درد واقعي و چارۀ نوستالژيانه (خوانش و بررسی رمان‌های شیرزاد حسن)

محورهای موضوعی : کردی

هاشم احمدزاده ¹

1 - استاديار گروه مطالعات کردي، دانشگاه اپسالاي سوئد

تاریخ دریافت : 1404/02/26 تاریخ پذیرش : 1404/05/26 تاریخ انتشار : 1404/05/26

کلید واژه: شيرزاد حسن, ناتوراليسم, پوزيتيويسم, جبرگرايي,

چکیده مقاله :

شيرزاد حسن (متولد 1950) يکي از رمان نويسان مشهور کرد است که نوشتن را از همان ابتداي جواني آغاز کرد. او که به عنوان يکي از رمان نويسان مدرن کردستان مشهور شده است توانسته تعدادي رمان موفق و چندين جلد کتاب را از زبان انگليسي به زبان کردي برگرداند. حوادث در رمانهايش -که معمولاً در جامعۀ کردي اتفاق مي­افتد- بازتاب وقايع جامعۀ خود است. شخصيتهاي رمانهاي شيرزاد حسن غالباً دچار دردي سخت و اندوهي جانکاه مي­شوند که براي رهايي از آن به هر امري متوسّل مي­شوند، اما ظاهراً هيچ گاه از آن رهايي نمي­يابند. تنها راه رهايي، بازگشتي نوستالژيک به گذشتۀ قبل از آن واقعه است. ويژگيهايي که در رمانهاي شيرزاد حسن ديده مي­شود، خواننده را به سوي ناتوراليسم مي­کشاند. به نوعي که فکر مي­کند از مکتب ادبي ناتوراليسم از يک طرف و از طرف ديگر نوعي دترمينيسم و پوزيتويسم متأثر است. اين مقاله که با روش تحليلي-توصيفي با استفاده از منابع کتابخانه­اي انجام شده است، ما را به اين نتيجه مي­رساند که اگر چه عناصر ناتوراليستي در آثار شيرزاد حسن ديده مي­شود، اما اين به آن معني نيست که به صورت مستقيم از اين مکتب متأثر بوده است. در واقع مي­توان گفت که برخي از عناصر ناتوراليستي در آثار شيرزاد حسن ديده مي­شود.

چکیده انگلیسی:

Shirzad Hassan (born 1950) is a famous Kurdish novelist who began writing at a young age. He has become known as one of the modern novelists of Kurdistan and has translated a number of successful novels and several volumes of books from English into Kurdish. The events in his novels - which usually take place in Kurdish society - reflect the events of his own society. The characters in Shirzad Hassan's novels often suffer from severe pain and agonizing sadness from which they resort to anything to escape, but apparently they never find relief. The only way to escape is a nostalgic return to the past before that. The features seen in Shirzad Hassan's novels draw the reader towards naturalism. In a way that he thinks he is influenced by the literary school of naturalism on the one hand and a kind of determinism and positivism on the other. This article, which has been conducted with an analytical-descriptive method using library resources, leads us to the conclusion that although naturalistic elements are seen in Shirzad Hassan's works, this does not mean that he was directly influenced by this school. In fact, it can be said that a certain amount of naturalistic elements is seen in Shirzad Hassan's works.

منابع و مأخذ:

Gauthier, paul, Zola on Naturalism in Art and history, Modern Language Notes, Vol. 70, No.7 (nov. 1955).
Thompson, Hannah, naturalism Redressed: Identity and clothing in the novels of Emile Zola, Oxford: Legenda, European Humanities Research Centre, university of Oxford, 2004.
Lehan, Richard, The Eroupean Background, Donald pizer, The Cambridge Componion to American Realism and naturalism, Howells to London, Cambridge: University press, 1999.
Jameson, Fredric, The Political Unconscius: Narrative as a Socially Symbolic Art, London: RoutledgeT 1996.
Diaz Lage, Jose M, Naturalism and Modes of Literary Production in George Gissing;s New Grub Street; Atlantis, Vol. 4, no,2 (December 2002).
شیرزاد حەسەن، سەجەمی بەرهەم ٢، هەولێر: ئاراس، ٢٠٠٥.
حەسەن، شیرزاد، کۆڕۆمان: سەرژەمی بەرهەم ١، سلێمانی: ڕەنج، ٢٠١٢.
ميرصادقي، ميمنت و جمال (1388). واژه¬نامۀ هنر داستان نويسي، تهران. کتاب مهناز.
Marchant, Elizabeth A, Naturalism, Race, and Nationalism in Aluisio Azevedo;s O mulato, Hispania, Vol, 83, No.3(sep. 2000)
Ross, Woodburn O, john Steinbeck: Naturalism;s Priest, College English, Vol, 10, No. 8 (may, 1949).
Pizer, Donald, Introduction; Donald pizer (ed), The Cambridge Companion to American Realism and Naturalism: Howells to London< Cambridge: Cambridge University press. 1999.

متن کامل:



دو فصلنامه مطالعات زبان و ادبيات کردي دانشگاه آزاد اسلامي واحد سنندج دوره ١، شماره 1، پیاپی ١، بهار و تابستان 140٤

درد واقعی و چارۀ نوستالژيانه (خوانش و بررسی رمان‌های شیرزاد حسن)

دکتر هاشم احمدزاده¹

استاديار گروه مطالعات کردی، دانشگاه اپسالای سوئد

DOI:
تاريخ دریاف26/2/1404 تاريخ پذیرش: 26/5/1404	صفحات:113-130	بەرواری وەرگرتن: 18/5/2025 بەرواری قبووڵ: 17/8/2025

چکيده

شيرزاد حسن (متولد 1950) يکي از رمان نويسان مشهور کرد است که نوشتن را از همان ابتداي جواني آغاز کرد. او که به عنوان يکي از رمان نويسان مدرن کردستان مشهور شده است توانسته تعدادي رمان موفق و چندين جلد کتاب را از زبان انگليسي به زبان کردي برگرداند. حوادث در رمانهايش -که معمولاً در جامعۀ کردي اتفاق مي­افتد- بازتاب وقايع جامعۀ خود است. شخصيتهاي رمانهاي شيرزاد حسن غالباً دچار دردي سخت و اندوهي جانکاه مي­شوند که براي رهايي از آن به هر امري متوسّل مي­شوند، اما ظاهراً هيچ گاه از آن رهايي نمي­يابند. تنها راه رهايي، بازگشتي نوستالژيک به گذشتۀ قبل از آن واقعه است. ويژگيهايي که در رمانهاي شيرزاد حسن ديده مي­شود، خواننده را به سوي ناتوراليسم مي­کشاند. به نوعي که فکر مي­کند از مکتب ادبي ناتوراليسم از يک طرف و از طرف ديگر نوعي دترمينيسم و پوزيتويسم متأثر است. اين مقاله که با روش تحليلي-توصيفي با استفاده از منابع کتابخانه­اي انجام شده است، ما را به اين نتيجه مي­رساند که اگر چه عناصر ناتوراليستي در آثار شيرزاد حسن ديده مي­شود، اما اين به آن معني نيست که به صورت مستقيم از اين مکتب متأثر بوده است. در واقع مي­توان گفت که برخي از عناصر ناتوراليستي در آثار شيرزاد حسن ديده مي­شود.

