مقایسه شخصیت رستم و تیمور در منظومههای شاهنامۀ فردوسی و تمرنامۀ هاتفی از منظر کهن الگوی سایه و پیر خرد
محورهای موضوعی : متون زبان و ادبیات فارسی
مریم ندرخانی
1
,
زهره سرمد
2
,
فرشته ناصری
3
1 - دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد یادگار امام، دانشگاه آزاد اسلامی، شهر ری، ایران.
2 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد یادگار امام خمینی (ره)، شهر ری، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران(نویسنده مسئول)
3 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد یادگار امام خمینی (ره)، شهر ری، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
کلید واژه: کلید واژه: تمرنامه, شاهنامه, کهن الگو, سایه, قهرمان, پیرخرد.,
چکیده مقاله :
مهم ترین حماسه ملی ایران شاهنامۀ فردوسی است که از دوره اسطوره ای تا تاریخی ایران را بر اساس منابع موجود در زمان خود به نظم درآورده و بر اساس زندگی شخصیت های اسطوره ای و تاریخی آثاری حماسی طبیعی و مصنوع پدید آورده اند. تمرنامه یکی از منظومه هایی است که هاتفی جامی شاعر دوره تیموری به تقلید از شاهنامه و اسکندرنامه سروده است. در این مقاله با هدف شناخت ویژگی‌های مشترک منظومه های تقلیدی و حماسه‌های اصلی به روش توصیفی- تحلیلی بررسی کهن الگوهای سایه و پیر خرد در شاهنامه و تمرنامه پرداخته و مشخص شده رستم و تیمور هر دو به دنیال رسیدن به هدفی، سفر قهرمانانه خود را آغاز نموده و با سایه های متعدد پیکار می کنند. رستم به عنوان پهلوان علاوه بر کشف عناصر درونی مثبت و منفی وجود خود در صدد مبارزه با نیروهای شر و تقویت نیروهای خیر است و تیمور در صدد افزودن بر جنبه های وجودی خود از طریق کشور گشایی و جاه طلبی است و مسیر را با یاری عناصر تقویت شده درونی و بیرونی به این هدف می رسد. نتیجه تحقیق این است که شخصیت تیمور تفاوت بسیاری با شخصیت رستم دارد. سایه های رستم متنوع و از نوع انسان، جانور، دیو، جادو هستند که رستم با یاری پیران خرد مانندزال، اولاد و امداد غیبی، بر آنها پیروز می شود ولی سایه های تیمور تنها از نوع انسانی و صفات نکوهیده او هستند که وی با یاری سپاهیان خود و همچنین پیران خرد از نوع درویشان و مشاوران و وزیران دانا به پیروزی می رسد.
چکیده اصلاح شده
The Shahnameh of Ferdowsi is the foremost national epic of Iran, narrating the country’s transition from myth to history and shaping heroic ideals through legendary and historical figures. Among later imitative works is Hatfi Jami’s Tamernameh, composed in the Timurid period in the style of the Shahnameh and Iskandarnamah. This article, through a descriptive-analytical approach, examines the archetypes of the “shadow” and the “wise old man” in both epics to identify their common features and differences.
Both Rostam and Timur begin their heroic journeys with a specific purpose and face numerous shadows. Rostam, as a national hero, confronts both external enemies and inner forces, striving to weaken evil and strengthen good. His journey involves encounters with diverse shadows—humans, animals, demons, and magical beings—whom he defeats with the guidance of wise elders, his family, and unseen powers. Timur, however, seeks to expand his existence through conquest and ambition. His shadows are limited to human rivals and his own reprehensible traits, which he overcomes with the support of soldiers and the advice of dervishes, ministers, and counselors.
The comparison reveals a fundamental difference between the two figures: Rostam embodies a moral and mythical struggle, blending inner and outer battles, while Timur represents a historical and political hero whose challenges are primarily human and worldly. This distinction highlights the depth of Ferdowsi’s national epic in contrast to later imitative works, which reflect their own political and cultural contexts but lack the mythical richness of the Shahnameh.
