساجد صفوی اصفهان,

چکیده مقاله :

مساجد به عنوان نمادهای مقدس عبادت، بر پایه حس مکان استوارند که پیوند عمیق میان جسم، روح و الوهیت را برقرار می‌سازد؛ با این حال، مساجد معاصر تهران، تحت تأثیر مدرنیته و چالش‌های کالبدی، اغلب دچار فقدان تقدس فضایی بوده و حس مکان را به حالت سطحی و فاقد عمق عرفانی تقلیل داده‏اند. این مسئله، ریشه در انفصال از الگوهای تاریخی، به ویژه مساجد صفوی اصفهان، دارد. هدف این پژوهش، تبیین مدلی مفهومی برای ارتقای آینده‌ نگرانه حس مکان در مساجد معاصر تهران، از طریق الگوبرداری تحلیلی از مؤلفه‌های معماری مساجد صفوی اصفهان، است تا چارچوبی عملی برای بازآفرینی تقدس مسجد بدون تقلیل آن به کاربری‌های غیرمقدس ارائه دهد. روش‌شناسی پژوهش، آمیخته (کیفی-کمی) و کاربردی است؛ در فاز کیفی، با نمونه‌گیری هدفمند و گلوله‌برفی از ۱۰ متخصص مرتبط با موضوع پژوهش، مصاحبه‌های نیمه‌ساختاریافته انجام و داده‌ها بر پایه تحلیل مضمون در سطوح کدگذاری باز (۱۰۹ کد)، محوری (۳۱ مقوله) و انتخابی (۴ بعد کلیدی) پردازش گردیده‏اند. در فاز کمی، ۴۰۰ پرسشنامه از معماران، اساتید و دانشجویان معماری جمع‌آوری و با تحلیل عاملی تأییدی در نرم‌افزار Smart PLS ارزیابی شد. یافته‌ها، چهار بعد بنیادین حس مکان را برجسته ساختند: کالبدی-فضایی (مانند محوریت قبله و سازگاری اقلیمی با نور نمادین)، زیبایی‌شناختی-نمادی (هندسه الهی برای حریم مقدس)، اجتماعی-معنوی (تعاملات جمعی عرفانی) و روان‌شناختی-ادراکی (برانگیختگی حسی برای حضور قلبی)؛ این ابعاد، با الگوبرداری از مساجد صفوی، کاستی‌های معاصر تهران را شناسایی و مدلی یکپارچه برای ادغام فناوری‌های نوین (مانند مدل‌سازی دیجیتال) ارائه کرده‏اند. این مدل، نه تنها غنای معنوی مساجد تهران را از طریق حفظ هویت مقدس افزایش می‌دهد، بلکه الگویی پیشرو برای معماری پایدار اسلامی در برابر چالش‌های جهانی فراهم می‌آورد، که می‌تواند به تعمیق تجربیات عبادی و ترویج هارمونی فرهنگی-معنوی در جوامع اسلامی یاری رساند.

چکیده انگلیسی:

Mosques, as sacred symbols of worship, are founded upon a sense of place that establishes a profound connection between the body, the soul, and the divine. However, contemporary mosques in Tehran, influenced by modernity and physical challenges, often suffer from a lack of spatial sanctity and have reduced the sense of place to a superficial state, devoid of mystical depth. This issue stems from a disconnection from historical patterns, particularly the Safavid mosques of Isfahan. The objective of this research is to elucidate a conceptual model for the prospective enhancement of the sense of place in contemporary mosques in Tehran, through the analytical modeling of the architectural components of the Safavid mosques of Isfahan, thereby providing a practical framework for recreating the sanctity of the mosque without reducing it to non-sacred functions.The research methodology is mixed-methods (qualitative-quantitative) and applied. In the qualitative phase, using purposive and snowball sampling of 10 experts related to the research topic, semi-structured interviews were conducted, and the data were processed based on thematic analysis at the levels of open coding (109 codes), axial coding (31 categories), and selective coding (4 key dimensions). In the quantitative phase, 400 questionnaires were collected from architects, professors, and architecture students and evaluated using confirmatory factor analysis in Smart PLS software. The findings highlighted four fundamental dimensions of the sense of place: Physical-Spatial (such as the centrality of the Qibla and climatic adaptation with symbolic light), Aesthetic-Symbolic (divine geometry for a sacred realm), Social-Spiritual (mystical collective interactions), and Psychological-Perceptual (sensory arousal for heartfelt presence). By modeling the Safavid mosques, these dimensions identified the contemporary deficiencies in Tehran and provided an integrated model for incorporating modern technologies (such as digital modeling). This model not only enhances the spiritual richness of Tehran's mosques by preserving their sacred identity but also provides a forward-looking paradigm for sustainable Islamic architecture in the face of global challenges, which can contribute to deepening devotional experiences and promoting cultural-spiritual harmony in Islamic societies.

