مناسبات سیاسی ـ نظامی آشور با پارس (پارسوآ، اَنشان هخامنشی)

محورهای موضوعی : باستان‌شناسی

مراد حسین پاپی بالاگریوه ¹ , میرزامحمد حسنی ² , مریم کلبادی‌نژاد ³

1 - دانشجوی دکتری تاریخ ایران باستان، گروه تاریخ و باستان‌شناسی، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.
2 - استادیار گروه تاریخ، واحد شاهرود، دانشگاه آزاد اسلامی، شاهرود، ایران.
3 - استادیار گروه تاریخ و باستان‌شناسی، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

تاریخ دریافت : 1404/03/29 تاریخ پذیرش : 1404/06/06 تاریخ انتشار : 1404/06/10

کلید واژه: پارسوآ, پارسوماش, انشانِ هخامنشی, آشور,

چکیده مقاله :

هدف این تحقیق بررسی مناسبات سیاسی ـ نظامی پارس با آشور است. نام­واژهٔ پارس (پارسوآ) در نیمهٔ دومِ سدهٔ نهم ق.م، در لشکرکشی­٨٣۶­ق.م، شَلمَنَصر سوم، به زاگُرس، به دیده می­‌آید، جایی­که در سالنامه‌های آشوری از سرزمین و مردمانی با نامِ پارسوآ (پارسواش، پارشواش)، نام برده شده که در محدودهٔ کردستان و کرمانشاه، می­‌زیسته‌­اند. این پادشاه، برای دومین بار در ۸۳۵-۸۳۴ق.م، پارسوآ، را غارت نمود. در زمان جانشینان وی ­(شَمشی.اَدَد پنجم، ­ملکه سمیرامیس، اَداد.­نیراری سوم، شَلمَنَصر چهارم­، آشور.­دان سوم و ­آشور.­نیراری چهارم)، مناسبات مهمی بین آشور و دیگر زاگرس­‌نشینان، به‌­ویژه مادها، برقرار بوده که نشان می‌­دهد آشور با پارسوآ، باهم در ارتباط بوده­‌اند. تیگلات.پیلَسَر سوم، در۷۴۴ق.م، به پارسوآ لشکرکشی کرد و آن را تابعِ آشور نمود. با حملات سارگون دوم، در ۷۱۶-۷۱۲ق.م، به این ناحیه، مناسبات میان آشور و پارسوآ، پایان پذیرفت چه ­این‌که پارس­‌ها در حدود­۷۰۰ق.م، به سرزمین ایلام و خاصه اَنشان، مهاجرت نموده یا رانده شدند و از این ­پس با نامِ پارسوماش ­(پارساماش، اَنشان هخامنشی) خوانده می‌شوند. مناسبات پارسوماش (اَنشان هخامنشی) در زمان هخامنش و جانشینانِ وی (چیش­پیش و کوروش یکم) با سِنّاخِریب (جنگِ هَلوله در ­۶۹۲­ق.م)، اَسَرحَدّون (در ­۶٧۶­ق.م) و به‌­ویژه آشور.بانی­پال، پس از شکست ایلام از آشور (۶۴۰-۶۳۹ق.م)، مهم در نظر می‌­آیند. گویا، پارس­ها در سلسله­‌جنگ‌های اتحادیهٔ ماد علیه آشور (۶۱۴-۶۰۵ق.م)­،­ که به براندازی شاهنشاهی آشور، انجامید، نقشِ پُررنگی داشتند. سؤال اصلی این است که مناسبات سیاسی ـ نظامی آشور با پارس را در چه زمان و با چه عناوینی می­‌توان ترسیم نمود که با توجه به آنچه آمد، نتیجه گرفته می‌­شود، این مناسبات در دو مرحله به انجام رسیده‌اند: مناسبات آشور با پارسوآ (۸۳۶- ۷۰۰ق.م) و مناسبات آشور با پارسوماش­ (اَنشان هخامنشی) (­۷۰۰-۶۰۵ق.م).

چکیده انگلیسی:

This research examines the political-military relations between Assyria and Pars (Parsua, Achaemenid Anshan). The term “Pars” first appears in Assyrian annals during the campaign of Shalmaneser III to Zagros in 836 BCE, which mention a land and people called Parsua (Parsuash, Parshuash) in the region of Kurdistan and Kermanshah. This king plundered Parsua again in 835–834 BCE. Under his successors, including Shamshi-Adad V, Queen Semiramis, Adad-nirari III, Shalmaneser IV, Ashur-dan III, Ashur-nirari IV, Tiglath-Pileser III, and Sargon II, significant relations were maintained with other Zagros peoples, especially the Medes, indicating ongoing ties with Parsua. Tiglath-Pileser III campaigned against Parsua in 744 BCE and subjugated it. Sargon II’s campaigns in 716–712 BCE ended Assyrian relations with Parsua. The Persians migrated around 700 BCE to Elam (Anshan) and became known as Parsumash (Achaemenid Anshan). Under Achaemenes and his successors (Teispes and Cyrus I), Parsumash had important relations with Assyria, especially during the reigns of Sennacherib (Battle of Halule in 692 BCE) and Ashurbanipal (after Assyria’s defeat of Elam in 640–639 BCE). The Persians also played a major role in the Median coalition against Assyria (614–605 BCE), which led to the fall of the Assyrian Empire. The main question is: when and under what designations can the political-military relations between Assyria and Pars be outlined? It is concluded that these relations occurred in two phases: 1. Assyria and Parsua (836–700 BCE), and 2. Assyria and Parsumash (Achaemenid Anshan, 700–605 BCE.

Introduction

The study of early interactions between Assyria and the emerging Persian groups offers an essential perspective on the political and cultural developments that preceded the rise of the Achaemenid Empire. The origins of the Persians, known initially as Parsua in the Assyrian annals of the 9th century BCE, and later as Parsumash in Elamite and Achaemenid contexts, remain a central issue in reconstructing the formative stages of Iranian history. The term “Parsua” first appears in the inscriptions of Shalmaneser III (r. 858–824 BCE), who conducted campaigns in the Zagros and reported encounters with a land and people called Parsua, located in what is now Kurdistan and Kermanshah. Over the following decades, successive Assyrian rulers, including Shamshi-Adad V, Adad-Nirari III, Tiglath-Pileser III, and Sargon II, maintained varying degrees of political and military interaction with Parsua. These engagements involved tribute collection, territorial subjugation, and occasional alliances, reflecting the shifting balance of power across the Zagros frontier.

Around 700 BCE, the Persians migrated further south and became known as Parsumash in Elamite territory (Anshan). Under Achaemenes and his descendants, they emerged as a more cohesive political unit and gradually engaged in both conflict and cooperation with Assyria. Their role became particularly significant during the late 7th century BCE when they participated in coalitions with the Medes and Babylonians against Assyria, culminating in the fall of the empire in 612–605 BCE. Thus, the trajectory from Parsua to Parsumash not only marks the gradual consolidation of Persian identity but also highlights the broader geopolitical dynamics of the ancient Near East. By tracing these interactions, this research aims to clarify the phases, nature, and implications of Assyrian–Persian relations, thereby contributing to a more precise understanding of the historical foundations of the Achaemenid state.

 Methodology

This research employs a descriptive–analytical approach grounded in historical source criticism. The primary materials consist of Assyrian royal inscriptions, annals, and cuneiform tablets, supplemented by Elamite and Urartian records, which provide external perspectives on the peoples of Parsua and Parsumash. These sources were systematically collected through archival and library research and examined using textual content analysis. The study applies a comparative method, juxtaposing Assyrian records with later Achaemenid and classical references, in order to identify continuities and discrepancies in the naming, geography, and political role of the Persians. Secondary literature, including archaeological findings and modern historical interpretations, was integrated to contextualize the primary evidence. The methodology also includes critical evaluation of terminological variations (e.g., Parsua, Parsumash, Anshan) to avoid conflation of distinct chronological and geographical phases. Through this combined framework, the study reconstructs the stages of Assyrian–Persian relations in two defined phases: (1) Assyria and Parsua (836–700 BCE) and (2) Assyria and Parsumash (700–605 BCE), highlighting their political, military, and cultural implications.