1. اته، کارل هرمان(1337)تاریخ ادبیات فارسی، ترجمه صادق رضا زاده شفق، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب
2. الیاده، میرچا(1381)اسطوره، رؤیا، راز، ترجمه رؤیا منجم، تهران: فکر روز
3. بسّاک و قاسم زاده شاندیز(1393)«تصحیح انتقادی تمرنامه‌هاتفی؛ متنی حماسی متاثر از شاهنامه فردوسی
4. بندهش(1380) ترجمه مهرداد بهار، تهران: توس
5. بهار، مهرداد ( 1384).. از اسطوره تا تاریخ. چشمه. تهران
6. بیلسکر،ریچارد(1384)یونگ، ترجمه حسین پاینده، تهران: طرح نو
7. پالمر، مایکل (1385). فروید، یونگ و دین، ترجمه محمد دهقانپور و غلامرضا محمدی، تهران: رشد
8. پیرسون، کارول(1393)بیداری قهرمان درون، ترجمه فرناز فرنود،چ2، تهران: جیحون
9. تبریزی،غلامرضا(1373)نگرشی بر رواشناسی یونگ،مشهد: نشر جاویدان خرد
10. جکسون، پیتر(1402)تاریخ ایران در دوره تیموریان، تهران: جامی
11. جوادزاده، مهران(1387) پژوهشی در تاریخ اسطوره‌ای ایران، تهران: نیک پندار
12. حافظ ابرو، شهاب الدین عبدالله خوافی(1372)زبده التواریخ، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی
13. حسینی تربتی، ابوطالب(1342) تزوکات تیموری، تهران: کتاب فروشی احمدی
14. حصوری، علی(1386)«اژدها» دانشنامه ایران، زیر نظر سید کاظم موسوی بجنوردی، تهران: مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی،صص786-777
15. خواندمیر،غیاث الدین(1353) تاریخ حبیب السیر فی اخبار افراد بشر، با مقدمه جلال الدین همایی، زیر نظر دکتر محمد دبیر سیاقی، تهران: خیام
16. داد، سیما(1375)فرهنگ اصطلاحات ادبی، چ2، تهران: مروارید
17. درخت آسوریک(1386) ترجمه یحیی ماهیار نوابی ، تهران: اساطیر
18. رسالت پناهی و راستگو فر(1395)«معرفی منظومه تمرنامه، حماسه‌ای تاریخی به تقلید از شاهنامه فردوسی و اسکندرنامه نظامی
19. روضاتیان، مریم،میرباقری فرد، علی اصغر و مانی، مهنوش(1391)«نقد و تحلیل کهن الگوی سایه با توجه به مفهوم نفس در عرفان»نشریه ادب و زبان، سال1، ش32،صص103-85
20. ریپکا، یان(1383)تاریخ ادبیات ایران، ترجمه ابوالقاسم سری، تهران: سخن
21. ستاری، جلال(1389) آیین و اسطوره، تهران: مرکز
22. صفا، ذبیح الله(1369)حماسه سرایی در ایران، تهران: امیرکبیر
23. صفا، ذبیح الله (1386) حماسه سرایی در ایران، تهران:امیرکبیر
24. طبری، محمدبن جریر(1362) تاریخ طبری، ج 2، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران: اساطیر
25. فخرالزمانی، عبدالنبی(1340)تذکره میخانه، به اهتمام احمد گلچین معانی، تهران: سپهر
26. فرای، نورتروپ(1377)تحلیل نقد، ترجمه صالح حسینی، تهران: نیلوفر
27. فردوسی، ابوالقاسم(1366)شاهنامه، تصحیح جلال خالقی مطلق، نیویورک
28. ................................. (1369) شاهنامه، تصحیح جلال خالقی مطلق، کالیفرنیا و نیویورک
29. فوردهام، فریدا(1351) مقدمه‌ای بر روانشناسی یونگ، ترجمه مسعود میر بهاء، چ2، تهران: سازمان انتشارات اشرفی.
30. کویاجی، جهانگیر (1381) آیین‌ها و افسانه‌های ایران و چین باستان، ترجمه جلیل دوستخواه، تهران: امیرکبیر.
31. مرتضوی، منوچهر(1358)مسایل عصرایلخانان، تبریز: دانشگاه تبریز
32. مورنو، آنتونیو(1380) یونگ، خدایان و انسان مدرن، ترجمه داریوش مهرجویی،چ2، تهران: مرکز
33. نطنزی، معین الدین(1336)منتخب التواریخ، به تصحیح ژان اوبن، تهران: کتابفروشی خیام
34. نوایی، امیر علیشیر(1323)مجالس النفایس(لطایف نامه)به کوشش علی اصغر حکمت، تهران: بانک ملی
35. وگلر، کریستوفر (1386). ساختار اسطوره‌ای در فیلمنامه. ترجمة عباس اکبری. نیلوفر. تهران
36. هاتفی خرجردی، عبدالله(1398)تمرنامه، به کوشش منصور شکرایی،چاپ دیجیتال
37. هندرسن، جوزف ل(1359) اساطیر باستانی و انسان امروز، ترجمه ابوطالب صارمی، انسان و سمبلهایش، چ2، تهران: امیر کبیر
38. یاحقی، محمد جعفر(1398) فرهنگ اساطیر و داستان واره‌ها در ادبیات فارسی، تهران: فرهنگ معاصر
39. یادگار زریران (1392) ترجمه ژاله آموزگار، تهران: معین
40. یزدی، شرف الدین علی(867ق)ظفرنامه، نسخه خطی مجلس شورای اسلامی ش4989 کاتب: محمدبن حاجی حسن
41. یعقوبی، ابن واضح (1382) تاریخ یعقوبی، ترجمه محمد ابراهیم آیتی، تهران: علمی و فرهنگی
42. یونگ، کارل گوستاو(1368)چهار صورت مثالی، ترجمه پروین فرامرزی، مشهد: معاونت فرهنگی آستان قدس رضوی
43. یونگ،کارل گوستاو(1387)انسان و سمبلهایش، ترجمه محمود سلطانیه، چ6، تهران: جامی
44. -------------------(1374)ماهیت روان و انرژی آن، ترجمه پرویز امیدوار، تهران: بهجت
45. -------------------(1386)خدایان و انسان مدرن، آنتونیو مورنو، چ4، تهران: مرکز
46. یونگ، کارل گوستاو ، با همکاری ماری لویز فرون فرانتس و دیگران، (1389)انسان و سمبلهایش ترجمه مسعود سلطانیه، چ7، تهران: جامی