کليد واژه­ها: شيرزاد حسن، ناتوراليسم، پوزيتيويسم، جبرگرايي

ئازاری ڕاستەقینە و چارەسەری نۆستالژی (خوێندنەوە و پێداچوونەوە بە ڕۆمانەکانی شیرزاد حەسەن)

هاشم ئەحمەدزادە

پرۆفیسۆری یاریدەدەر، بەشی کوردناسی لە زانکۆی ئۆپسالا، سوید

شیرزاد حەسەن (لەدایکبووی ١٩٥٠) ڕۆماننووسێکی بەناوبانگی کوردە و لە تەمەنێکی کەمەوە دەستی بە نووسین کردووە. وەک یەکێک لە ڕۆماننووسە مۆدێرنەکانی کوردستان ناسراوە و کۆمەڵێک ڕۆمانی سەرکەوتوو و چەند کتێبێکی لە ئینگلیزییەوە وەرگێڕاوە بۆ سەر زمانی کوردی. لە ڕۆمانەکانیدا - کە بەزۆری لە کۆمەڵگای کوردیدا ڕوودەدەن - بە دوای ڕەنگدانەوەی ڕووداوەکانی کۆمەڵگاکەیدا دەگەڕێت. زۆرجار کارەکتەرەکانی ڕۆمانەکانی شیرزاد حەسەن، بەدەست ئازارێکی زۆر و خەمێکی ئازاربەخشەوە دەناڵێنن کە پەنا بۆ هەر شتێک دەبەن بۆ ئەوەی لێی ڕزگاریان بێت، بەڵام دیارە هەرگیز ئاسوودەیی نادۆزنەوە. تاکە ڕێگای دەربازبوون گەڕانەوەی نۆستالژیکییە بۆ ڕابردووی پێش ئەوە. ئەو تایبەتمەندیانەی لە ڕۆمانەکانی شیرزاد حەسەندا دەبینرێن، خوێنەر بەرەو سروشتگەرایی ڕادەکێشن. بە شێوەیەک کە پێی وایە لە لایەک لە ژێر کاریگەری قوتابخانەی ئەدەبی سروشتگەرایی و جۆرێک لە دیتەرمینیزم و پۆزەتیڤیزم لە لایەکی دیکەوە. ئەم نووسینە کە بە میتۆدێکی شیکاری-وەسفکەرەوە بە کەڵک وەرگرتن لە سەرچاوەکانی کتێبخانە بەڕێوەچووە، دەمانباتە ئەو دەرئەنجامەی کە هەرچەندە توخمە سروشتییەکان لە بەرهەمەکانی شیرزاد حەسەندا دەبینرێن، بەڵام ئەمە بەو مانایە نییە کە ڕاستەوخۆ کاریگەریی ئەم قوتابخانەیە بووە. لە ڕاستیدا دەکرێ بڵێین بڕێکی دیاریکراو لە توخمە سروشتییەکان لە بەرهەمەکانی شیرزاد حەسەندا دەبینرێت.

وشەسەرەکییەکان: شیرزاد حەسەن، سورشتخوازی، دیتەرمینیزم، پۆزەتیڤیزم.

1.       مقدّمه

با تعدادي داستان کوتاه و شش رمان چاپ شده و ترجمۀ بيش از بيست اثر از زبان انگليسي به زبان کردي، شيرزاد حسن يکي از فعال­ترين نويسندگان چند دهۀ گذشته به شمار مي­آيد. آوازۀ شيرزاد حسن در جامعۀ کردي، غير از نوشته­هايش، به تلاشهاي او در پروسۀ روشنفکري و شرکت در انجمنهاي جامعۀ مدني برمي­گردد. تأثير گستردۀ ديدگاههاي شيرزاد حسن در جامعه و چاپ و انتشار آثار او براي چندين باردر سالهاي گذشته، تأثير اين نويسنده را در ميان خوانندگان کرد و جامعۀ کردي نشان مي­دهد.¹ آثار ادبي اين نويسنده را مي­توان از ديدگاه­هاي جداگانۀ ادبي و زباني مورد بررسي قرار داد.

در اين نوشته تلاش مي­کنم که اصلي­ترين ويژگيهاي رمانهاي شيرزاد حسن را بررسي کرده و آن را آشکار کنم. هدف ديگر اين مقاله اين است که نشان دهم که رمانهاي شيرزاد حسن برمبناي مکاتب ادبي چه جايگاهي مي­تواند داشته باشد. گرچه در برخي جاها در محتواي رمانهاي شيرزاد حسن و مقايسه با ويژگيهاي مشهور مکتب ناتوراليسم، خواننده مي­تواند چنين نتيجه بگيرد که به صورت کلي اين رمانها بر مبناي سبک و محتوا و جهانبيني و سرنوشت شخصيتهاي اصلي به نوعي متأثر از اين مکتب ادبي هستند.

اين نوشته به اين مسأله مي­پردازد که اگر شخصيتهاي اصلي رمانهاي شيرزاد حسن از دست تعدادي درد و آزار واقعي رنج مي­بينند، فقط در دنيايي خيالي و نوستالژي روزنه­اي براي آرامش و دور شدن از اندوه مي­يابند. به نظر مي­رسد شرايط و اوضاع و احوال زندگي در کردستان، فرصت مناسبي براي شخصيتهاي رمانهاي شيرزاد حسن نگذاشته باشد که بتوانند به آرامش برسند و با آرامش زندگي کنند. نگاهي اجمالي به ويژگيهاي اصلي ناتوراليسم چون سبک و مکتبي ادبي، مي­تواند ما را بيشتر به اهداف نوشته نزديک بکند.

1-1.پيشينه

دربارۀ شيرزاد حسن و آثار او، نوشتجات قابل توجهي اعم از کتاب و مقاله و پايان­نامه­هاي دانشجويي نوشته شده است، اما هنوز نسبت به برخي نويسندگان مثلاً زبان فارسي، بسيار اندک است و کم مايه. در سال 1379 در تهران، هنگام نمايشگاه بين المللي کتاب تهران، عبدالخالق يعقوبي مصاحبۀ مفصلي با شيرزاد حسن انجام داد و دربارۀ داستان نويسي کردي و نيز داستانهايش توضيحات مختصري ارائه داد. شاعر و نويسندۀ نام آشناي کرد، هيوا قادر نيز، مصاحبه­اي دربارۀ داستانهايش با او انجام داد که ترجمۀ فارسي آن همان سال به چاپ رسيد. ساعدي و همکارانش نيز به صورت تطبيقي، شيرزاد حسن را با صادق چوبک از لحاظ ويژگيهاي اقليمي بررسي کردند و در قالب مقاله­اي آن را به چاپ رساندند. خانم سلحشور نيز در مقاله­اي به تحليل انتقادي گفتمان مردانگي هژمونيک در رمان کردي، مورد مطالعه رمان حصار و سگهاي پدرم، پرداخته است. اين تحليل بر مبناي تحليل گفتمان فرکلاف در سه سطح توصيف و تفسير و تبيين انجام شده است. بر مبناي همين رمان حصار و سگهاي پدرم، خانم شهلا شميم به واکاوي رفتار با زنان از نگاه فمينسم پرداخته است. احمدي فر نيز در مقاله­اي، همين رمان را به شکل ديگري و با عنوان: تحليل رمان حصار و سگهاي پدرم بر اساس نظريۀ کهن الگويي و روان کاوانه، مورد نقد و بررسي قرار داده است. توحيد شالچيان ناظر نيز همين رمان را به همراه رمان ديگري از دولت آبادي با عنوان: داستانهاي چوب خشک بلوط، جايگاه پدر نمادين را بررسي کرده است. معصومۀ معتمدنيا، همين رمان حصار و سگهاي پدرم را با رويکردي روانکاوانه بررسي کرده است. جالب اين است که در هيچ يک از پژوهشهايي که بر آثار شيرزاد حسن انجام شده به مسألۀ ناتوراليسم در آثار او پرداخته نشده است. از اين رو اين پژوهش از هر جهت مي­تواند نو باشد.