 Discussion

The political–military relationship between Assyria and the early Persians is best understood through a two-phase framework that reflects both geographical shifts and evolving political identities.

Phase I: Assyria and Parsua (836–700 BCE)

The earliest documented encounter occurred during Shalmaneser III’s campaign to the Zagros in 836 BCE. His inscriptions describe the conquest of a region named Parsua, whose inhabitants paid tribute and were integrated into Assyrian tributary systems. Subsequent rulers, including Shamshi-Adad V and Adad-Nirari III, maintained these relationships, often framed in terms of punitive expeditions against rebellious frontier communities. The geographic location of Parsua—likely in modern Kurdistan and Kermanshah—made it a strategic buffer zone between Assyria and the highland peoples, including the Medes and Manneans. The nature of these encounters demonstrates both Assyrian imperial interests in securing control over vital trade routes and the limited but persistent agency of local polities. Tiglath-Pileser III (r. 745–727 BCE) intensified Assyrian dominance by incorporating Parsua more firmly into provincial structures, while Sargon II’s campaigns in 716–712 BCE marked the climax of Assyrian intervention. After these campaigns, references to Parsua decline in Assyrian records, suggesting either assimilation or migration of its people.

Phase II: Assyria and Parsumash (700–605 BCE)

Around the turn of the 7th century BCE, the Persians are recorded under a new designation—Parsumash—in Elamite-controlled Anshan. This shift reflects both geographical relocation and a new stage in political development. Under Achaemenes, Teispes, and Cyrus I, Parsumash maintained complex relations with Assyria. At times, the Persians appear as tributaries, particularly after Ashurbanipal’s victory over Elam in 640–639 BCE, which temporarily subordinated Elamite and Persian polities to Assyrian authority. However, Persian forces are also documented as active participants in anti-Assyrian coalitions, most notably during the Battle of Halule (692 BCE) under Sennacherib, and later in the Median-Babylonian alliance that decisively destroyed the Assyrian Empire between 614 and 605 BCE.

The duality of Persian relations with Assyria illustrates a pragmatic survival strategy: accommodation when faced with overwhelming power and resistance when opportunities arose. This pattern not only underscores the adaptability of early Persian leadership but also foreshadows the diplomatic and military strategies of the later Achaemenid Empire. The Persian role in the downfall of Assyria was not merely passive but rather integral, as they supplied troops, resources, and strategic depth to the coalition forces. By aligning with the Medes, the Persians secured their position within the emerging post-Assyrian order, paving the way for their eventual rise under Cyrus the Great in the mid-6th century BCE.

Implications for Persian identity formation

The progression from Parsua to Parsumash demonstrates how shifting political and geographical contexts shaped early Persian identity. In the Assyrian records, Parsua was one among many Zagros polities, with limited significance. By contrast, Parsumash emerges as a recognized regional power, linked to Elam and later to the Achaemenid dynasty. These interactions accelerated the militarization and centralization of Persian leadership. Furthermore, exposure to Assyrian imperial practices—tribute systems, military organization, and administrative control—likely influenced the later institutional structures of the Achaemenid Empire. Thus, the Assyrian–Persian relationship was not merely antagonistic but also formative, embedding the Persians in the political culture of the ancient Near East.

 Conclusion

This study concludes that the political–military relations between Assyria and the Persians unfolded in two distinct yet connected phases: the Assyrian encounters with Parsua in the Zagros (836–700 BCE) and the later relations with Parsumash in Anshan (700–605 BCE). These interactions reveal a trajectory from marginal tribal entities to a consolidated polity poised to play a decisive role in the collapse of Assyria. The early Persian experience of tribute, warfare, and shifting alliances fostered resilience and adaptability, qualities that became hallmarks of Achaemenid statecraft. Importantly, the fall of Assyria was not an external imposition alone but involved active participation by the Persians, who thereby secured a place in the coalition that redefined the power map of the ancient Near East. By situating Persian development within the broader Assyrian imperial context, this research highlights the reciprocal dynamics of domination and resistance that shaped the emergence of one of history’s greatest empires. In doing so, it contributes to a more nuanced understanding of how regional interactions, rather than isolated evolution, laid the foundations for the rise of the Achaemenids.

منابع و مأخذ:

اکبرزاده، داریوش (1384). کتیبهٔ بیستون. تهران: خانهٔ فرهیختگان.
استولپر، ماتیو ولفگانگ (1389). تاریخ ایلام. ترجمهٔ شهرام جلیلیان. تهران: توس.
اسمیت، سیدنی (1390). عصر آشور: بانی‌پال (تاریخ جهان باستان کمبریج). ترجمهٔ تیمور قادری. تهران: انتشارات مهتاب.
اومستد، آلبرت تن اَیک (1384). تاریخ شاهنشاهی هخامنشی. ترجمهٔ محمد مقدم. تهران: امیرکبیر، چاپ ششم.
بریان، پی‌یر (1392). امپراتوری هخامنشی، جلد 1. ترجمهٔ ناهید فروغان. تهران: فرزان‌روز، چاپ سوم.
بهمنش، احمد (1374). تاریخ ملل قدیم آسیای غربی. تهران: دانشگاه تهران، چاپ پنجم.
پاتس، دانیل‌تی (1391). باستان‌شناسی ایلام. ترجمهٔ زهرا باستی. تهران: سمت، چاپ چهارم.
چیلینگیر اوغلو، آلتان (1390). لشکرکشی هشتم سارگون دوم. ترجمهٔ صمد علیون (خواجه‌دیزج). تهران: اختر.
دورانت، ویل (1343). تاریخ تمدن، جلد 1. ترجمهٔ احمد آرام. تهران: اقبال، چاپ دوم.
دیاکونوف، ایگور میخائیلوویچ (1395). تاریخ ماد. ترجمهٔ کریم کشاورز. تهران: علمی و فرهنگی، چاپ هشتم.
رواسانی، شاپور (1386). اتحادیهٔ مردم شرق. تهران: امیرکبیر.
رو، ژرژ (1390). تاریخ عراق قدیم. ترجمهٔ ابوالفضل علیزاده طباطبایی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و فرهنگی.
ریگ، هوراس آبرام (1390). لشکرکشی هشتم سارگون. ترجمهٔ صمد علیون (خواجه‌دیزج). تهران: اختر.
زرین‌کوب، عبدالحسین (1390). تاریخ مردم ایران، جلد 1: ایران قبل از اسلام. تهران: امیرکبیر، چاپ سیزدهم.
فرای، ریچارد نلسون (1382). تاریخ باستانی ایران. ترجمهٔ مسعود رجب‌نیا. تهران: علمی و فرهنگی، چاپ دوم.
کالیکان، ویلیام (1384). باستان‌شناسی و تاریخ هنر در دوران مادی‌ها و پارسی‌ها. ترجمهٔ گودرز اسعدبختیار. تهران: پازینه.
کمرون، جورج گلن (1387). ایران در سپیده‌دم تاریخ. ترجمهٔ حسن انوشه. تهران: علمی و فرهنگی، چاپ پنجم.
گرشویچ، ایلیا (1390). تاریخ ایران در دورهٔ ماد (از مجموعهٔ تاریخ کمبریج). ترجمهٔ بهرام شالگونی. تهران: جامی.
گیرشمن، رمان (1383). ایران از آغاز تا اسلام. ترجمهٔ محمد معین. تهران: معین.
لاندلن، شارل دو (1390). تاریخ جهانی، جلد 1. ترجمهٔ احمد بهمنش. تهران: دانشگاه تهران، چاپ سیزدهم.
مجیدزاده، یوسف (1392). تاریخ تمدن بین‌النهرین، جلد 1. تهران: مرکز نشر دانشگاهی، چاپ سوم.
مشکور، محمدجواد (1332). تاریخ مردم اورارتو (آرارات). تهران: چاپخانهٔ شرق.
ناردو، دان (1390). امپراتوری آشور. ترجمهٔ مهدی حقیقت‌خواه. تهران: ققنوس، چاپ ششم.
نووتنی، جیمز و جفرز، جاشوآ (1402). نبشته‌های شاهانهٔ دورهٔ نوآشوری. ترجمهٔ سورنا فیروزی. تهران: آرتامیس.
هرتسفلد، ارنست (1381). ایران در شرق باستان. ترجمهٔ همایون صنعتی‌زاده. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و فرهنگی.
هرودت (1386). تواریخ. ترجمهٔ ع. وحید مازندرانی. تهران: دنیای کتاب، چاپ سوم.هنکلمان، وُوتر (1398). فرهنگ‌پذیری ایرانیان و عیلامیان. ترجمهٔ یزدان صفایی. تهران: حکمت سین
هوار، کلمان (1390). ایران و تمدن ایرانی. ترجمهٔ حسن انوشه. تهران: امیرکبیر، چاپ ششم.
هینتس، والتر (1388). دنیای گمشدهٔ عیلام. ترجمهٔ فیروز فیروزنیا. تهران: علمی و فرهنگی، چاپ چهارم.

