کارکرد ادبی و دینی آیات قرآنی در حکایات مجمعالنوادر (نگارش 903 هـ.ق) فیضالله بنبانی (زنده: 907 هـ.ق)
محورهای موضوعی : مجله «مطالعات ادبی دینی» بر آن است تا با رویکردي میان رشتهاي، بستري براي پژوهشگران، اساتید و دانشجویان علاقهمند به این حوزه فراهم آورد. در این راستا، از مقـالات علمـی و پژوهشـی مـرتبط بـا محورهاي ذیل استقبال میکنیم: * نقد و تحلیل متون ادبی دینی * بررسی تطبیقی ادبیات دینی در ایران و جهان * تأثیر متقابل دین و ادبیات بر یکدیگر * جایگاه دین در شکلگیري و تحول ژانرهاي ادبی * بازتاب مفاهیم و آموزههاي دینی در آثار ادبی * نقد و بررسی رویکردهاي مختلف به ادبیات دینی * ادبیات دینی در عصر حاضر و چالشهاي پیش رو از تمامی پژوهشگران، اساتید و دانشجویان علاقهمند به اینحوزه دعوت میکنیم تا با ارسـال مقـالات و پژوهش هاي خود، ما را درنیل به اهداف مجله یاري رسانند. امید است که ایـن تـلاش جمعـی، گـامی مؤثر در جهت اعتلاي فرهنگ و ادب این مرز و بوم باشد. بیگمان با همکاري و مشـارکت شـما، ایـن مجله میتواند به مرجعی معتبر و تأثیرگذار درحوزه مطالعات ادبی دینی تبدیل شود.
1 - گروه زبان و ادبیّات فارسی، دانشکده ادبیّات و علوم انسانی، واحد ورامین-پیشوا، دانشگاه آزاد اسلامی، ورامین، تهران، ایران.
کلید واژه: فیضالله بنبانی, مجمعالنوادر, حکایتنویسی, آیات.,
چکیده مقاله :
با ورود اسلام به ایران و گسترش زبان عربی، بهرهگیری از آیات قرآن در متون نثر فارسی، بهویژه در قالب حکایتنویسی، به روشی رایج برای تزیین کلام، تأکید بر معنا و انتقال پیامهای اخلاقی و اعتقادی تبدیل شد. در این میان، مجمعالنوادر فیض الله بن حسام بنبانی (زنده 907 ق)، به دلیل استفاده از منابع متنوع و معتبر در حکایتنویسی، یکی از آثار مهم در ادبیات فارسی است، که کارکرد آیات در حکایتنویسی فارسی را در آثار نگاشته شده پیش از خود، به خوبی نمایان میسازد. در حکایات مجمع النوادر، آیات قرآنی نه به صورت عنصر بیرونی و تحمیلی، بلکه در پیوندی طبیعی با متن روایت بهکار گرفته شدهاند، گاه در قالب گفتگو میان شخصیتها، گاه از زبان راوی و گاه به صورت تلمیح و ترکیبهای قرآنی. این حضور چندوجهی آیات سبب شده است که حکایات علاوه بر بُعد داستانی و سرگرم کنندگی، از قدرت تأثیر گذاری بیشتری در ساحت پندواندرز برخوردار شوند. این پژوهش به شیوۀ توصیفی- تحلیلی انجام گرفته است. یافتهها نشان میدهد که آیات در این اثر برای توصیف و تزیین متن، بیان دعا و تبرک، تثبیت اعتقادات و وقایع تاریخی، اثبات مدعا و بیان احکام شرعی بهکار رفتهاند. افزون بر آن، در مجادلات، استدلالها، کنایهها و طنزهای حکایات نیز نقشآفرینی کرده و بر زیرکی، حاضر جوابی و هوش شخصیتها تأکید دارند. این استفاده هوشمندانه، هم پیوند معنوی متن با آموزههای دینی را تقویت کرده و هم مهارت نویسنده در آرایش و بلاغت نثر را نشان میدهد و به انسجام و تأثیرگذاری حکایات همچنین ماندگاری آن در ذهن مخاطب کمک شایانی کرده است.
With the advent of Islam in Iran and the spread of the Arabic language, integrating Quranic verses into Persian prose—especially in anecdotal literature—became a prevalent literary strategy for embellishing style, reinforcing meaning, and conveying moral and religious messages. Majmaʿ al‑Nawādir by Banbani exemplifies this tradition, notable for its reliance on diverse, authoritative sources in crafting narratives. The work illustrates pre‑existing practices of embedding Quranic citations within anecdotal writing, but advances them through seamless integration, avoiding artificial insertion. Verses appear in varied forms: embedded in character dialogues, narrated directly, or presented as allusions and Quranic phrases. This multifaceted use enhances the narratives’ aesthetic and rhetorical dimensions, lending them entertainment value alongside moral and didactic weight. Employing a descriptive‑analytical approach, this study finds that Quranic verses in Majmaʿ al‑Nawādir fulfill multiple functions: adorning and enriching the language, offering prayers and blessings, affirming religious beliefs and historical events, substantiating claims, and conveying legal rulings. They also contribute to intellectual exchanges, debates, satire, and humor—demonstrating the wit, responsiveness, and sharp intellect of narrative characters. Such strategic citation not only deepens the text’s spiritual resonance with Islamic teachings but also reveals Banbani’s command of eloquence and prose ornamentation. This synergy between religious discourse and literary artistry strengthens narrative cohesion and heightens persuasive effect. Ultimately, M.alNawādir stands as a testament to the sophisticated interplay of literature and scripture in Persian anecdotal tradition, offering insights into the enduring cultural value of Quranic verse in shaping meaning, style, and moral impact.
قرآن کریم، (1383 ش)، ترجمۀ الهی قمشهای، مهدی، تهران: صبا.
بنبانی، فیضالله بن زینالعابدین بن حسام، (1401ش)، مجمعالنوادر، تصحیح و تحقیق: جوادی، رعنا، کرج: آریاچامه.
تجلیل، جلیل، (1390 ش)، معانی بیان، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
تفتازانی، مسعود بن عمر، (1407 ق)، کتاب المطوّل فی شرح تلخیص المفتاح، ج۱، قم.
شمس قیس رازی، محمد، (1373 ش)، المعجم، به کوشش سیروس شمیسا، تهران.
شمیسا، سیروس، (1368 ش)، نگاهی تازه به بدیع، تهران.
شمیسا، سیروس، (1382 ش). سبک شناسی نثر، چاپ هفتم، تهران: میترا.
همایی، جلال الدین، (1374ش)، معانی و بیان، چاپ سوم. تهران: نشر هما،