منابع و مأخذ:

1. ابراهیمی‌نژاد، احد؛ شیخ‌الحکمایی، محمد (1400). اثر متوالی سلسله مراتب در آفرینش حس تعلق به مکان مساجد در تبریز. پژوهش‌های معماری اسلامی. 9 (4)، 1-15.
2. احمدی، مهديه و ديگران (1400). واکاوی تاریخی تحلیلی تأثیر مؤلفه‌های کالبدی، بر حس تعلق خاطر در مساجد دوره صفوی از دید نمازگزاران (مطالعه موردی مساجد امام خمینی(ره)، شیخ لطف‌الله، حکیم و آقانور شهر اصفهان). پژوهش نامه تاریخ. 17 (65)، 42-1.
3. برزنجه، كامران؛ امامی مهر، عارف (1397، مهر). دریافت حس مکان با رویکرد پدیدارشناسانه در حوزه معماری. اولین کنفرانس ملی معماری و شهرسازی ایرانی-اسلامی. تهران، ایران.
4. البرزی، فريبا و ديگران (1399). تحلیل جلوه‌های معناشناختی نور در معماری اصفهانِ دوره صفوی؛ نمونه موردی: مسجد شیخ لطف‌الله در شهر اصفهان. پژوهش‌های معماری اسلامی. 8 (29)، ۱۴۵–۱۲۱.
5. بلالی اسکویی، آزيتا؛ زارعی، سحر؛ حیدری ترکمانی، مينا (1399). الگوهای ترکیب اندام‌های بنیادین معماری مساجد شهر اصفهان در دوره صفوی. معماری اقلیم گرم و خشک. 8 (11)، 125-150.
6. بنی‌اسدی باغمیرانی، مهدي؛ حسيني، سيد بهشيد؛ شاه‏چراغی، آزاده (1401). تبیین سیر ادراکی در مساجد صفوی، از ماده تا معنا مبتنی بر آرای ملاصدرا. حکمت صدرایی. 11 (21)، 178- 163.
7. بهزادپور، محمد؛ رضاخانی، ژيلا؛ آزاد، مهدي (1399، اسفند). تبیین چگونگی ایجاد حس مکان و روح مکان در مساجد تاریخی ایران. کنفرانس پژوهش در مهندسی عمران و معماری ایران. تهران. ایران.
8. پرتو، شيده؛ نوروزبرازجانی، ويدا؛ میرشاهزاده، شروين (1401). بررسی مؤلفه های تأثیرگذار بر ادراک حس معنویت در فضای مساجد (مطالعه موردی: شش مسجد معاصر تهران). مطالعات شهر ایرانی اسلامی. 12 (48)، 29-40.
9. پرتوی، پروين (1387). پدیدارشناسی مکان. تهران: انتشارات فرهنگستان هنر.
10. پور مهابادیان، الهام؛ یوسفی، پريسا (1400). بررسی تأثیر فرم بر القای حس معنویت در مساجد دوره قاجار و دوره معاصر. معماری‌شناسی. 4 (18)، 1-12.