متن کامل:



115     باستان‌شناسی ایران، دورهٔ ۱۵، شمارهٔ ۱، بهار و تابستان ۱۴۰۴ 

 

باستان‌شناسی ایران مجلهٔ دانشگاه آزاد اسلامی واحد شوشتر دورهٔ ۱۵، شمارهٔ ۱،‌ بهار و تابستان ۱۴۰۴ شاپا: ۲۲۵۱ ـ ۹۵۴۸

                                                                                            

 

مناسبات سیاسی ـ نظامی آشور با پارس (پارسوآ، اَنشان هخامنشی)

 

مرادحسین پاپی بالاگریوه۱ ، میرزامحمد حسنی۲   ، مریم کلبادی‌نژاد۳ ۱ دانشجوی دکتری تاریخ ایران باستان، گروه تاریخ‌ و باستان‌شناسی، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.  ۲ استادیار گروه تاریخ، واحد شاهرود، دانشگاه آزاد اسلامی، شاهرود، ایران. نویسندهٔ مسئول: [e-mail] ۳ استادیار گروه تاریخ و باستان‌شناسی، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.
چکیده		اطلاعات مقاله
هدف این تحقیق بررسی مناسبات سیاسی ـ نظامی پارس با آشور است. نام­واژهٔ پارس (پارسوآ) در نیمهٔ دومِ سدهٔ نهم ق.م، در لشکرکشی­٨٣۶­ق.م، شَلمَنَصر سوم، به زاگُرس، به دیده می­آید، جایی­که در سالنامه‌های آشوری از سرزمین و مردمانی با نامِ پارسوآ (پارسواش، پارشواش)، نام برده شده که در محدودهٔ کردستان و کرمانشاه، می­زیسته­اند. این پادشاه، برای دومین بار در 83۵-83۴ق.م، پارسوآ، را غارت نمود. در زمان جانشینان وی ­(شَمشی.اَدَد پنجم، ­ملکه سمیرامیس، اَداد.­نیراری سوم، شَلمَنَصر چهارم­، آشور.­دان سوم و ­آشور.­نیراری چهارم)، مناسبات مهمی بین آشور و دیگر زاگرس­نشینان، به­ویژه مادها، برقرار بوده که نشان می­دهد آشور با پارسوآ، باهم در ارتباط بوده­اند. تیگلات.پیلَسَر سوم، در­7۴۴ق.م، به پارسوآ لشکرکشی کرد و آن را تابعِ آشور نمود. با حملات سارگون دوم، در 71۶-712ق.م، به این ناحیه، مناسبات میان آشور و پارسوآ، پایان پذیرفت چه­اینکه پارس­ها در حدود­700ق.م، به سرزمین ایلام و خاصه اَنشان، مهاجرت نموده یا رانده شدند و از این ­پس با نامِ پارسوماش ­(پارساماش، اَنشان هخامنشی) خوانده می‌شوند. مناسبات پارسوماش (اَنشان هخامنشی) در زمان هخامنش و جانشینانِ وی (چیش­پیش و کوروش یکم) با سِنّاخِریب (جنگِ هَلوله در ­۶۹۲­ق.م)، اَسَرحَدّون (در ­۶٧۶­ق.م) و به­ویژه آشور.بانی­پال، پس از شکست ایلام از آشور (۶۴0-۶39ق.م)، مهم در نظر می­آیند. گویا، پارس­ها در سلسله­جنگ­های اتحادیهٔ ماد علیه آشور (۶1۴-۶0۵ق.م)­،­ که به براندازی شاهنشاهی آشور، انجامید، نقشِ پُررنگی داشتند. سؤال اصلی این است که مناسبات سیاسی ـ نظامی آشور با پارس را در چه زمان و با چه عناوینی می­توان ترسیم نمود که با توجه به آنچه آمد، نتیجه گرفته می­شود، این مناسبات در دو مرحله به انجام رسیده‌اند: مناسبات آشور با پارسوآ (83۶- 700ق.م) و مناسبات آشور با پارسوماش­ (اَنشان هخامنشی) (­700-۶0۵ق.م).		تاریخ‌ها دریافت: ۲۹/۰۳/۱۴۰۴ پذیرش: ۰۶/۰۶/۱۴۰۴
		واژگان کلیدی پارسوآ پارسوماش انشانِ هخامنشی آشور پارس

استناد: پاپی بالاگریوه، مرادحسین، حسنی، میرزامحمد، کلبادی‌نژاد، مریم (1۴0۴). مناسبات سیاسی ـ نظامی آشور با پارس (پارسوآ، اَنشان هخامنشی). باستان‌شناسی ایران، ۱۵ (۱)، ۱۱۳ – ۱۳۲.  https://doi.org/10.82101/aoi.2025.214797 © ۱۴۰۴ (۲۰۲۵) نویسندگان مقاله، نشریهٔ باستان‌شناسی ایران، مجلهٔ دانشگاه آزاد اسلامی واحد شوشتر.

 

 

 

 

 

 

 

Archaeology of Iran Shushtar Branch, Islamic Azad University Vol. 15, Issue 1, 2025 ISSN: 9548-2251

                                                                                            

 

The political-military relations of Pars and Ashur (Parsua, Achaemenid Anshan)

 