2-1. مباني نظري

طبیعت‌گرایی (ناتورالیسم)²

در زماني که علم گرايي (پوزيتيويسم) گفتمان رايج بسياري از علوم اجتماعي و انساني بود، ادبا نيز نمي­توانستند خود را از تأثيرات اين گفتمان مسلط، در نوشته­هايشان رها کنند. بدين گونه بود که سنگ بناي ناتوراليسم در ادبيات، در اواخر سدۀ نوزدهم و دوران علم گرايي، [فلسفۀ اثباتي] نهاده شد. در واقع ناتوراليسم، مانيفيست ادبي علم گرايي بود و براي چند دهه در سطح جهاني به شکلي آشکارا گسترش پيدا کرد. يکي از پيشگامان ناتوراليسم، اميل زولا، وقتي از ويژگيهاي ناتوراليسم در رمان سخن به ميان مي­آورد، به شکلي آشکارا باور خود را به علم گرايي نشان مي­دهد و نکات برجستۀ اين مکتب را چنين بيان مي­کند: انتخاب یک موضوع هماهنگ، نیازمند دقت بسیار و نظارت دقیق است، و مستلزم تلاش فراوان برای بازآفرینی آن بدون کم و کاست، درست همان‌گونه که در طبیعت وجود دارد. اشاره زولا به بالزاک به‌عنوان کالبدشناس روح و جسم نشان می‌دهد که زولا رمان و نویسندگی را نوعی تجربه یا پژوهش آزمایشگاهی می‌بیند.

به شیوه‌ای رواییِ، طبیعت‌گرایي زولایی، به‌گونه‌ای علمی، پژوهش می‌شود که بر پایۀ دیدگاهی عینی و واقع‌گرایانه سامان یافته است. موضوع پژوهش این شیوه، کارکردهای غریزیِ محیط طبیعی و اجتماعی در زندگی زن و مرد است. اگرچه طبیعت‌گرایی به‌عنوان مکتب و شیوه‌ای ادبی، مرزهای اروپایی را پشت سر گذاشت و به سبکي ادبیِ جهانی بدل شد، اما در واقع تنها اروپا و آمریکا بودند که به‌عنوان خانۀ اصلی آن شیوۀ ادبی باقی ماندند. می‌توان به‌ویژه به کشور فرانسه اشاره کرد که چگونه در فاصلۀ سال‌های ۱۸۷۰ تا ۱۸۹۰، طبیعت‌گرایی نقش برجسته‌ای در معرفی ادبیات واقع‌گرا داشت. اما از دهه پایانی قرن نوزدهم تا پایان جنگ جهانی دوم، طبیعت‌گرایی بود که در ادبیات آمریکا تسلط داشت. اگرچه در قرن بیستم، جنبه‌های خوش‌بینانه و تجربی طبیعت‌گرایی جایگاه مرکزی و توجه گسترده‌ خود را از دست داد، اما نگاه موشکافانه این شیوه ادبی، در آثار نویسندگان دیگر، مکاتب و سبک‌های ادبی مختلف، به حیات خود ادامه داد.

2.       تجزيه و تحليل داده­ها

1-2. ردپاي ناتوراليسم در رمانهاي شيرزاد حسن

سرنوشت شخصيتهاي رمان وحوادث پيرامون آنها و اينکه زندگيشان به چه شکلهايي تحت تأثير زيستگاهشان قرار مي­گيرد، از ويژگيهاي آشکار ناتوراليسم است. جیمسون در بررسی و تحلیل رمان جهان پایین از نوشته­ها‌ی گیسینگ به تسليم نشدن شخصيتها که اشاره مي­کند همچون يکي از ويژگيهاي برجستۀ ناتوراليسم، از آن ياد مي­کند. شخصيتها در آثار ناتوراليستي، به شکست محکوم هستند. همان گونه که جيمسون مي­گويد: آنها نمي­خواهند به چيزي جدا از آنچه هستند بدل شوند. تعداد زيادي از شخصيتهاي رمانهاي شيرزاد حسن، از دردهاي نسبتاً فراواني رنج مي­برند. به نظر مي­رسد اين شخصيتها به زندگي دردآوري محکوم شده باشند، با وجود اين مي­توانند از دردهايي که بدانان روي مي­آورد، رهايي يابند. شخصيتهاي رمانهاي شيرزاد حسن در محاصرۀ جامعه­اي کاملاً طبقاتي قرار دارند. پر از امتيازات اجتماعي و نظام طبقاتي. اين شخصيتها به جاي آنکه به رهايي از چنين جامعه­اي اميدوار باشند و بر موانع و ناهمواريهايش فائق آيند، تنها به شکوه و گله مي­پردازند و سرانجام براي فرار از شرايط ناهنجار زندگي، به دنياي نوستالوژي خود در گذشته­ پناه مي­برند. آشتي خواهي شخصيت رمانهاي شيرزاد حسن و پناه بردن به گذشتۀ خود، نشانۀ آشکاري است از آمادگي عمومي ناتوراليستي، آنگونه که مارکسيستها بدان اشاره مي­کنند. ناتوراليسم از نظرگاه مارکسيستها آنگونه که خوزه م، دياز گفته، چنين است که: يک مخالفت ضد سرمايه­داري و ضد بورژوايي وجود دارد، اما اندازه و دامنه آن بر اساس ايدئولوژي سرمايه­داري و بورژوايي شکل گرفته است. همۀ شخصيتها در رمانهاي شيرزاد حسن محکوم به شکست هستند. آنها يا مي­ميرند يا شکست مي­خورند و يا هنگامي که در مقابل مرگ قرار مي­گيرند، در دنيايي پر از هذيان و شکايت گم مي­شوند.

