بررسی انواع معافی و تخفیف مالیات بر اقلام خوراکی و متعلقات آن در سنگ‌نبشته‌های فرمان دوره قاجار
محورهای موضوعی : تاریخ ایران دوره اسلامیبهار موثق 1 , قباد منصوربخت 2 *
1 - دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات
2 - دانشیار گروه علمی تاریخ ایران دانشکده علوم انسانی دانشگاه شهید بهشتی
کلید واژه: کتیبه (سنگ‌نبشته), فرمان, معافیت و تخفیف مالیات, کشاورزی, نان, خبازی, قصابی, دوره قاجاریه,
چکیده مقاله :
فرمانروایان قاجار با روشی که از سلسله‌های پیشین برای ماندگاری احکام در قالب سنگ‌نبشته‌ها درک کرده بودند، بعضی از فرمان‌های خود را در اماکن عمومی برخی از شهرها، نقر کردند تا بدین طریق مردم را نسبت به دستورات خویش آگاه و نظمی خلل ناپذیر در اخذ، معافی و تخفیف موارد مالیاتی مورد نظر خود، پدید آورند. پرسش این مقاله از جایگاه و میزان اهمیت کتیبه‌های فرامینی است که قوت رعایا را مابین دیگر موضوعات متنوع سنگ‌نبشته‌های قاجاری، همچون منع بدعت و حذر از ظلم و حذف برخی رسومات یا معافی و تخفیفات مالیاتی از جمله به برخی از اصناف، مورد توجه قرار داده‌اند. روش تحقیق در مقاله حاضر، تاریخی-تطبیقی با رویکرد کیفی بوده که به تشریح و تحلیل داده‌ها منجر شده‌است. به منظور بهره‌مندی از منابع اصلی و دست اول، شیوه گردآوری مطالب نیز اسنادی، کتابخانه‌ای بوده‌است. یافته اساسی نوشته حاضر این است که آنچه که به خوراک اصلی رعایا مربوط می‌گشت، از جمله مقوله‌ی نان، امور خبازی، قصابی از جهت اهمیت و نیاز به کنترل نرخ‌ها و فراوانی و رونق آن در صدر توجهات حکومت و عناوین نقر شده در سنگ‌نبشته‌ها قرار می‌گیرد و پر شمار می‌شوند. این پژوهش بر آن است تا با ارزیابی محتوای سنگ‌نبشته‌های فرامین دوره قاجار به اهمیت جایگاه مقولات غذایی در این اسناد بپردازد و برخی جلوه‌های آن را مشخص کند.
The Qajar rulers, using the method they had learned from previous dynasties to preserve decrees in the form of stone inscriptions, engraved some of their decrees in public places in some cities, in order to make people aware of their decrees and create an unbreakable order in collecting, exempting, and reducing the taxes they wanted. The question of this article is the status and importance of decree inscriptions that have considered the strength of the subjects among other diverse topics of Qajar stone inscriptions, such as prohibiting innovation and warning against oppression and eliminating some customs or tax exemptions and reductions, including for some guilds. The research method in the present article is historical-comparative with a qualitative approach that has led to the description and analysis of data. In order to benefit from original and first-hand sources, the method of collecting materials was also documentary and library. The main