Morad Hossein Papi Balagriveh 1, Mirza Mohamad Hassani 2 , Maryam Kolbadi Nezhad 3 1. PhD Candidate in Ancient Iranian History, Department of History and Archaeology, CT.C., Islamic Azad University, Tehran, Iran.  2. Assistant Professor, Department of History, Sha.C., Islamic Azad University, Shahrood Branch, Shahrood, Iran. Corresponding author: [e-mail] 3 Assistant Professor of History, Department of History and Archaeology, CT.C., Islamic Azad University, Tehran, Iran.
Abstract		Article Info
This research examines the political-military relations between Assyria and Pars (Parsua, Achaemenid Anshan). The term “Pars” first appears in Assyrian annals during the campaign of Shalmaneser III to Zagros in 836 BCE, which mention a land and people called Parsua (Parsuash, Parshuash) in the region of Kurdistan and Kermanshah. This king plundered Parsua again in 835–834 BCE. Under his successors, including Shamshi-Adad V, Queen Semiramis, Adad-nirari III, Shalmaneser IV, Ashur-dan III, Ashur-nirari IV, Tiglath-Pileser III, and Sargon II, significant relations were maintained with other Zagros peoples, especially the Medes, indicating ongoing ties with Parsua. Tiglath-Pileser III campaigned against Parsua in 744 BCE and subjugated it. Sargon II’s campaigns in 716–712 BCE ended Assyrian relations with Parsua. The Persians migrated around 700 BCE to Elam (Anshan) and became known as Parsumash (Achaemenid Anshan). Under Achaemenes and his successors (Teispes and Cyrus I), Parsumash had important relations with Assyria, especially during the reigns of Sennacherib (Battle of Halule in 692 BCE) and Ashurbanipal (after Assyria’s defeat of Elam in 640–639 BCE). The Persians also played a major role in the Median coalition against Assyria (614–605 BCE), which led to the fall of the Assyrian Empire. The main question is: when and under what designations can the political-military relations between Assyria and Pars be outlined? It is concluded that these relations occurred in two phases: 1. Assyria and Parsua (836–700 BCE), and 2. Assyria and Parsumash (Achaemenid Anshan, 700–605 BCE.		History Received: June 19, 2025 Accepted: August 28, 2025
		Keywords Parsua Parsumash Achaemenid Anshan Assyria Pars

Citation: Papi Balagriveh, M. H., Hassani, M. M., & Kolbadi Nezhad, M. (2025). The political-military relations of Pars and Ashur (Parsua, Achaemenid Anshan). Archaeology of Iran, 15(1), 113-132. https://doi.org/10.82101/aoi.2025.214797 © 2025 Authors, Archaeology of Iran, Journal of Islamic Azad University, Shushtar Branch.

 

 

 

 

 

 

مقدمه

بر پایهٔ پژوهش­ها و روایت­های تاریخی، مناسبات آشور با «پارسوآ»¹ و در پی آن با «پارسوماش(اَنشانِ هخامنشی)»²، صرف‌نظر از این‌که این­دو، یک قوم (دولت) در دو جغرافیا و یا دو قوم(دولت) در دو جغرافیا، بوده­اند، در کمتر از 2۵0 سال برقرار بوده  است که هدفِ این پژوهش، آن است تا این مناسبات را از صدر تا ذیل، بنمایاند، ولی آنچه از این مهم­تر به دیده می­آید روندِ شکل­گیری شاهنشاهی هخامنشی است که پیش­فراهم­های آن در دلِ همین مناسبات است. ظهورِ پارس­ها(هخامنشیان) در تاریخ، از منابع آشوری خود را نشان می­دهد جایی که شَلمَنَصر سوم³ در836ق.م، با تسخیر این منطقه، آن را با نامِ پارسوآ، به تاریخ می­شناساند.

     «مادیان و پارسیان نخستین بار در سالنامه‌های آسوری یادشده‌اند، وقتی‌که در­٨٣۶­ق.م، شلما­نصر سوم از پادشاهانِ پارسوا، غرب دریاچهٔ اورمیه باج گرفت و به سرزمینِ ماده، جنوب غربی آب‌های آن رسید (اومستِد، 138۴: 31)».

     «­شَلمانَزر سوم نخست در سال­۸۴۳­ق.م، پس از امنیت بخشیدن به مرزهای آشور در زَموءَ، شهرهای اَلَّبَریَ، پَرسواَ، اَبدَدانی و خَبَن را غارت کرد­ (مجیدزاده،­1392:­1، 237)».

     «شَلمَنَصر سوم (پادشاه آشور) در­۸۳۸­­ق.م، در سرزمین آن‌ها، که ظاهراً در آن ایام در اراضی جنوب شرقی اورمیه واقع بود، بیست‌وهفت سرکردهٔ پارسواَ را تنبیه کرد (زرین‌کوب،1390: 9۵)».

     پس از شَلمَنَصر سوم، پادشاهانِ آشوریِ هم­زمان با پادشاهیِ پارسوآ، بدین نام­ها هستند: شَمشی.اَدَد پنجم،⁴ ملکه سمیرامیس،⁵ اَداد.­نیراری سوم،⁶ شَلمَنصر چهارم­،⁷ آشور.­دان سوم،⁸ ­آشور.­نیراری چهارم،⁹ تیگلات.پیلَسَر سوم¹⁰ و سارگون دوم¹¹ که رُخدادهای مهمی میانِ آنان و پارسوآ، دیده می­شود.

     «سالِ۸۲۷­ق.م، جنگ داخلی در آشور درگرفت و تا­۸۲۳­، شَمشی.اَدَد پنجم موفق نشد وحدت قدرت را در تمام بخش‌های پادشاهی به دست آورد. کتیبهٔ او گزارشی از مرزهای آشور می‌دهد و روشن می‌سازد که در آن زمان پادشاهی آشور نتوانسته بود هر دو سرزمین مان­نایی­ها و پارسوا را به‌طور کامل به خاک خود ملحق کند (گرشویچ،1390: 131)».

     «­هنگامی که اَداد.نیراری سوم، دعوی فتح اِلّی­پی، هَر­هَر، آرازیاش، مزو(مِسو)، مادای، گیزیل­بوندو، مونا(مانای)، پارسوا و سرزمین‌های دیگر را می‌کند به تکرارِ چشم‌بستهٔ گفته‌های گذشته می‌پردازد ­(کمرون، 1387: 111)».

     «در دوران شَلمَنَصر چهارم نیز در طی لشکرکشی‌هایی که ارگیتس پادشاه اورارتو به نواحی اطراف اورمیه کرد، طوایف پارسوا نیز مثل طوایف ماد لطمه و خسارت بسیار دیدند­ (زرین­کوب،1390: 9۵)».

     تیگلات.پیلَسَر سوم و سارگون دوم، با هجوم­های پی­درپی به پارسوآ، آن را زیردستِ آشور نگاهداشتند.

     «تیگلات.پیلَسَر سوم(پادشاهِ آشور) از محدودهٔ کرمانشاه امروزی راه خراسان پیش گرفت و بارها بر پارسواَ تاخت و از مادها خراج گرفت ­(فرای،1382: 11۴)».

     «سارگون پادشاه آشور در این لشکرکشی(71۶ق.م) تنها به حوزهٔ اورمیه اکتفا نکرد، بلکه دورتر به سمت شرق رفت و چند ناحیه از سرزمین ماد را به حکومت وابسته به خود در پارسوآ، ضمیمه کرد ­(علی­یف، ­1388: 302)».

     «در71۴­ق.م، در پارسواش حکام نَمری، سرزمین مادها و چندین سرزمین دیگر برای تقدیم کردن هدایای خود­(اسبان خرامان، استرهای تندرو، اشتران باکتریایی) پیش سارگون شتافتند (کمرون، 1387: 11۶)».

­     پارس­ها به سبب فشار فزایندهٔ همسایگان به­ویژه مادها و شاید برون­رفتن از زیر یوغِ آشور و یا دلایلی دیگر ـــ ­که از آن­ها بی­خبریم ـــ در­ حدود 700ق.م، در سرزمین ایلام شمالی(اَنشان) جای گرفتند و از آن ­پس به پیشوایی هخامنش وجانشینان وی (چیش­پیش و کوروش یکم) تابعِ ایلام شدند. آنان در رُخدادهایی در برابرِ پادشاهان آشوری (سِنّاخِریب و اَسَرحَدّون) ایستادند ولی هنگامی که آشور.بانی­پال، بنیان شاهنشاهی ایلام را در۶۴0-۶39ق.م، برافکند، خراجگزارِ آشور شدند.

     «در سراسر هزارهٔ دوم­ق.م، اَنشان شهری مهم در ارتفاعات عیلام بود و به همراهِ پارسواش، در جنگ خلوله در‌۶91­ق.م، به عنوان نهادهای جداگانه جزئی از نیروهای متحد علیه آشور (سِنّاخِریب) به شمار می­آمدند (هِنکِلمَن، 1398: 20۵)». 

