محدودیتها و ظرفیتهای جغرافیایی و اقلیمی منطقه حجاز و نجد قبل از اسلام در تهیه و تولید محصولات غذایی
محورهای موضوعی : جغرافیای تاریخی
1 - گروه تاریخ، دانشکده ادبیات، دانشگاه الزهرا، تهران، ایران
2 - گروه تاریخ، دانشکده ادبیات، دانشگاه الزهرا، تهران، ایران
کلید واژه: محدودیت جغرافیایی, ظرفیت جغرافیایی, حجاز, نجد, محصولات غذایی,
چکیده مقاله :
حجاز پیش از اسلام به دلیل موقعیت جغرافیایی و ویژگیهای اقلیمی با مجموعهای از محدودیتها و ظرفیتها در عرصه تأمین و تولید مواد غذایی مواجه بود. اقلیم گرم و خشک، کمبود بارشهای مستمر، فقدان رودخانههای دائمی و گسترههای وسیع اراضی نامساعد برای کشت، از مهمترین محدودیتهای طبیعی این منطقه به شمار میآمدند که پیامد آن کمبود آب، کاهش تنوع محصولات و ناپایداری رویشهای خوراکی، بهویژه در نواحی بادیهنشین بود. در چنین شرایطی، بخش قابلتوجهی از جمعیت بادیهنشین با کمبود جدی در تغذیه و وابستگی شدید به منابع محدود دامی چون شیر و خرما زیست میکردند. در مقابل، وجود وادیها، چاهها و زمینهای حاصلخیز در مناطقی نظیر یثرب، طائف و خیبر امکان کشت و تولید محصولات کشاورزی، باغی و دامی را فراهم میساخت و این نواحی را به مراکز مهم معیشتی و کشاورزی بدل کرده بود. همچنین موقعیت ممتاز مکه در مسیرهای تجاری شمال ـ جنوب، زمینه واردات و مبادله کالاهای اساسی از یمن، شام و حتی مصر را مهیا میکرد و تا حدودی کمبودهای غذایی را جبران مینمود.
این پژوهش با روش تحلیل تاریخی و استناد به منابع جغرافیایی و تاریخی متقدم، نشان میدهد که مجموعه این شرایط جغرافیایی و اقلیمی نهتنها الگوی تغذیهای و نوع محصولات در دسترس را تعیین میکرد، بلکه پیامدهای اجتماعی و اقتصادی گستردهای نیز در پی داشت. از جمله میتوان به ایجاد تفاوتهای آشکار معیشتی میان حضرنشینان و بادیهنشینان، وابستگی بیشتر گروههای ضعیف به اشراف و تجار، و تعمیق شکافهای طبقاتی در جامعه حجاز اشاره کرد.
Before Islam, the Hejaz region, due to its geographical position and climatic characteristics, faced a combination of limitations and potentials in the provision and production of food resources.
The hot and arid climate, lack of consistent rainfall, absence of permanent rivers, and vast expanses of land unsuitable for cultivation were among the main natural constraints of this region. These factors led to water scarcity, limited crop diversity, and instability in edible vegetation, particularly in Bedouin areas.
Under such conditions, a considerable portion of the nomadic population lived with serious nutritional deficiencies and a strong dependence on limited animal-based resources such as milk and dates.
In contrast, the presence of valleys, wells, and fertile lands in areas such as Yathrib, Ta’if, and Khaybar made it possible to cultivate and produce agricultural, horticultural, and livestock products, turning these regions into important centers of subsistence and agriculture.
Moreover, Mecca’s strategic position along the north–south trade routes enabled the import and exchange of essential goods from Yemen, Syria, and even Egypt, partially compensating for the region’s food shortages.
- ابن ادریس، عبدالله بن عبدالعزیز، جامعه مدینه در عصرنبوی،شهلا بختیاری، تهران، انتشارات سمت، 1386.
- ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، محمودمهدوی دامغانی، تهران، فرهنگ و اندیشه، 1374.
- ابن شبه نمیری بصری، عمر ، تاریخ مدینه منوره،حسین صابری،تهران،مشعر، 1380.
- ابن فقیه همدانی ،احمدبن محمد، البلدان، بیروت، عالم الکتب، 1416.
- ابن منظور، لسان العرب ، یروت، دارالفکر، بی تا.
- ابن هشام، سیره النبویه، بیروت، دارالمعرفه، بی¬تا.
- ابوالفدا، اسماعیل¬بن¬علی، تقویم البلدان، قاهره، مکتبه الثقافه الدینیه، 2007.