finding of the present paper is that what was related to the main food of the subjects, including bread, bakery, and butchery, was at the forefront of the government's attention and the titles mentioned in the inscriptions were numerous due to the importance and need to control prices, abundance, and prosperity. This research aims to evaluate the content of the Qajar period's Faramin inscriptions and to address the importance of the position of food categories in these documents and to identify some of its manifestations
الف) کتاب آدمیت، فریدون و هما ناطق(۱۳۶۶). افکار اجتماعی و سیاسی در آثار منتشر نشدۀ دوران قاجار. تهران: آگاه
اسلام پناه، محمدحسین(۱۳۹۲). کتیبه‌ها و سنگ نبشته‌های کرمان. تهران: بنیاد موقوفات دکتر افشار
استاک، ادوارد(۱۳۹۹). شش ماه در ایران: سفرنامه ادوارد استاک. ترجمه شهلا طهماسبی. تهران: ققنوس
اعتمادالسلطنه(۱۳۰۶). مآثرالآثار. تهران: سنایی
ـــــــــــــ(۱۳۶۲). مطلع‌الشمس. با مقدمه و اهنمام محمد پیمان. تهران: پیشگام
ـــــــــــــ(۱۳۶۷). تاريخ منتظم ناصرى. تصحیح محمد اسماعيل رضوانى. تهران: دنياى كتاب
افشار، ایرج(۱۳۷۴). یادگارهای یزد: معرفی ابنیه تاریخی و آثار باستانی. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی
ـــــــــــ(۱۳۸۴). سفرنامچه (گلگشت در وطن). تهران: اختران
احمد اقتداری، احمد(۱۳۷۵). خوزستان و کهگیلویه و ممسنی. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی
اذکائی، پرویز[سپیتمان](۱۳۹۷). «آریان‌پور و نظریه تاریخ.» ماتیکان تاریخی پنجاه گفتار درباره مسائل تاریخی. تهران: بنیاد موقوفات افشار
افضل‌الملك، غلامحسین(۱۳۶۱). افضل‌التواریخ. تصحیح منصوره اتحاديه و سيروس سعدونديان. تهران: نشر تاریخ ایران
ایزدپناه، حمید(۱۳۷۶). آثار باستانی و تاریخی لرستان. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی
بامداد، مهدی(۱۳۷۱). شرح حال رجال ایران در قرن ۱۲ و ۱۳ و ۱۴ هجری. تهران: کتابفروشی زوار
پاتینجر، هنری(۱۳۸۴). سفرنامه پاتينجر. ترجمه شاپور گودرزی. تهران: كتابفروشى دهخدا
تهرانى ميرخانى، مصطفی(۱۳۸۵). سفرنامه گوهر مقصود. تصحیح زهرا ميرخانى. تهران: میراث مکتوب
حسین تحویلدار اصفهانی، حسین(۱۳۴۲). جغرافیای اصفهان. به کوشش منوچهر ستوده. تهران: دانشگاه تهران
جامعی، بیوک(۱۳۷۲). نگاهی به آثار و ابنیۀ تاریخی اردبیل. تهران: علمی و فرهنگی
جنگ جهانی اول و دوم در ایران به روایت اسناد(۱۳۹۲). به کوشش الهام ملک‌زاده، زهرا حامدی و زهرا علیزاده بیرجندی. تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی
حدود العالم من المشرق الی المغرب(۱۳۶۱). تصحیح منوچهر ستوده. تهران: طهوری
رضاقلی میرزا قاجار(۱۳۷۳). سفرنامه رضاقلى ميرزا نايب‌الاياله. به کوشش حسين بن عبدالله سرابى. تصحیح اصغر فرمانفرمايى قاجار. تهران: اساطير
راوندی، مرتضی(۱۳۸۲). تاريخ اجتماعى ايران. تهران: نگاه