     «در دوران اَسَرحَدّون­، در دنبال آن لشکرکشی که این پادشاه در ­۶٧۶­ق.م، برضد طوایف پارس کرد و تعدادی از سرکردگان آن‌ها را تنبیه نمود، آرامشی که در این نواحی به وجود ­آمد یک‌چند به طوایف پارسی امکان داد تا راه خود را به‌سوی جنوب ادامه دهند و عیلام که در مقابل دشمنان از نیروی­ آن­ها استفاده می­کرد ­(زرین­کوب،1390: 97)».

     «در سنگ‌نوشته‌ای از آشور.بنی­پال گزارش شده که کورش یکم شاه پارسوماش بعد از شنیدن خبر فتح من در ایلام، فرزندش آروکو را با خراج برای نشان اطاعتش، به سوی نینوا فرستاد و از این زمان میان دربار شاهان آشور و پارسوماش(پارس)، روابطی برقرار شد که می‌توان آن را موجب انتقال فرهنگ و اعتقادات سلطنتی آشوری به خانوادهٔ هخامنشی دانست (رواسانی،138۶: 3۵1)».

     دیری نپائید که روزگاران فرازِ آشور به سر آمد و مادها در یک اتحادِ منطقه­ای که پارس­ها نیز در آن حضوری جدی داشتند و به کمک بابل، پادشاهی قدرتمند آشور را، سرنگون کردند. پارس­ها­ در زمان کمبوجیه یکم، زیردستِ ماد شدند ولی در سال ۵39ق.م، کوروش دوم هخامنشی، پادشاهیِ ماد را برانداخت، شاهنشاهی برزگ ایران را بنا نهاد، او و جانشینانش بر بخشِ مهمی از جهانِ باستان شاهنشاه بودند و چنین شد که به جهانشاه، نام گرفتند. با توجه به آنچه گذشت، به­نظر می­رسد که موضوع این مقاله دارای پیشینه­ای درخورتوجه نیست و مناسبات سیاسی ـ نظامی آشور با پارس به صورت منسجم و نظام یافته، بیان نشده­اند، در نتیجه سئوال اصلی این است که مناسبات سیاسی ـ نظامی آشور با پارس را در چه زمان و با چه عناوینی می­توان ترسیم نمود.

 

اهمیت و ضرورت پژوهش

از­آنجایی­که تاریخ ایرانِ پیش­از­اسلام بر محورِ تاریخِ هخامنشی، استوار است، بنابر­این ­ضرورت این پژوهش، که تاریخ هخامنشی (پارسوآ، پارسوماش، انشان، پارس) را نشان گرفته، روشن و پیداست، ولی اهمیت ِ­بیشتر آنجاست که در این تحقیق، سیرِ شکل­گیری این شاهنشاهی از آغاز تا انجام (خاستگاه، زادگاه، زیستگاه و تختگاه) و مناسبات سیاسی ـ نظامی آن با آشور، مورد بررسی دقیق و مستند قرار گرفته است، موضوعی که در بارهٔ آن پراکنده­نویسی شده و هم­سخنی کمتر دیده می­شود.

 

روش پژوهش

این پژوهش با روش توصیفی ـ تحلیلی و بر پایهٔ مطالعات کتابخانه‌ای انجام شده است. داده‌های مورد نیاز از طریق بررسی و تحلیل محتوای منابع اولیه (مانند کتیبه‌های آشوری، ایلامی و اورارتویی) و منابع ثانویه معتبر­(کتب و مقالات تاریخی) گردآوری شده‌اند. سپس با روش تطبیق تاریخی و تحلیل انتقادی، مناسبات سیاسی ـ نظامی آشور و پارس در دو دورهٔ «پارسوآ» و «پارسوماش(انشانِ هخامنشی)» مورد بررسی قرار گرفته و در پایان با آمیختن داده‌های متنی و باستان‌شناختی، به تحلیل و استنتاج دربارهٔ نقش این تعاملات در شکل‌گیری شاهنشاهی هخامنشی پرداخته شده است.

 

پارسوآ و پارسوماش(اَنشان هخامنشی) و هم­زمانی با آشور

به­نظر می­رسد، پارس­­ها با عنوان پارسوآ، در ابتدای هزارهٔ یکم­ق.م، ­در محدودهٔ کردستان و کرمانشاه امروزی، جای داشته­اند ولی در نیمهٔ­ دوم سدهٔ­ 9ق.م، در تاریخ ظهور­کردند. آنان سپس­در­حدود­700ق.م، به ایلام سرازیر شده و پارسوماش (اَنشانِ هخامنشی) نام گرفتند که از ابتدای تاریخ سیاسی خود تا پایانِ آشور، با این شاهنشاهی مناسبات سیاسی ـ نظامی داشتند.­

     «شروع مهاجرت آریایی‌ها به ایران را می‌توان به دوران حدود ‌۱۰۰۰‌ق.م، برگرداند. مادها و پارس‌ها اول منطقه‌ای را اشغال کردند که روزی «گوتیوم» نامیده می‌شد و اکنون کردستان ایران است و در جنوب دریاچهٔ اورمیه و در طول جادهٔ نظامی میان بابل و ری در تهران قرار دارد. در اینجا اول بار با شاه آشوری (شَلمانِزِر سوم) در ‌۸۳۵­ق.م روبه‌رو شدند. در اوایل قرن هفتم قبل‌از‌میلاد، پارسی‌ها خود را از مادها(هم‌نژاد خود) جدا کردند و در طول زاگرس به‌جانب شرق مهاجرت کردند و در آنجا منطقهٔ پارس را که پس از آن‌ها به این نام خوانده‌شده (به یونانی: پَرسیس) اشغال کردند. از این پایگاه ایشان تحت حکومت شاهانشان چیش‌پیش و کورش اول از خاندان هخامنشی به طرف شرق رو آوردند و با پیشرفت در طول جادهٔ نظامی تخت جمشید به شوش، متصرفات عیلام را در انشان به‌تدریج تصرف کردند ­(هینتس، 1388: 127)».       

     «کلمهٔ اَکّدی «پارسو‌آ» واژهٔ «پَرسو» را بیان می‌کند که به معنی «خطه» و «مرز» و کنار می‌باشد. در متون زمان ‌آشور.ناسیراپال(ناصیر‌پال)، محل کشور «پارسو‌آ» به بخش‌های جنوبی کشور زاموآ، می‌خورد. این تغییر نام می‌رساند که گرچه زبان مردم آن سرزمین کماکان «کاسپی» بوده، در طی ‌۴۵-۴۰ سال گذشته، متکلمان به زبان مادی ایرانی به‌سوی غرب پیش رفته به ناحیه و نقشهٔ ما رسیده بودند و در تغییر اصطلاحات جغرافیایی محلی اِعمال‌نفوذ می‌نمودند. برخلاف عقيدهٔ‌ رايج تنها وجه مشترك لفظ «پارسوآ» با «پارس‌(پَرسید)» این است که هر دو اصطلاح به معنی «مرز» و «کنار» می‌باشند. دلیلی بر اینکه «پارسوآ» میهن پارسیان بوده و آن قوم از پایان قرن هشتم تا اواسط قرن نهم ق.م، از آن خطه هجرت کرده باشند در دست نیست. باید در نظر گرفت که «پارسوآ» ناحیه‌ای زراعی بوده و مردم آن اسکان‌یافته بودند و فرض اینکه ساکنان آن سرزمین خویش را رها کرده به پارس ‌(پَرسید) که­۶۰۰ کیلومتر با آنجا فاصله داشته، کوچ کرده باشند بسیار دشوار است. نام اماکن و اشخاص در سرزمین پارسوآ، به‌هیچ‌وجه ایرانی نیست (دیاکونوف، 139۵: 1۵۵)». 