11. توکلیان، زهرا؛ بهمنی کازرونی، سارا (1394). بررسی چگونگی انتظام شبستان در مساجد تاریخی شیراز. فصلنامه پژوهش‌های معماری اسلامی. 3 (8)، 103- 89.
12. حسینی، اكرم (1403). بررسی تغییر تناسبات گنبدخانه مساجد صفوی در زمینه‌های ایجاد آن. پژوهش‌های معماری اسلامی. 1 (12)، 40- 24.
13. رستمی اصل، الهه و ديگران (1400، مرداد). تحلیل حس مکان در فضای گنبدخانه مساجد با رویکرد معماری معناگرا. پنجمین کنفرانس بین‌المللی جهانی در مهندسی عمران و شهرسازی. تهران. ایران.
14. سروش، محمد مهدي (1404). مطالعه تطبیقی مکان گزینی(شأنیّت) مسجد در شهر (نمونه موردی: مساجد معاصر شهر تهران). مطالعات رفتار و محیط در معماری. 1 (2)، 47-65.
15. اساسي، وريا؛ اعتصام، ايرج؛ شاهچراغی، آزاده (1395). عوامل مؤثر بر شکل‌گیری حس مکان ماندگار در اذهان عمومی. هویت شهر. 17 (53)، 63-74.
16. شاهرودی کلور، مرضيه؛ تقي‌پور، مليحه؛ گريست، فائزه (1399). سنجش تطبیقی مؤلفه‌های حس مکان در عناصر کالبدی مساجد سنتی و معاصر شیراز (موردپژوهی مسجد حاج علی، مسجد مشیرالملک، مسجدالرجا و مسجد دانشگاه). فصلنامه اندیشه معماری. 4 (8)، 41-58.
17. عریانی‌نژاد، رضا؛ دژدار، اميد؛ سروش، محمد مهدي (1401). بررسی نقش نشانه‌های شیعی در مراتب حس مکان اماکن مقدس دوران صفوی. مطالعات هنر اسلامی. 18 (45)، 471-488.
18. غلامی، بهادر (1398). تغییرات اقلیمی؛ ظهور و تشدید بحران‌های فراگیر امنیتی بین المللی. فصلنامه روابط خارجی. 11 (3)، 20-1.
19. فرزانه، بابك؛ شهاب‌زاده، آسيه (1395، دی). پدیدارشناسی مسجد الغدیر، تندیس آجر. چهارمین کنگره بین‌المللی معماری، عمران و شهرسازی. تهران. ایران.
20. فلاحت، محمدصادق (1385). مفهوم حس مکان و عوامل شکل دهنده آن. هنرهای زیبا. 1 (26)، 54-66.
21. قاسمی، زهرا؛ افشاری، مرتضي (1402). تحلیل معماری مسجد تئاتر شهر تهران بر مبنای شاخص‌های هنر اسلامی. جستارنامه فرهنگ و هنر اسلامی. 2 (6)، 1-18.
22. قاسمی، سوگند؛ نامدار، هستي؛ غفاری فرد، نيلوفر (1398، دي). بررسی حس تعلق به مکان در بازار قیصریه اصفهان با رویکرد پدیدار شناسانه‌ی رلف. کنفرانس بین المللی توسعه پایدار و عمران شهری. اصفهان. ايران.
23. قربانی‌نژاد، پريسا؛ جلیل‌زاده، فاطمه (1397، آبان). حس مکان در معماری مساجد مکتب اصفهان (با تاکید بر معنویت در معماری و شهرسازی). کنگره بین‌المللی معماری و شهرسازی معاصر پیشرو در کشورهای اسلامی. مشهد. ایران.
24. کاویانی، سميه؛ بهنام والا، علي (1404). بررسی مؤلفه‌های کالبدی موثر بر حس مکان در مسجد معاصر دانشگاه تهران. فصلنامه معماری سبز. 11 (46)، 97-106.
25. مشهدی، علي (1402). تبیین فضامندی در بناهای قدسی ایران، نگرشی به محیط داخلی و بیرونی مساجد معاصر. معماری و شهرسازی آرمان شهر. 16 (43)، 1-18.