سپهر، عبدالحسین‌خان(۱۳۸۶). مرآت‌الوقايع مظفرى. تصحیح عبدالحسين نوايى. تهران: میراث مکتوب
سپهر، محمدتقی لسان الملک(۱۳۴۴). ناسخ التواریخ. تهران: کتابفروشی اسلامیه
سپهر، محمدتقی لسان الملک(۱۳۷۷). ناسخ التواریخ. تهران: اساطیر
ستوده، منوچهر(۱۳۷۵). از آستارا تا استارباد. تهران: آگاه، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، انجمن آثار و مفاخر ملی
سید علاءالدین مورخ لاری(۱۳۷۱). تاریخ لارستان. شیراز: راهگشا
شاردن(۱۳۷۲). سفرنامه شاردن. ترجمه اقبال يغمايى. تهران: توس
شمس نیریزی، محمدجواد(۱۳۷۹). تاریخ و فرهنگ نیریز. نیریز: مجتمع فرهنگی - هنری کوثر و نور نیریز
ضرابی، عبدالرحیم کلانتر [سهیل کاشانی](۱۳۷۸). تاریخ کاشان. به کوشش ایرج افشار. تهران: امیرکبیر
عقیلی علوی شیرازی، محمدحسین(۱۳۷۱). مخزن الادویه، تهران: سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی
عیسوی، چارلز(1362). تاریخ اقتصادی ایران(عصر قاجار، ۱۲۱۵-۱۳۳۲ هـ.ق). ترجمه یعقوب آژند. تهران: نشر گستره
ابونصر هروی، قاسم بن یوسف(۱۳۴۶). ارشاد الزراعه. به اهتمام محمد مشیری. تهران: دانشگاه تهران
فرهاد میرزا(۱۳۶۶). سفرنامه فرهادميرزا. تصحیح غلام رضا طباطبايى مجد. تهران: مؤسسه مطبوعاتى علمى
قوچانی، عبدالله؛ رحیمی‌فر، مهناز(1383). کتیبه‌های مسجد جامع شوشتر و امامزاده عبدالله. تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور (پژوهشگاه) پژوهشکده زبان و گویش
کارنگ، عبدالعلی(۱۳۷۴). آثار باستانی آذربایجان آثار و ابنیه تاریخی شهرستان تبریز. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی: راستی نو
کرزن، جورج ناتانیل(۱۳۸۰). ايران و قضيه ايران. ترجمه غلامعلى وحيد مازندرانى. تهران: علمى و فرهنگى
کمالی‌سروستانی، کوروش(۱۳۸۴). دانشنامه آثار تاریخی فارس. شیراز: دانشنامه فارس، تهران: سازمان میراث فرهنگی و گردشگری
کیوانی، مهدی(۱۳۹۱). پیشه‌وران و زندگی صنفی آنان در عهد صفوی جستارهایی در تاریخ اجتماعی-اقتصادی ایران. ترجمه یزدان فرخی. تهران: امیرکبیر
کیهان، مسعود(۱۳۱۱). جغرافیای مفصل ایران. تهران: مطبعه مجلس
گزارش‌های اوضاع سیاسی، اجتماعی ولایات عصر ناصری(۱۳۰۷هـ.ق)(۱۳۷۲). به کوشش محمدرضا عباسی و پرویز بدیعی، به کوشش. تهران: سازمان اسناد ملی ایران، پژوهشکده اسناد
گلزاری، مسعود(۱۳۵۷). کرمانشاهان- کردستان: شامل بناها و آثار تاریخی اسدآباد- کنگاور- صحنه. تهران: انجمن آثار ملی
لمبتون، آ. ک. س(۱۳۶۲). مالک و زارع در ایران. ترجمه منوچهر امیری. تهران: علمی و فرهنگی
ــــــــــــــــ(۱۳۷۵). ایران عصر قاجار. ترجمه سیمین فصیحی. تهران: گوتنبرگ
لیمبرت، جان(۱۳۸۶). تاریخ شیراز در عصر حافظ شکوه و جلال یک شهر ایرانی در سده‌های میانه. ترجمه محمداسماعیل فلزی. تهران: زوار
محبوبی اردکانی(1374). چهل سال تاریخ ایران در دوره پادشاهی ناصرالدین‌شاه (تعلیقات بر الماثرالاثار در احوال رجال دوره و دربار ناصری). تصحیح ایرج افشار. تهران: اساطير