     واژهٔ پارسوا­ (­پارسواش) همیشه در خط میخی با واژهٔ تعیین­کنندهٔ «کشور» به کار می‌رود و هرگز با واژهٔ «قبیله» نمی‌آید. قبیلهٔ پارسوآ یک اسطورهٔ تاریخی است. تلفظ اکّدی پارسوآ نمایانگر «پارساوا»ی ایرانی است که به معنی «مرز و سرزمین مرزی» بوده است. از سویی دیگر، استرابو نیز به نام­گذاری کوه‌های افغانستان کنونی و نیز همانجا، پارسیاته(کوه پارسیکا) ـــ در مرز بین کرمان و مکران ـــ و سرانجام واژهٔ پَشتو­(برگرفته از پارساوای باستان) و پشتون از پارساوان، اشاره نموده است.

     «­پارسوا (پَرسوآ) در کتیبه‌های آشوری از قرن نهم­ق.م، از مردم « پارشواش» یاد شده که در حوالی دریاچهٔ اورمیه و به قولی در کرمانشاهان کنونی می‌زیستند. بعضی از محققان چون راولينسون و هُم­مِل و پراشك (پرَچیک) عقیده داشتند که مردم پارسواش همان پارسی‌ها بودند. بعد پادشاهان آشور تا­۶٩١­ق.م، در سالنامه‌های خود ذکری از پارسواَش نمی‌کنند. در این سال،  باز در آثار آشوری آمده که در جنگِ خَلوله، مردمان پارسواش و انزان به عیلامی‌ها كمك می‌کردند. بنابراین محققانی چون پراشك به­این­عقیده‌اند که قوم پارسواش از شمال به جنوب مهاجرت می‌کردند که رفته‌رفته در سرزمینی که بعد­ها به نام ایشان موسوم به «پارس» گردید، برقرار شدند (مشکور،1332: 22)».

     «مادیان و پارسیان نخستین بار در سالنامه‌های آسوری یادشده‌اند، وقتی‌که در­٨٣۶­ق.م، شلما­نصر سوم از پادشاهانِ پارسوا، غرب دریاچهٔ اورمیه باج گرفت و به سرزمینِ ماده، جنوب غربی آب‌های آن رسید (اومستِد، 138۴: 31)».

     «در کتیبه­های اورارتو این سرزمین بارشوا خوانده شده که به دستِ مِنوآ شاه و سپس ارگیشتی پسر مِنوآ در آغاز سدهٔ 8ق.م، ویران شد. اینکه که جایگاه پارسوا در کرانه‌های جنوب دریاچهٔ ارومیه بوده است بیشتر دانشمندان پذیرفته‌اند ولی در­۱۹۶۲ نگارنده پیشنهاد کرد که این محل باید بخش غیر مشخصی باشد در شمال کرمانشاه کنونی» که پارسوا (اکدی: پارسواش) باشد. در ۱۹۷۴ لِوین با بررسی مطالب مربوط به این موضوع به همین نتیجه رسید. ولی جایگاه پارسوا را با دقت بیشتری در ماهیدشت یا دشت واقع در شمال غربی کرمانشاه محدود کرد. اما موضوع بازشناسی هویت پارسوا همچنان بر جا مانده است. آیا آنان نیاکان همین پارسیانی هستند که به‌سوی جنوب تا استان فارس کنونی راندند و نام خود را به این استان دادند یا شاخه‌ای بودند که از گروه بزرگ‌تر که راه جنوب را پیش‌گرفته بود جداشده بودند و به غرب راندند؟ گیرشمن در بسیاری از آثار خویش بر آن است که ایرانیان از جنوب روسیه راه قفقاز را پیش گرفتند و پارسوای مندرج در کتیبه‌ها نمودار مرحله‌ای است از راهپیمایی پارسیان به‌سوی جنوب. دیاکونوف از سویی بر آن است که واژه‌های پارسا و پارسوا و پارتیا سه گونه واژه برابری پارسوای ایرانی باستان است به مفهوم دنده و پهلو و مرز که همانا مرزهای ماد باشد. بنابراین نام کلی بود که به مردمِ جای گرفته در مرزهای مرکز ماد اطلاق می‌شد. وجه‌تسمیه‌های دیگری هم پیشنهاد شده که هیچ‌یک ما را در بازشناسی هویت پارسوا یاری نمی‌دهند. چون پارسوای شمالی از لحاظ جغرافیایی با پارسه جنوبی (پارسو در متن‌های اکدی کتیبه‌های فارسی باستان) متفاوت است. شاید اینان دو گروه بودند از یک مردم و یحتمل که از دیدگاه زمانی و جغرافیایی از هم جدا بودند (فرای،1382: 109)».

     از روایات تاریخی چنین برمی­آید که می­توان پارسوآ را به دو کشور شمالی پارسواَ و کشور جنوبی پارسوماش (پارسواش، پارساماش، انشان هخامنشی) تقسیم کرد. با این توضیح که این دو، نامِ یک کشور در دو بازهِ زمانی و مکانی مختلف است.  پارسواَ در جنوب غربی با نامار ـــ منطقه‌ای بین اورامان و سنا ـــ در غرب و شمال غربی با ایالت آشوری زاموآ همسایه است. در شمال، گردنه‌های رشته‌کوه‌های سلطان­احمد و کورپاه، پارسوآ را از سرزمین مانّایی­ها جدا می‌سازد و بوشتو (­بوستوس) مدت‌ها جزء پارسوآ بوده و در زمان‌هایی نیز در اختیار مانّایی­ها قرار داشت. سرانجام، در شرق نیروهای آشوری از پارسوآ مستقیماً به نواحی ماد حرکت می‌کردند. نتیجهٔ این سخنان آن است که می­توان، جای پارسوآ را به‌طور قطعی در سنندج امروزی، نوشت. در مورد گسترهٔ پارسوماش ­(انشان هخامنشی) سه نشانه برای تعيين محل دقیق آن وجود دارد: نخست این که این کشور مرز سرزمین عیلامی را در نقطه‌ای مشخص می‌کند که مقابل مرز عیلام با بیت.­بوناکی­ ـــ شاید بارناکو ـــ بوده است و خود این کشور در جایی در مرزهای شمال غربی لرستان کنونی واقع شده بود؛ دوم در فهرستی از متحدان عیلام که از جنوب شرقی به شمال غربی عنوان‌شده پارسواش در رأس فهرست است که به اِلّی­پی ـــ نزدیک کرمانشاه ـــ منتهی می‌شود و سوم از آن به‌عنوان آورندهٔ هدایای استمالت­جویانه ـــ در زمان پیروزی آشور بر عیلام ـــ همراه با خودیمیری (هیدالی) نام برده شده است. با این بیان پارسوماش را باید در مناطق کوهستانی شما شوش یعنی انشان، جستجو کرد.

 

مناسبات آشور با پارسوآ (پرسواَ)

چنانکه اشاره شد، پارسوآ از دهه­های آغازین هزارهٔ یکم­، تا حدود سال­820ق.م، زیر نامِ دولت و کشوری با همین عنوان ـــ در جایی در محدودهٔ کردستان و شمال کرمانشاهِ امروزی ـــ در تاریخ خودنمایی می­کند و با سایر اقوام ایرانی به­ویژه مانّا، اورارتو، ماد و­... مناسباتی داشته است. در این میان مناسبات سیاسی­ ـ نظامی پارسوآ با آشور، با لشکرکشی شَلْمَنَصَر سوم به این منطقه در8۴3ق.م، آغاز و با حملات سارگون دوم، در سال­های 71۶-712ق.م، به مناطق محدودهٔ پارسوآ، پایان می­پذیرد.