26. نژاد ابراهیمی، احد؛ توران‌پور، محيا (1398). حس مکان در مساجد براساس مطالعه تطبیقی شکل و مکان ساخت فخر و مدین در مساجد تاریخی. پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران. 9 (20)، 165-182.
27. ورمقانی، حسنا (1400). رویکردی تحلیلی بر خصلت دعوتگری مساجد معاصر (بررسی موردی: مساجد تهران). پژوهش‌های معماری اسلامی. 9 (1)، 123-143.
28. Abbaszadeh, M. J. & Zamani, V. (2020). Evaluating environmental factors affecting the genesis of a sense of holy space in mosques: Case studies of Bazar-e-Tehran Mosque, Tehran University Mosque, Al-Jawad Mosque of Tehran. Culture of Islamic Architecture and Urbanism Journal. 5 (2), 45-62. https://doi.org/10.29252/ciauj.5.2.45
29. Ahmad, S. & Yasmoon, Z. (2024). Contemporizing Islamic architecture: Adaptive design in Middle Eastern and Central Asian mosques. Journal of Islamic Architecture. 8 (3), 210–228. https://doi.org/10.26418/ijeas.2024.4.02.116-129
30. Ahmed, A. Q. & Fethi, I. (2024). The effects of modern architecture on the evolution of mosques in Sulaymaniyah. Buildings. 14 (11), 3697. https://doi.org/10.3390/buildings14113697
31. Azimi sokhanin, M. (2024). Evaluating the sense of place based on physical and perceptual components (case study of the tomb of Shah Nematollah Vali). International Conference on Hekmat-Based Architecture, Urban Development, Art, Industrial Design, Construction and Technology. Tabriz. Iran.
32. Braun, V. & Clarke, V. (2006). Using thematic analysis in psychology. Qualitative Research in Psychology. 3 (2), 77-101. DOI: 10.1191/1478088706qp063oa
33. Erfani, G. (2020). Sense of place as an investigative method for the evaluation of participatory urban redevelopment. Cities. 99, 1-12. https://doi.org/10.1016/j.cities.2020.102615
34. Khanzadeh, M. (2024). Aesthetic and functional analysis of mosque entrance areas in Ottoman and Safavid Empires: A comparative study. Cogent Arts & Humanities. 11 (1). 2313262. https://doi.org/10.1080/23311983.2024.2313262
35. Norberg-Schulz, C. (1980). Genius Loci: Towards a Phenomenology of Architecture. Itly: Rizzoli.
36. Rahman, B. et al (2024). The effects of modern architecture on the evolution of mosques in Sulaymaniyah. Buildings. 14 (11), 3697. https://doi.org/10.3390/buildings14113697
37. Rajala, K.; Sorice, M. G. & Thomas, V. A. (2020). The meaning(s) of place: Identifying the structure of sense of place across a social-ecological landscape. People and Nature. 2 (3), 718-733. https://doi.org/10.1002/pan3.10112
38. Sabak, M. et al (2015). Children's sense of attachment to the residential common space. Procedia - Social and Behavioral Sciences. 201, 39-48. https://doi.org/10.1016/j.sbspro.2015.08.129
39. Scannell, L. & Gifford, R. (2010). Defining place attachment: A tripartite organizing framework. Journal of Environmental Psychology. 30 (1), 1-10. https://doi.org/10.1016/j.jenvp.2009.09.006
40. Shamai, S. (1991). Sense of place: An empirical measurement. Geoforum. 22 (3), 347-358. https://doi.org/10.1016/0016-7185(91)90017-K
41. Stedman, R. C. (2016). Subjectivity and social-ecological systems: A rigidity trap (and sense of place as a way out). Sustainability Science. 11 (6), 891-901. https://doi.org/10.1007/s11625-016-0388-y
42. Tuan, Y. F. (1977). Space and Place: The Perspective of Experience. Minnesota: University of Minnesota Press.