 در رمان «پيده­شتي کارمامزه کوژراوه­کان» مردي روستايي و فقير با نام «بايز» عاشق دختر مرد ثروتمندي با نام «همين» مي­شود، اما شرايط اجتماعي بايز هيچ گاه به او اجازه نمي­دهد به خواستگاري همين برود. بايزِ ترانه­گو و مسکين از اينکه بتواند به عروسي با دختر مردي ثروتمند مفتخر شود، فاصلۀ زيادي دارد. تنها راهي که براي بايز قابل تصور است، برداشتن همين و همراه او فرار کردن به شهري شلوغ و خود را در شلوغي آن شهر گم کردن است. از اينجا به بعد زندگي پر از رنج و درد آنها آغاز مي­شود. هَمين مجبور مي­شود براي کمک کردن به بايز در ادارۀ زندگي، به منزل ثروتمندان برود و در آنجا رخت آنها را بشويد. بايز نيز با شکار پرستوها و فروش آنها به رستورانها، روزهايش را در خارج از شهر به سر مي­برد. اما ناملايمات زندگي و رنج و تعب آن به همين بسنده نمي­کند و بايد حادثه­اي طبيعي ناخوش، چهرۀ زشت مرگ را چون هديه­اي به آنان بدهد. غروبگاهي پس از شکاري خوب، خوبتر از روزهاي گذشته، وقتي بايز به منزل مي­رسد، همين هنوز به خانه برنگشته بود. برنگشتن همين، در هواي باراني و شرايط نامساعد جوي آن غروب، بايز را اندوهگين مي­کند. طبيعت و عملکرد ويران کنندۀ آن و آماده بودنش براي نابودي زندگي بايز و همين در آن غروب، به شيوه­اي اديبانه و با ظرافتي تجربي، ويژگي ناتوراليستي اين رمان را آشکار مي­کند. سيلي نيرومند، که دارد همۀ آبادانيهاي شهر را به ويرانه­اي بدل مي­کند و همۀ کوچه­ها و خيابانهاي شهر را به رودي خروشان تبديل کرده است، سبب نگراني بايز بيچاره در مقابل سرنوشت عشق بينوايش شده است. به همين دليل ديوانه­وار هر کوي و برزن شهر را مي­گردد و بر هر دروازه­اي مي­کوبد بلکه نشاني از يار گم شده­اش بيابد. اما هيچ خبري از يار نيست. از روي نااميدي به منزل برمي­گردد مي­بيند که خانه نيز ويران شده. اگر ديروز شرايط و وضعيت اجتماعي عامل فرار بايز و همين از روستا به شهر شده بود، امروز طبيعت، بيرحمانه سرپناه اين دو دلدادۀ بيچاره را چنان بر سرشان ويران مي­کند و همين را از عاشقش، بايز دور مي­کند که تنها ترانه­هاي خيالي پر از نوستالوژي بايز مي­تواند همسفر ديوانگيهاي او باشد. موفق نشدن بايز در تدارک زندگي خوش براي خود و همين همسرش به جايگاه اجتماعي و نظام طبقاتي او برمي­گردد. به علاوه خشم طبيعت و سيل نيرومند عامل مرگ همين و اين مسأله نيز بعدتر عامل ديوانه شدن بايز مي­گردد.

در رمان «ته­مي سه­ر خه­رمه­ن» رابطۀ ژرف و رمانتيک ميان فرهاد و بز ديوانه­اش، مايۀ ظرافتها و ريزه­کاريهاي روايت در طبيعت اين ارتباط و سرانجامش مي­شود. در اين رمان، آماده بودن طبيعت در اوج است. فرهاد حکايت عشق خود نسبت به بز را با ظرافت هرچه تمامتري بيان مي­کند. بز در اين حکايت محرم اسرار فرهاد شده است. فرهاد همۀ اسرار خود را براي بز بازگو مي­کند و هيچ چيزي را از او پنهان نمي­کند. به همان صورت، فرهاد همۀ نهانيهاي خود و بز را براي شيرين روايت مي­کند. در واقع هيچ جدايي ميان بز و شيرين براي فرهاد وجود ندارد و عشق فرهاد در ميان آنها به طور يکساني تقسيم شده است. مثل هم نگاه کردن به عشق بز و شيرين، فرهاد را چنان بار مي­آورد که شيرين و بز را در هم آميزد. براي مثال هنگامي که فرهاد صبحها شيرين را در مدرسه مي­بيند، به سختي فرهاد، شيرين و بز را از هم جدا مي­کند. حتي گاهي که با دقت به زلفان شيرين خيره مي­شود، با تصويري از بز در ذهنش درمي­آميزد. گاهي دوست دارد شيرين را مانند بز در آغوش گيرد و بوسش کند، اما جرأت انجام آن را ندارد. زماني عشق فرهاد به بز آشکار مي­شود که سيامند شبان پاي بز را شکست، در اين هنگام به اوج مي­رسد:

شبي ديگر که بز را بيرون آوردم و جلو مهتاب او را نگاه کردم، ديدم که لنگ لنگان راه مي­رود اين بود که زد زير گريه و فهميد پدرسوخته با عصايش زده پاي راست بز را شکسته و هيچ کس هم آن را شکسته بندي نمي­کند. ديگر بوي غارهاي سرد را نمي­داد، رانهايش را دست ميزدم حس مي­کردم که مثل قبل گوشتالو نيست. هرگز! اين بز، بز من نيست. آن شب مانند من غمگين بود، با احساسي چون انسان به مهتاب نگاه مي­کرد و مي­گريست. هردو براي شکوه از دست رفته­مان گريه مي­کرديم و اشکمان بند نمي­آمد.

شکست قهرمان همچون ويژگي­ رمانهاي ناتوراليستي، در رمان بسيار آشناي «حصار و سگهاي پدرم» آشکارا خود را نشان مي­دهد. پسر ارشد خانواده همچون شخصيت اصلي داستان، پدر خود را به قتل مي­رساند. پدر مانند شخصيتي توتاليتر، تمامي اعضاي خانواده را در حصار خود زنداني کرده است. هيچ کسي، حتي حيوانات نيز حق ندارند از زير فرمان پدر شانه خالي کنند و کاري بر عکس خواست او انجام دهند. پسر ارشد خانواده با تشويق ديگر اعضاي خانواده و به اميد اينکه به کشتن پدر حصار و اعضاي خانه رهايي يابند، پدر را مي­کشد. اما کشتن پدر عاملي براي هرج و مرج در خانواده مي­شود و بعدها پدر از اين عمل خود پشيمان مي­شود. خواهر و برادرانش نيز پس از آن به او اجازۀ ماندن در منزل نمي­دهند. آنها اکنون از پسري که پدر خود را به قتل رسانده است، بيزارند. پسر تصور مي­کرد با کشتن پدرش، خواهر و برادران و زنهاي پدر را آزاد مي­کند. ولي اکنون برعکس، تمامي خواهر و برادران و زنهاي پدر، با او دشمن شده­اند. آنها به پسر ارشد تهمت بي نظمي و بي انضباطي منزل دادند. پسر که از کشتن پدر پشيمان شده است از منزل فرار مي­کند و روي به گورستان مي­نهد و از گورکن گورستان اجازه مي­گيرد که در کنار گور پدرش بزيد. او اکنون در کنار گور پدرش - که در حصار سگهاي پدر محاصره شده است- درازکشيده است. هذيانهاي پسر نشان مي­دهد که او ديگر به جزئي از گورستان بدل شده است و جز گريۀ زنان سياه پوش و عوعوکردن سگهاي پدرش نه چيزي مي­بيند و نه چيزي مي­شنود. سرانجام پسر تسليم مي­شود و مي­گويد: آن پايان است پايان. خواننده در سرنوشت پسر احساس نوعي جبرگرايي (determinism) مي­کند و چنان درک مي­کند که پسر به هيچ وجه توان فرار از سرنوشت محتومش را ندارد. او هيچ اميد و نقشه­اي براي رهايي ندارد.: این نیز به نوعی سرنوشت از پیش تعیین‌شدۀ قهرمان اصلی ژرمینال اثر امیل زولا و احساسات او پس از شکست شورش بزرگ کارگری است که خواننده را به یاد می‌آورد.