- ازرقی، محمدبن عبدلله، اخبار مکه و ماجاء فیها من الآثار ، محمودمهدوی دامغانی، تهران، انتشارات حکمت،1391 .
- اسکندری، نصر بن عبدالرحمن، الامکنه و المیاه و الجبال و الاثار،ج2، ریاض، مرکز الملک فیصل للبحوث و الدرسات الاسلامیه، 1425.
- اصفهانی، راغب،المفردات فی الفاظ القرآن، بیروت، دارالشامیه،1412.
- افغانی، سعید،اسواق العرب فی الجاهلیه والاسلام، دارالعروبه،1413 .
- آلوسی بغدادی، محمدشکری، بلوغ الارب فی معرفه احوال العرب، دارالکتاب المصری، 2009.
- بغدادی، صفی الدین عبدالمومن ابن عبدالحق، مراصد الاطلاع علی اسماء الامکنه و البقاع، بیروت، دارالجیل،1412.
- بکری، عبدالله بن عبدالعزیز، معجم ما استعجم من اسماالبلاد و المواضع، بیروت، عالم الکتب، 1403.
- بلاذری ،احمدبن یحیی، فتوح البلدان،محمدتوکل، انتشارات نقره،1337.
- بلاذری،احمد بن یحیی، انساب الاشراف،بیروت ، دارالفکر، 1417.
- جعفریان، رسول، آثار اسلامی مکه و مدینه، تهران، نشر مشعر، 1386.
- حموی، شهاب الدین ابوعبدالله یاقوت بن عبدالله، معجم البلدان،علی نقی منزوی،میراث فرهنگی کشور، 1380.
- خازمی، محمد¬بن¬موسی، الاماکن، بی¬جا، بی¬تا.
- زرگری نژاد،غلامحسین، تاریخ صدر اسلام،تهران، انتشارات سمت، 1378.
- سالم،عبدالعزیز، تاریخ عرب قبل از اسلام،باقر صدری نیا،تهران، انتشارات علمی و فرهنگی،1383.
- سمهودی،علی بن احمد، وفاء الوفا باخبار دار المصطفی،دارالکتب العلمیه،2006.
- صبری پاشا،ایوب، مرآه الحرمین،تهران،میراث مکتوب، 1382.
- طبری،محمدبن جریر،1375،تاریخ طبری،ابوالقاسم پاینده،تهران، انتشارات اساطیر.
- طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، انتشارات مرتضوی، 1375.
- عباسی، مهناز، مقاله فرآینداسلامی شدن الگوی فرهنگی اجتماعی تغذیه درایران تا پایان سده 4 هجری، مطالعات تاریخ اسلام، شماره 15. 1391، ص
- علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، جامعه بغداد علی التشر،1993.
- علی،احمد، حجاز در صدر اسلام،عبدالمحمدآیتی،مرکز تحقیقات رایانه ای قایمیه اصفهان، .
- فاکهی، محمد¬بن¬اسحاق، اخبار مکه فی قدیم الدهر و حدیثه، عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، بیروت، دارخضر، بی تا.
- فراهیدی،خلیل بن احمد، العین،دارالهجره، 1409.
- قره چانلو،حسین، جغرافیای تاریخی کشورهای اسلامی،تهران،سمت،1387.
- قزوینی، زکریا بن محمد، آثارالعباد و اخبارالعباد،میرزا جهانگیر قاجار،امیرکبیر، 1373.
- مسعودی،ابوالحسن علی بن حسین، مروج الذهب و معادن الجوهر ،ابوالقاسم پاینده،علمی و فرهنگی، 1374.
- مقدسی، ابو عبدالله محمد بن احمد، ابو عبدالله محمد بن احمد،احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم، بیروت، دارصادر، 1909.
- یعقوبی،احمدبن ابی یعقوب(ابن واضح یعقوبی)، تاریخ یعقوبی،محمدابراهیم آیتی،محمدابراهیم آیتی،تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1378.
Irfan Shahid , Exploring trade practice and market before and after the advent of Islam in Arabia , Journal of Emerging Economies and Islamic Research, Vol.6, No 2, 2018, PP 5-18.
Magdel Le Roux, Pre-Islamic Arabic trade and religion on the east coast of Africa, Ekklesiastikos Pharos 92, N.S. 21, 2010, PP 88-108.
R. B. Serjeant, Meccan Trade and the Rise of Islam: Misconceptions and Flawed Polemics, Journal of the American Oriental Society, Vol. 110, No. 3 (Jul. - Sep., 1990, pp. 472-486.