      «منابع آشوری و اورارتویی قرن نهم­ق.م تا آغاز قرن هشتم در سرزمین زاموآی داخلی و خارجی و پارسوآ، نام­های متعدد جاها، کوه‌ها و رودخانه‌ها را ذکر می­کنند ­(گرشویچ،1390: 127)». «نخستین بار نام پارسوا در نوشته‌های آشوری زمان شَلْمَنَصَر سوم­، آمده است که در بیست­و­چهارمین سال پادشاهی خود از بیست‌وهفت پادشاه سرزمین پارسوا خراج ستاند. یاد کردن از پارسوا ادامه یافت تا زمان سارگون دوم (۷۲۲ تا ۷۰۵­ق.م) که ازآن‌پس كاملاً قطع و پس از پادشاهی او دیگر هیچ اشاره‌ای به پارسوای شمالی نشده است. از زمان سِنّاخِریب ­(۷۰۵ تا ۶۸۱­ق.م) تا به فرمانروایی رسیدن هخامنشیان اشاراتی به پار.­سو.­ما (پارسو) ـــ که ظاهراً هر دو مربوط است با پارسوا ـــ در جنوب می‌یابیم. این نام همراه با نام آنشان یا آنزان و دیگر متحدان عیلامیان آمده است در پیکار هشتم پادشاه آشوری با عیلام. ظاهراً اگر نام مزبور از شمال ناپدید شده و سپس چند سال بعد در جنوب پدیدار شده باشد، چنین می‌نماید که آن مردم از شمال به جنوب رفته باشند... باری پارسوا در شمال در پایان سدهٔ­ 8­ق.م، از تاریخ ناپدید شد­ (فرای،1382: 110)».

     «در مغرب دریاچهٔ ارومیه، سرزمین پَرسواَ (پارسواَش) نهاده بود که نخستین توقفگاه پارسیان بر سر راهشان به پارسوماش و سپس پارسه بود (کمرون،1387: 108)». پادشاهان آشوری هم‌زمان با دولت ­پادشاهیِ پارسوآ، عبارتند­از: شَلمَنَصر سوم (8۶0-825­ق.م)، شَمشی.­اَدَد پنجم (82۵-812­ق.م)، ملکه سمیرامیس ­(812-803­ق.م)، اَدَد.­نیراری سوم (803-783­ق.م)، شَلمَنَصر چهارم ­(783-773­ق.م)، آشور.­دان سوم (773-7۵۴­ق.م)، ­آشور.­نیراری چهارم (7۵۴-7۴۵­ق.م)، تیگلات.­پیلَسر سوم (7۴۵-727­ق.م)، شَلمَنَصر پنجم (727-722 ق.م) و سارگون دوم (722-705­ق.م). 

 

نخستین جنگ شَلْمَنَصَر سوم با پارسوآ

­چنان‌که اشاره شد، نخستین رویارویی سیاسی ـ نظامی پارسوآ و آشور در دورهٔ شَلْمَنَصَر سوم، رُخ داد. این پادشاهِ آشور دو بار به پارسوآ لشکرکشی کرد که منابع تاریخی از پیروزی وی خبر می­دهند. «­در زمان شَلْمَنَصَر سوم، از پارسواَ و ماد نخستین بار در سالنامه‌های آشوری یادشده است ­(فرای،1382: 113)». بنا به روایت تاریخی نخستین جنگ بین آشور و پارسوآ، در سال8۴۴ (8۴3)ق.م، رُخ داد، آن­گاه که سپاهیان شَلْمَنَصَر سوم، ­پارسوآ ـــ و البته بخشی از دیگر جای­های زاگرُس ـــ را غارت کردند: «­اولین بار در قرن نهم­ق.م، در اسناد آسوری از «پارسوا» ­یاد شده است. سران دو قبیلهٔ «ماد» و «پارسوا» در زمان سلطنت «شَلمانسر سوم­»تحت نفوذ آسوري­ها بوده‌اند و به ­نظر­ می‌آید که در آن زمان پارسواها در جنوب و جنوب غربی دریاچهٔ اورمیه سکنی داشته‌اند و مادها در جنوب شرقی دامنه‌های کوهستانی شمالی کردستان جا داشته‌اند. این نزدیک‌ترین قسمت‌های شمالی ناحیه‌ای است که در زمان هخامنشی به سرزمین ماد معروف بوده است. پارسوا یا پارسی‌ها در همین هنگام در امتداد جبال زاگرس، سرازیر و در مرکز نواحی زاگرس که آسوری­ها آن را نیز منطقهٔ نفوذ خود می‌دانستند، دولتی تشکیل­دادند که گردا­گرد آن را منطقهٔ بیگانه فرا گرفته بود (کالیکان،138۴: 37)».

     «هنگامی‌که در سال ٨۴۴ پیش­از­میلاد، شَلمَنَصِر سوم(پادشاه آشور) به نَمری(کردستان) لشکر کشید، آن را ولایتی یافت که از دیرباز زیر نفوذ بابلیان بوده و پادشاه آن، نام سامیِ مردوک.مودامّیک، داشت. پادشاه نَمری، از برابر شَلمَنصِر به کوهستان‌ها گریخت، خزائن وی ضبط و رعایایش به اسارت درآمدند. پس­از فتح ولایت، پادشاهی کاسی­نژاد به­نام یانزو به فرمانروایی ویرانه‌های آن منصوب گردید. یانزو، 7 سال بعد بر پادشاه آشور بیرون آمد. وی در برابر شَلمَنَصر، تاب درایستادن نیاورد و به جنگل‌ها گریخت اما سرانجام گرفتار گشت و در میان شادی پیروزی اهالی نینوا بدان شهر برده شد (هوار،1390: 29)». «­شَلمانَزر سوم نخست در سال­۸۴۳­ق.م، پس از امنیت­بخشیدن به مرزهای آشور در زَموءَ، شهرهای اَلَّبَریَ، پَرسواَ، اَبدَدانی و خَبَن را غارت کرد. شلمانزر در یک جنگ تن‌به‌تن با نیروهای مردوک.مودّمیق، پادشاه نَمری، برنده شد و کاخ او را غارت کرد. آشوری‌ها از اِلّی­پی در توگلی­اَش(توپلی­اَش) خراج دریافت داشتند (مجیدزاده،­ 1392: ­1، 237)». به­نظر­می­رسد این جنگ در واقع یک تهاجم و غارتگری بوده و آشوریان پس ­از گرفتن غنائم و باج و خراج، به کشورِ خویش بازگشته­اند.

 

دومین جنگ شَلْمَنَصَر سوم با پارسوآ

 جنگ دومِ شَلْمَنَصَر سوم با پارسوآ ـــ که به روایتی در838ق.م و به روایت­هایی که درست­تر هم به نظر می­رسند، درسال­3۵-83۴ق.م، روی داد ـــ مهم­تر و گسترده­تر به­دیده­ می­آید، چه این‌که همهٔ ویژگی­های یک جنگِ­کامل در درون آن پیداست.

     «شَلمَنَصر سوم (پادشاه آشور) در­۸۳۸­­ق.م، در سرزمین آن‌ها ـــ که ظاهراً در آن ایام در اراضی جنوب شرقی اورمیه واقع بود ـــ بیست‌وهفت سرکردهٔ پارسواَ را تنبیه کرد (زرین­کوب،1390: 9۵)». «در دومین لشکرکشی به سال ۸۳۵­ق.م، آشوری‌ها یک‌بار دیگر به نَمری حمله بردند و یَنزو ـــ که شلمانزر در لشکرکشی نخست، پس از فرار مردوک­.مودّمیق، او را بر تخت شاهی نمری نشانده بود ـــ از برابر نیروهای آشوری گریخته و سرزمین خویش را بدون یار و یاور به دست آشوری‌های بی‌رحم و خون‌خوار سپرد. شَلمانَزر پس از آنجا راهی پَرسواَ شد و بی هیچ مقاومت از­۲۷ پادشاه آن سرزمین خراج گرفت، آنگاه نیروهای آشوری را در جهت جنوب به سرزمین مادها و قَرقَر­(خَرخَر) هدایت کرد و شهرها را غارت کرد و سنگ یادمانی برافراشت و یَنزو پادشاه فراری نَمری را نیز دستگیر کرد­ (مجیدزاده،­1392:­1، 237)».