در «خواب عنکبوت» و در همان ابتدا، قهرمان داستان، بر اين نظر پاي مي­فشارد که او در دنياي رؤياهايش زندگي مي­کند و قبل از خواب از خدا مي­خواهد که به او توجهي بکند و رؤياي خوبي برايش مهيا کند و با بارش باران، او را از زندگي خشک و بياباني رها کند. زندگي شخصيت اصلي اين رمان که راوي رمان نيز هست، چنان دردمند است که مدام از خدا مي­خواهد با خوابي خوش او را از تمامي اين آزارها رهايي بخشد. پناه بردن به دنياي رؤيايي خوش، تنها راهي است که مي­تواند قهرمان اين داستان را براي رهاشدن از غمها و آزارهايش رهايي بخشد. اما افسوس که رؤياهايش هميشه خوش نيستند و گاهي پر از ترس و لرز و وحشت است. در يکي از خوابهايش که همسرش، پاکيز وادارش مي­کند آن را نقل کند، خوشي و ناخوشيهايش با هم آميخته هستند. او با همسرش در خواب به عنکبوتي تبديل شده­اند. در اينجا خوابي پر از راز و اسرار و شگفتي بيان مي­شود. خوابي که آنها هر دو عنکبوت شده­اند و در کالبد عنکبوت با هم عشق بازي مي­کنند. حسودي همسر زن قهرمان بي­نام، ما را به درون پاکيز مي­برد. مرزهاي خواب و واقع را درهم مي­شکند و جمله­هاي پاياني روايت، چيزي جز اصرار قهرمانانه براي خواب و مردن و يا مردن و خواب نيستند. اين است که قهرمان داستان بايد خود را رها کند و طعم تلخ شکست را بچشد و تسليم مرگ شود. «ناچار شدم بميرم که بخوابم و يا بخوابم که بميرم.»

روايتگر ناشناس «ژنيکي منگن» خودش رمان نويس است و اين رمان را براي خاطرات قصابي اختصاص داده، که پدرش همراه اوست و مملو از يأس و نااميدي است. در هنگام پيري با دلشکستگي فراوان مي­گويد: «عجيب است که براي کسي جواني نمي­ماند. هيچ است. فرزندم! دنيا هيچ است.»

مموي قصاب همچون شخصيت اصلي رمان، در يکي از شبها اين ماجرا را براي روايتگر رمان بازگو مي­کند. تمايل و دقتهاي ممو نسبت به زنهايي که براي خريد گوشت مي­آمدند، با دقت و از زبان خودش بازگو مي­شود. زخمهاي فراوان دستهايش نشان از سالها زحمت و کار او چون قصابي است که اکنون روايتگر به آن مي­انديشد. شاه بيت ميان همۀ روايتها، سخن از عشق مموي قصاب نسبت به دندانپزشکي با نام ليلا است. اين داستان در نهايتِ فقر و ناکامي جنسي ممو مي­چرخد. روزي که ليلا براي خريد گوشت به قصابي مي­آيد، عشقي ديوانه­وار در دل ممو جوانه مي­زند و آن را به ملودرامي بي­مانند بدل مي­کند. وقتي ممو مي­فهمد مشتري­اش دندانپزشک است، به خاطر نزديک شدن به او و لمس صورتش با دستهاي ليلا، به بهانۀ دندان­درد نزد ليلا مي­رود و او را وادار مي­کند بدون بي­حسي دندانش را بکند. اکنون پس از سالها، همۀ اين دردها را هنگام مستي براي پسرش و مهمان نويسنده­اش بازگو مي­کند و بدين گونه چارۀ غمهايش و آرامشش را فقط و فقط در خيالي نوستالوژيکي دوران جواني مي­يابد. براي کسي که تمام زندگي­اش ديوانگي و درد دل بوده، «اکنون تنها لحظات طاقت فرساي گذشته است که او را اندکي آرام مي­کند.»

در رمان «ژنيک به­سه­ر مه­ناره­وه»، شادي در همان ابتدا به مثابۀ اولين شخصيت رمان، دچار نوعي شکست مي­شود. رابطۀ او با بهرام پسر عمويش در کلبۀ باغ و ريختن چند قطره خون و از دست دادن بکارت، آغاز دردي جانکاه مي­شود و شاد بودن تنها در ميان شخصيتها چون امري ظاهري ديده مي­شود. وگرنه سهم دختر هنرمند و طراح اين رمان تراژيک، جز غم و اندوه چيزي نيست. ارزشهاي اجتماعي جامعۀ کردي و از دست دادن بکارت دختر قبل از عروسي، تابويي وحشتناک است که زندگي قرباني­اش را به دوزخ بدل مي­کند. در تمام رمان، خواننده شاهد آزار ديدن شادي به واسطۀ آن حادثه است. ممکن است انتخاب نام شادي نيز به نوعي بازي گروتسکي باشد که چون کنايه­اي نيرومند محتوايي پر از اندوه را در واژۀ شادي پنهان مي­کند.

بهرام به دليل رابطه­اي که با شادي داشته از سرانجام عملش مي­ترسد و وطن را ترک گفته و به خارج از کشور فرار مي­کند. پس از مدتي ماندن در خارج، حتي از ارسال نامه به شادي خودداري مي­کند. شادي نيز با پنهان کردن رازش، مدام آزار مي­بيند. بعدها شادي ماجرا را براي هُمر که پيشتر پيشمرگ بوده و از او خواستگاري مي­کند، بازگو مي­کند. پس از مرگ همر، شادي قصد دارد در همان منزل، که نزديک منارۀ مشهور شهر بوده بماند، اما اکنون حکومت قصد دارد منازل نزديک مناره را خراب کرده مجتمعي بسازد. بهانۀ حکومت اين است که مناره خراب خواهد شد و بايد منازل اطرافش خالي از سکنه شوند. شادي بر ماندن در خانۀ خود پافشاري مي­کند و با تمام توان از تخريب نکردن مناره دفاع مي­کند. تمامي راههاي راضي کردن شادي براي تخريب با شکست مواجه مي­شود. حتي بازگشت بهرام و راضي کردن شادي نيز شکست مي­خورد. مونولوگهاي پر از درد شادي هنگام روبه رو شدن با بهرام، زيباترين تلاش و پافشاريِ زني آزارچشيدۀ کُرد در برابر ظلمي است که بر او تحميل شده است. آن هم فقط به خاطر اينکه با مردي که او را دوست داشته، رابطه داشته است. آمادگي طبيعت در نگاره­هاي شادي، تلاشي خستگي ناپذير هنري است براي حفظ مناره و منزل، که اکنون شکلي نوستالوژي به خود گرفته است. سوژۀ نگاره­هاي شادي توجه دوستانش را جلب مي­کند و باعث سرزنش او مي­شود که چرا بايد آنقدر بر ماندن در آن منزل پافشاري بکند. « آخر چرا شادي! آن همه پروانه­هاي مرده براي چيست؟ آن همه فصل پاييز و برگريزان! آن همه منارۀ کج و ويران! محلۀ ويران! ويرنۀ پر از کلاغ و جغد!»