محدث، میرهاشم(1391). رسائل اعتمادالسلطنه: شامل بیست و چهار رساله[کتاب]. از اعتمادالسلطنه. تهران: اطلاعات
معطوفی، اسدالله(۱۳۸۷). سنگ¬مزارها و کتیبه‌های تاریخی گرگان و استرآباد: (نگاهی به معماری آرامگاهی و شیوه‌های تدفین در ایران و گرگان). تهران: حروفیه
موحد، محمدعلی(۱۳۵۷). نفت ما و مسائل حقوقی آن. تهران: خوارزمی
میرزا حسن حسینی فسایی(۱۳۸۲). فارسنامه ناصرى. تصحیح منصور رستگار فسايى. تهران: امیرکبیر
سعادت کازرونی، محمدحسین(۱۳۹۰). تاریخ بوشهر. تصحیح عبدالرسول خیراندیش، عمادالدین شیخ‌الحکمایی. تهران: میراث مکتوب
مستوفی، عبدالله(۱۳۸۴). شرح زندگانى من. تهران: زوار
ملکم، جان(۱۳۸۰). تاريخ كامل ايران. ترجمه ميرزا اسماعيل حيرت. تهران: افسون
میرزا ابراهیم(۲۵۳۵). سفرنامه استرآباد و مازندران و گيلان و... . تصحیح مسعود گلزاری. تهران: بنیاد فرهنگ ایران
محمدجعفر بن محمد حسين نائينى(۱۳۵۳). جامع جعفرى. تصحیح ايرج افشار. تهران: انجمن آثار ملی
ناظم‌الاسلام كرمانى، محمد بن علی(۱۳۸۴). تاريخ بيدارى ايرانيان. تهران: امیرکبیر
نراقی، حسن(1382). آثار تاریخی شهرستانهای کاشان و نطنز. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی
نظام‌السلطنه مافی، حسین‌قلی‌خان(۱۳۶۲). خاطرات و اسناد حسينقلىخان نظام‌السلطنه مافي. تصحیح معصومه مافى، منصوره اتحاديه، سيروس سعدونيان و حميد رام پيشه. تهران: نشر تاریخ ایران
وزیری کرمانی، احمدعلی(۱۳۵۲). تاریخ کرمان (سالاریه). تصحیح محمدابراهیم باستانی پاریزی. تهران: ابن‌سینا
هنرفر، لطف‌الله(۱۳۴۴). گنجینه آثار تاریخی اصفهان: آثار باستانی و الواح و کتیبه‌های تاریخی در استان اصفهان. اصفهان: کتابفروشی ثقفی
وقایع اتفاقیه(۱۳۸۳). تصحیح سعيدى سيرجانى. تهران: آسیم
اقبال آشتیانی، عباس. یادگار(۱۳۸۷). به اهتمام عبدالکریم جربزه‌دار. تهران: اساطیر
ب) مقاله 1-مجله بیگدلی، علی؛ حسن قریشی کرین و رضا معینی رودبالی. «الغای مالیات سرانه و صنفی در دوره رضاشاه و پیامدهای آن در ایالت فارس.» دو فصلنامه پژوهشنامه تاریخ‌های محلی ایران. س ۱، ش ۳، ۱۳۹۲. ص۶۴- ۴۹
رحمانیان، داریوش و مهدی میرکیایی. «تأثیر بلواهای نان بر روابط حکومت و مردم در عصر ناصری.» تحقیقات تاریخ اجتماعی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی. س ۳ ، ش ۲، پاییز و زمستان ۱۳۹۲. ص97-65
روستایی، محسن. «آخرین فرمان ناصرالدین‌شاه قاجار (در حذف مالیات صنف قصاب و خباز).» ماهنامه کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، ش ۱۲۱، 1387. ص۱۰۷-۱۰۲
شیخ‌الحکمایی، عمادالدین و میرزامحمد حسنی. «کتیبه‌های مسجد جامع داراب؛ تاریخ بنا و ابهام‌زدایی از کتیبه‌های نصب شده در آن.» زبان و کتیبه. س۴، ش۵، 1401. ص39-13
طالب‌پور، فریده. «نساجی در عصر قاجار: تولید و تجارت پارچه.» فصلنامه گنجینه اسناد. س۲۲، دفتر ۲، تابستان ۱۳۹۳. ص89-68
2-کتاب دبیرسیاقی، محمد(۱۳۹۰). «راه دانش‌اندوزی و فرمان زیردست‌نوازی برسنگ‌نبشته‌ها.» مجموعه مقالات قزوین با نگاهی به بلدیه. به کوشش مهرزاد پرهیزکاری. تهران: روناس