توصيف ريزه­کاريهاي طبيعت و نيز تعريف گروتسکيِ شخصيتها، تکنيکي کاملاً ناتوراليستي است. اين تکنيک به صورت بسيار موفقيت­آميزي در رمان «ژنيک به سه­ر مناره­وه» به کار رفته است. آزار چشيدن شادي پس از رابطه با بهرام، همان رنج مستمري است که تمام هستي­اش را فرامي­گيرد. غم و اندوه مداوم شادي، دردي عميق براي شادي است که لحظه­اي او را رها نمي­کند. روايت اين رمان، از روايت دقيق و مداوم ترس و لرز کشندۀ شادي، به صورت موفقيت آميزي اثري ناتوراليستي کُردي مي­آفريند. رمان‌های شیرزاد حسن، به‌عنوان یک نیاز برجسته در سبک طبیعت‌گرایی، به اصول علمی دترمینیسم تکیه نمی‌کنند و برای واکاوی ریشۀ آن مشکلات اجتماعی که شخصیت‌های داستان با آن مواجه‌اند، به‌طور آشکار به این اصول علمی اشاره‌ای نمی‌کنند. در حقیقت، یکی از اصول اساسی طبیعت‌گرایی، پایبندی کامل به مبانی این نگرش علمی مادی‌گرایانه است. به علاوه شيرزاد حسن بسيار موفقيت آميز بستر اجتماعي و ساختار آن را مي­يابد و خواننده به درستي کارکرد تخريبي اين معيار اجتماعي را احساس مي­کند و مي­بيند که چگونه زندگي انسانها مي­تواند به بازيچۀ باورهايي بدل شود که چيزي نيستند جز ساخته شدۀ اجتماعي که به روشني مي­توان ميزان غلبۀ فرهنگي آنها را در اين زمينه مشاهده کرد.

2-2. پناه بردن به گذشتۀ نوستالژيانه

نکتۀ مشترک در سرنوشت شخصيتهاي شيرزاد حسن، پناه بردن به گذشته­اي نوستالژيانه است. به عبارت ديگر، دنياي نوستالژيانه در زندگي شخصيتهاي رمانهايش آمادگي آشکاري دارند. شخصيتها براي فرار از دست نقش کشنده و آزارهاي مستمر روزانه در زندگي، به نوعي به گذشته­اي خيالي پناه مي­برند، که مايۀ آرامش و آسايششان را فراهم کند. اين ويژگيهاي رمانهاي شيرزاد حسن نمي­تواند به سادگي در چهارچوب ناتوراليسم قرار گيرد. پسري که در رمان «حه­سار و سه­گه­کاني باوکم»، پدر خود را به قتل مي­رساند، پس از ندامت از انجام کار، به گذشته­اي پناه مي­برد که در آن وجود پدر سبب اصلي نظم دنياي منزل و ساکنانش شده است. در رمان « پيده­شتي کارمامزه کوژراوه­کان» بايز به دنبال گم شدن همين و ويران شدن منزلش، ديوانه مي­شود و با ديوانه­گان ديگر همراه مي­شود. وقتي حکومت تصميم مي­گيرد، همۀ ديوانگان را جمع گند و به پايتخت، يعني بغداد بفرستد، و همه را بر ماشين ارتش سوار مي­کنند، بايز ترانه­اي مي­شنود بي­اختيار به گريه مي­افتد. اين ترانه، بايز را به گذشته­اي شيرين منتقل مي­کند. در آخرين دقايق، قبل از حرکت اتومبيلها، ترانه­اي عاميانه بايز را به گذشتۀ دور در دوران جواني برمي­گرداند. در روزهاي خوش گذشته، بايز با صداي خوشش، براي مردم روستايش ترانه مي­خواند و سبب شادي و خوشي آنها مي­شد. در شب گم شدن همين، علي رغم سيل ويرانگر و تخريبهايش، خاطرات روزگار گذشته در روستا به داد بايز مي­رسند، که مأيوسانه در کوچه­هاي شهر به دنبال همين مي­گردد، باعث آرامش روح و روان آشفته­اش مي­گردد. بيخود نيست که بايز مي­داند بزرگترين درد زندگيش واقعيتي است که او هيچ گاه نخواهد توانست به بهشت گمشده­اش، يعني روستايش برگردد. زندگي در اين شهر قديمي سخت است. در اينجا، در اين فضاي نا آشناي شهر، او چگونه مي­تواند زندگي آرامي براي همين فراهم کند و از خشم و تهديد به کشتن مردهاي آقا محافظت کند؟

خاطرات گذشته و ترانه­هاي عاميانه، در واقع مرهمي بر زخمهاي بايز هستند. چرا که تنها از طريق ترانه­هايش بود که بايز در مسابقۀ به دست آوردن دل همين بر همه فائق آمد. بايز مي­دانست که ارباب روستا، باوجود داشتن سه زن، قصد داشت همين را به عنوان چهارمين زن براي خود بگيرد. به همين دليل عاشق همين شدن کار آساني نبود و باعث خشم و انتقام ارباب از او مي­شد. بايز براي برنده شدن در اين مسابقه از ارباب روستا و به دست آوردن دل همين، چيزي جز صداي خوش ترانه­هايش ندارد. پس از سي سال زندگي پنهاني در شهر و ترس از بازگشتن به روستا، اکنون همين از بايز درخواست مي­کند که اگر مُرد، جنازه­اش را به روستا برده آنجا دفن کند. اکنون که بايز در اتومبيلي همراه ديوانگان ديگر به بغداد برده مي­شود، ترانه­اي مي­شنود و او را به ياد آخرين روز زندگي با همين مي­اندازد که در آن غروب براي هميشه ناپديد شد. در واقع آن ترانه بيتي عاميانه است که براي دفن جنازۀ همين در روستا به ياد بايز مي­آورد و اکنون با صداي اندوه باري آن را به ياد بايز مي­آورد.

دەروێش ...نەکەی لێرە بمنێژی...

ئۆباڵی منت بە ئەستۆ...

ڕۆژبازاڕی قیامەتێ...

ئەگەر مردم توو خوا نەکەی لێرە بمنێژی...

بمبەوە...بمبەوە دەشتێ ...گوندەکەی خۆمان

گەردەنت ئازا ناکەم...

ئەگەر لە سەر گردی عاشقان نەمنێژی؟

ئاخر کوڕەتیم زۆری تێدا نەژیام...

دە با بە مردن بچینەوە ئەوێندەرێ...

ئەوجا هەموو فەسڵی بۆهاران وەرە سەر گۆڕەکەم و دووسێ چەپکە نێرگز لەبەر.

پێیانم...

نا...نەکەی...

لە کن سەرم دابنێ، تا تێر تێر بۆنیان بکەم...

ئەمن دەزانم بایز...

جارێکی دیکە ئەوێندەرێ نابینمەوە...

ئەمک دەزانم هەردووکمان گوڕ غەریف دەبین...

ئەمن دەزانم...³

شادي در «ژنيک به سه­ر مناره­وه»، تقدير و سرنوشت خود را با مناره گره بسته است و شديداً بر زندگي در خانۀ خود پافشاري مي­کند و با تمامي تهديدات مقاومت مي­کند. در اين رمان، مناره به سمبولي براي گذشته بدل مي­شود. نظارت دقيق و ادامۀ مناره و تأثير وسيع آن در نگارکشيهاي شادي، به سمبوليک بودن مناره اشاره مي­کند که روزگاري رمز مقاومت و آرامي و خوشي بوده است.

ممو، در رمان «ژنيکي منگن» داراي دردهايي واقعي است که از دست آنها در رنج است. اما او تنها در دنياي خيالي خود و هنگامي که دستش در ميان بز و گوسفندهاي قصابي شده­اش هست، به فکر زنان زيباي خريدار گوشت مي­­افتد و آرام مي­شود. اکنون فقط زماني به ياد مشتريان زن مي­افتد که با شگفتي دست و بازويشان را نگاه مي­کرد و از آن لذت مي­برد. فرهاد در رمان «ته­مي سه­ر خه­ره­ند» با برگشت به دوران بچگي خود از تنهايي اکنون پر از ملالتش فاصله مي­گيرد. نقش افسانه­ها و رمانهاي عاشقان در شکل گيري شخصيت فرهاد، به روشني در اشارات او به گذشته­اش نمايان مي­شود. هنگامي که او پس از ساليان طولاني زندگي در خارج به وطن بازمي­گردد و با شهر ويرانه­اش مواجه مي­شود هيچ چاره­اي جز پناه بردن به حکايات مادربزرگش – که در دوران بچگي برايش تعريف کرده بود - نمي­يابد.

«نفرين بر تو باد مادربزرک...اين حکايتهاي تو بودند که گردن مرا شکست. تا امروز و تا ابد مرا فريب دادند. اولين حکايت عشق و سفر تو بود که مرا هوايي کرد و به خيالپردازي افتادم...براي هميشه مرا بيچاره کرد. داستانهاي پر از اميد و خوشي و نااميدي و حسرت عشق بود که در آن سن و سال اندک، مرا دچار حالتي کرد که خودم نيز نمي­دانم چيست. اين گناه تو بود که مغز کوچک مرا پر از افسانه و حکايت و داستان کرد. شبها نيز در خواب وارد همان دنياهايي مي­شدم که تو براي من در داستانها آفريده بودي. چقدر با حکاياتي چون: شيرين و فرهاد، لاس و خزال، خج و سيامند، خورشيد و خاور، ليلا و مجنون، مم و زين، پسر کچل و دختر پادشاه، به من زندگي دادي. چنان اين حکايات را بازگو مي­کردي که گاهي خودم را فرهاد، لاس، سيامند، مجنون، مم و...حس مي­کردم. به قهرمان شکست ناپذير همۀ داستانهايت بدل مي­شدم.

سرنوشت تراژدي مانند بز فرهاد و پناه بردن او به حکايات مادربزرگ براي رهايي از دردهاي تلف شدن بز، نمونۀ ديگري است از پناه بردن به گذشته و رها شدن از اکنون. در واقع ميان فرهاد و بزش نوعي فنا در همديگر ديده مي­شود. بعدها بز از بلندي سقوط مي­کند و تلف مي­شود. فرهاد بز را در خواب مي­بيند که او را صدا مي­زند و به او مي­گويد: اگر به راستي مرا دوست داري، بيا و با هم بميريم. فرهاد مرگ بز را چون خودکشي نام مي­برد. پس از مرگ بز فرهاد کاملاً بيمار مي­شود. مادربزرگ براي اينکه فرهاد را مداوا کند او را به کوه مي­برد. در مسير، هنگامي که فرهاد بر اسبي در آغوش ننه­اش سوار شده از مادربزرگ مي­خواهد که برايش حکايتي تعريف کند. مادربزرگ هنگام تعريف کردن حکايت براي فرهاد، بر روي اسب مي­ميرد. گوش دادان به حکايات مادربزرگ، فرهاد را به ياد شيرين مي­اندازد، تنها کسي که فرهاد مي­توانست نهانيهايش را براي او بازگو کند. دوباره گذشته و آرامش و عشق.

3.       نتيجه گيري

خوانش دقيق رمانهاي شيرزاد حسن نشان مي­دهند که همۀ آنها به صورت کلي، داراي ويژگيهاي سبک ناتوراليستي هستند. بر مبناي تعريفي که ريچارد لهان از اين مکتب ارائه داده است مي­توانيم با اطمينان بيشتري رمانهاي شيرزاد حسن را به نوعي وابسته به اين مکتب ادبي بدانيم. لهان در تعريف مکتب ناتوراليسم مي­گويد: اين مکتب ادبي عبارت است از باورهايي که در چهارچوب سبکي ادبي قابل جمع بندي هستند. اما از نظر تعدادي از نويسندگان، به شکل جدا به کار مي­روند. البته اگر ناتوراليسم عبارت باشد از باوري منسجم که به طرزي يکسان توسط تعدادي نويسنده رعايت شود، مشکل است بتوانيم شيرزاد حسن را داراي سبکي ناتوراليستي بدانيم. براي مثال جانب علمي و علم گرايي در برابر فرد و جامعه در رمانهاي شيرزاد حسن به شکل آشکارا ديده نمي­شود. در واقع هيچ گاه همۀ کارکردهاي علم در معناي محدودش، در رمانهاي شيرزاد حسن ديده نمي­شوند. اما تا آنجا که به شخصيتها و شکست آنها و آمادگي طبيعت برمي­گردد، رمانهاي شيرزاد حسن نمونۀ خوب و موفق ناتوراليسم ادبي هستند. آنچه که دربارۀ جان اشتاين بک گفته مي­شود، تا حدودي دربارۀ شيرزاد حسن نيز صحيح است. نوشته­هاي اشتاين بک تا آنجا که به ابژه بودن برمي­گردد، خارج از روش دقيق علمي و ناتوراليستي هستند. اشتاين بک عاشق هرچيزي است که طبيعي مي­داند و در سطح توجه و احساسات، خيلي هوشيار است. زندگي شخصيتهاي رمانهاي شيرزاد حسن نمي­توانند از امکان آزادي فرد بهره بگيرند. به عبارت ديگر، بر مبناي ديدگاههاي اميل زولا در بارۀ ناتوراليسم، شخصيتهاي رمانهاي شيرزاد حسن به نوعي سوژۀ دترمينيسم هستند و خارج از خواست و ارادۀ خودشان، دچار حوادث سخت و کشندۀ زندگي مي­شوند. در واقع گاهي اوقات تنها بخشهايي از يک مکتب ادبي به وسيلۀ نويسنده­اي با فرهنگي ديگر به کار برده مي­شود. سبک آثار ناتوراليستي اواخر سدۀ نوزدهم و آغاز سدۀ بيستم به شکلي گسترده از جانب نويسندگان جهان مورد توجه قرار مي­گرفت. رمان نويس برزيلي، آليسو آزيفيدو (1857- 1913)، برخي از ويژگيهاي مکتب ادبي ناتوراليسم را وارد ادبيات برزيلي کرد. رومانهاي شيرزاد حسن نيز به همين شکل ديده مي­شوند که مکتب ادبي ناتوراليسم در زمانهاي ديگر به شکلي ديگر وارد ادب ديگري مي­شود.

به احتمال، شيرزاد حسن به شکلي آگاهانه يا ناآگاهانه از سبک ناتوراليسم، به مثابۀ تکنيکي شايسته و براي آشکار کردن زندگي سخت و پر درد شخصيتهايش در کردستان بهره گرفته است. دونالد پيزر در مقدمۀ خود براي کتاب کمبريج براي رئاليسم و ناتوراليسم آمريکايي مي­گويد:

«بدين گونه ممکن است که ناتوراليسم چون ابزاري براي نسلي از نويسندگان آمريکايي باشد براي نشان دادن دورانهاي سخت زندگي در آمريکا. زندگي سخت هم به معني سختي اقتصادي و هم به معني بيماريهاي روحي رواني. هر نسلي نيز نگرانيهاي روشنفکري و اجتماعي روزگار خود را با ويژگيهاي ناتوراليسم در هم مي­آميزد. براي مثال فرويديسم و مارکسيسم در دهۀ سي سدۀ بيستم و جنگ ويتنام و پس از آن.

به باور پيزر، اشارات مکتب ناتوراليسم در بسياري از نويسندگان آمريکايي مانند: فاکنر، همينگوي، ريچارد رايت، نلسون آلگرين، نورمن ميلر و جيمس جونز ديده مي­شود. شيرزاد حسن به سبب توصيفات بسيار دقيق شخصيتهايش و دنياي ذهنشان و همچنين توصيفات تأثير طبيعت بر انسانها، خود را چون وابسته به مکتب ناتوراليسم نشان مي­دهد. فرار از دنياي واقعي، که آزارهاي کشنده به مردمان مي­دهد و دنبال نوعي آرامش گشتن، شخصيتهاي شيرزاد حسن را وامي­دارد به دنيايي نوستالژي پناه ببرند.

منابع و مآخذ

Gauthier, paul, Zola on Naturalism in Art and history, Modern Language Notes, Vol. 70, No.7 (nov. 1955).

Thompson, Hannah, naturalism Redressed: Identity and clothing in the novels of Emile Zola, Oxford: Legenda, European Humanities Research Centre, university of Oxford, 2004.

Lehan, Richard, The Eroupean Background, Donald pizer, The Cambridge Componion to American Realism and naturalism, Howells to London, Cambridge: University press, 1999.

Jameson, Fredric, The Political Unconscius: Narrative as a Socially Symbolic Art, London: RoutledgeT 1996.

Diaz Lage, Jose M, Naturalism and Modes of Literary Production in George Gissing;s New Grub Street; Atlantis, Vol. 4, no,2 (December 2002).

شیرزاد حەسەن، سەجەمی بەرهەم ٢، هەولێر: ئاراس، ٢٠٠٥.

حەسەن، شیرزاد، کۆڕۆمان: سەرژەمی بەرهەم ١، سلێمانی: ڕەنج، ٢٠١٢.

ميرصادقي، ميمنت و جمال (1388). واژه­نامۀ هنر داستان نويسي، تهران. کتاب مهناز.

Marchant, Elizabeth A, Naturalism, Race, and Nationalism in Aluisio Azevedo;s O mulato, Hispania, Vol, 83, No.3(sep. 2000)

Ross, Woodburn O, john Steinbeck: Naturalism;s Priest, College English, Vol, 10, No. 8 (may, 1949).

Pizer, Donald, Introduction; Donald pizer (ed), The Cambridge Companion to American Realism and Naturalism: Howells to London< Cambridge: Cambridge University press. 1999.

 

---

[1]  [e-mail]

---

[1]  . براي اطلاعات بيشتر در بارۀ آثار شيرزاد حسن و چاپ و انتشار آثار او و گفتگوها و مصاحبه­هاي با نويسنده نگاه کنيد به سايت نويسنده: www.sherzadhasan.com

[2]  . ناتوراليسم يا طبيعت گرايي مکتبي است که بر اساس نظريه­اي فلسفي به همين نام در اواخر قرن نوزدهم و اوايل قرن بيستم، نخست در فرانسه و سپس در آمريکا و انگلستان و ساير کشورهاي اروپايي به وجود آمد. بر اساس فلسفۀ ناتوراليسم، هرچيزي که وجود دارد، بخشي از طبيعت است. بنابراين در حوزۀ فعاليت علم قرار دارد و به وسيلۀ علتهاي مادي و طبيعي قابل توصيف و توجيه است. پيروان مکتب ناتوراليسم بر اساس همين فلسفه حوادث و رويدادهاي زندگي را تشريح مي­کنند و اعتقادي به علت ماوراءالطبيعي و ماوراء پديده­هاي علمي براي توجيه حوادث و رويدادهاي زندگي ندارند و به زبان ساده­تر فلسفۀ جبرگرايي را در ادبيات و به خصوص در داستان نويسي به کار مي­برند...به اعتقاد اميل زولا کار رمان نويس، تشريح و کالبد شکافي زندگي است و رمان نوعي آزمايش بر روي زندگي محسوب مي­شود. (ميرصادقي، 1388: ذيل ناتوراليسم)(م)

[3]  . در اينجا به بهانۀ اين چند سطري که آمد، مي­خواهم به روش نقطه­گذاري در رمانهاي شيرزاد حسن اشاره بکنم تا حدود بسياري خارج از ضوابط و قوانين شناخته شدۀ نوشته­هاي مدرن است. نقطه­گذاري به عنوان ابزاري مهم براي آسانتر کردن درک متن در نظر گرفته مي­شود و بدون توجه به نشانه گذاريهاي نوشتن، مشکل است خواننده بتواند ارتباط لازم را با متن برقرار کند. اين مطلب اگر براي نوشتن چون ابزاري ارتباطي درست باشد، در آثار ادبي که نشانه­ها در واقع بخشي از ظرافتکاري متن و آفرينش معناست، به مراتب مهم­تر است. اگر نقطۀ پاياني جمله عبارت باشد از تمام شدن جمله­اي و آغاز شدن جملۀ ديگر، خواننده نمي­داند دو نقطه پس از جمله و گاهي واژه به چه معني است. البته گاهي اين دو نقطه به سه نقطه هم بدل مي­شود و خواننده اطمينان ندارد که آيا اين سه نقطه همان و غيره است يا معناي ديگري دارد.

 

 

Real Pain and the Nostalgic Solution (Reading and Reviewing Shirzad Hassan's Novels)

Hashem Ahmadzadeh

Assistant Professor, Department of Kurdish Studies, Uppsala University, Sweden

Abstract

Shirzad Hassan (born 1950) is a famous Kurdish novelist who began writing at a young age. He has become known as one of the modern novelists of Kurdistan and has translated a number of successful novels and several volumes of books from English into Kurdish. The events in his novels - which usually take place in Kurdish society - reflect the events of his own society. The characters in Shirzad Hassan's novels often suffer from severe pain and agonizing sadness from which they resort to anything to escape, but apparently they never find relief. The only way to escape is a nostalgic return to the past before that. The features seen in Shirzad Hassan's novels draw the reader towards naturalism. In a way that he thinks he is influenced by the literary school of naturalism on the one hand and a kind of determinism and positivism on the other. This article, which has been conducted with an analytical-descriptive method using library resources, leads us to the conclusion that although naturalistic elements are seen in Shirzad Hassan's works, this does not mean that he was directly influenced by this school. In fact, it can be said that a certain amount of naturalistic elements is seen in Shirzad Hassan's works.

Keywords: Shirzad Hassan, naturalism, positivism, determinism

 

---