     «­در زمان پادشاهی شَلْمَنَصَر سوم ­(حدود­۸۳۴­ق.م) از شاهان پارسوا خراج دریافت کردند و او در سی­امین و سی‌ویکمین سال سلطنت خویش بر ایشان تاخت و آنان را گوشمالی داد (فرای،1382: 112)». «­شَلمَنصر سوم، با دو قوم جدید یعنی مادها و پارس‌ها جنگید. در هر دو مورد، وی به چپاول و تاراج شهرها، دریافت خراج و سپس عقب‌نشینی راضی است بدین­ترتیب به این اقوام فرصت می‌داد به گردآوری نیرو ادامه دهند­ (ناردو،1390: ۵9)».

     «­یک‌رشته­لشکرکشی در اواخر سلطنت در نواحی شرقی، شَلمانَسر و یا فرمانده کل قوای وی (­تورتانو­.دایان.آشور) را با مادها و پارس‌ها که در آن هنگام در اطراف دریاچهٔ ارومیه بودند روبه‌رو ساخت. جنگ و جدال مختصری صورت گرفت و پیروزی، نتایج با­دوامی نداشت. درواقع مادها و پارس‌ها را آزاد گذاشتند تا در ایران به تحکیم مواضع خویش بپردازند (رو،‌1390: ­30۴)».

     «سپاهیان شَلمانَصر سوم، موقع ورود خود به پارسواَ، خودشان را در محدوده‌ای از ایران باستان یافتند. آشوریان پس از عبور از کوه‌ها در جهت سرزمین‌های پست دریاچهٔ ارومیه وارد ایالت مِسی در سرچشمه‌های رود جَغتو شدند و از آنجا بدونِ فرود به درهٔ­ آن، کوه‌ها را به‌سوی شرق درنوردیدند و وارد سرزمین اتحادیهٔ قبیله‌ای ماد گردیدند. سپس سپاه از نواحی آرازیاش (اَرَزیاَش) و خارخار در بخش علیای حوضهٔ سفیدرود گذشت. در اینجا چهار دژ، دارای نام­های غیرایرانی نظیر جای­نام­های زاموآ و پارسوآ است. آشوریان توانستند تعدادی اسیر بگیرند اما قسمت اعظم مردم و دام‌ها در کوه‌ها در امان ماندند. در دره، آشوریان برای مدت‌زمانی خود را اربابان آنجا احساس کردند و در خارخار حتی فرصت داشتند تصویر پادشاهانشان را روی صخره‌ای کنده‌کاری کنند. آنجا را ترک کردند و اسرای یانزی نامار را با خود بردند و تلاش نکردند که در ماد مستقر شوند (گرشویچ،1390: 129)».

     «شَلمَنصر سوم، نخستین بار در­۸۳۵ ق.م، از شهر هَرهَر، اسم می‌آورد و معمولاً همراه با نام «ارزیاش(­ارنزشو یا لیشترِ امروزی) بود که در نزدیکی هرسین، نهاوند، واقع است. در سال ۷۱۶­ق.م، مرکز فرمانروای آشوری محلی به نام «کار.­شَرّوکین» شد که در سال بعد استحکاماتی پیدا کرد تا سرزمین مادها را به انقیاد درآورد ­(هرتسفلد،1381: 20۴)».

 

پارسوآ و آشور پس از شَلمَنَصر سوم تا تیگلات پیلَسر سوم

­از آغاز پادشاهی شَمشی.اَدَد پنجم ­(82۴ق.م) ­تا پایانِ سلطنت ­آشور.­نیراری چهارم­ ـــ 7۴۵­ق.م ـــ یعنی به بیانی79 سال پادشاهیِ: شَمشی.­اَدَد پنجم (82۴-811­ق.م)، ملکه سمیرامیس (811-803­ق.م)، اَداد.­نیراری سوم (803-783­ق.م)، شَلمَنصر چهارم (783-773­ق.م)، آشور.­دان سوم (773-7۵۴­ق.م) و ­آشور.­نیراری چهارم (7۵۴-7۴۵­ق.م)، به­نظر­می­رسد که مناسبات سیاسی ـ نظامی قابل­ذکری میانِ پارسوآ و آشور وجود داشته، زیرا در این زمان مناسبات سیاسی نظامی مهمی بین آشور و دیگر زاگرس­نشینان، به­ویژه مادها، برقرار بوده که نشان می­دهد آشور با پارسوآ، دست­کم از نظر سیاسی و اجتماعی باهم در ارتباط بوده­اند.

     «از پارساماش که به‌زودی با نام پارسوماش و برای دودمان ایرانی هخامنشی به صورت نامی آشنا در آمد تا بیت.­بوناکی در سرچشمه‌های کرخه دستخوش غارت ویرانی و حریق گردید. در اواخر پادشاهی شمشی.­اَداد، نَمری نیروهایش را به سپاهیان دشمنانش ملحق ساخت و سی‌وپنج سال آینده شاهد زوال موقت آشور بود (کمرون،1387: 111)».

     «شمشی.­اَداد پنجم، 8 لشکرکشی به‌قصد سرکوبی مادای (مادها)، 2 سفر جنگی به‌قصد مانای و ۴ لشکرکشی به‌قصد نَمری انجام گرفت. این لشکرکشی‌ها نتیجهٔ چندانی به بار نیاورد، زیرا ستارهٔ بخت هالدیا باری دیگر درخشش یافته بود. شاه منوئاش، پارسوا را به تصرف درآورد. سپس کتیبه‌ای بر تاش­تپهٔ جنوب ارومیه در سرزمین ماناییان باقی گذاشت (کمرون،1387: 111)».

     «در بین­1200­شهر ‌«باورنکردنی» که شمشی.عداد پنجم، در سرزمین ماد و نواحی­مجاور­ ـــ به­‌موجب ادعای گزاف­آمیز خویش ـــ عرضهٔ غارت کرد، بی­گمان پاره‌ای ‌آبادی‌ها به همین طوایف پارسوا تعلق­ داشت (زرین­کوب،1390: 9۵)». «سالِ۸۲۷­ق.م، جنگ داخلی در آشور درگرفت و تا ۸۲۳­ق.م، شَمشی.اَدَد پنجم موفق نشد وحدت قدرت را در تمام بخش‌های پادشاهی به دست آورد. کتیبهٔ او گزارشی از مرزهای آشور می‌دهد و روشن می‌سازد که در آن زمان پادشاهی آشور نتوانسته بود هر دو سرزمین مان­نایی­ها و پارسوا را به‌طور کامل به خاک خود ملحق کند (گرشویچ،1390: 131)».

     «در سال ۸2۷­ق.‌م، در آشور جنگ خانگی جدی آغاز شد و فقط در سال ۸۲۳­ق.‌م، شامشی.‌آداد پنجم موفق شد مجدداً قدرت حکومتی واحد را در سراسر خاک پادشاهی مستقر سازد. در لوح‌نبشتهٔ وی بدین مناسبت گفته شده است که مرز شرقی آشور در عهد او از «شوردیرا» و «آریدو» می‌گذشته است، یعنی ظاهراً از دامنه‌های شرقی جبالی که از سمت مغرب «ماننا» و «پارسوآ» را محدود می‌کرده، ممتد بوده است­... ‌شامشی.‌آداد پنجم از کوهِ کولار ‌گذشته، هدایای تقدیمی پادشاهِ بوشکیه(در جنوب دریاچهٔ وان) و شارسینا و قبایل ماننا و «سونبی‌یان» و «ئورلی‌یان» ـــ که بعدها به ماننا ملحق شدند ـــ و ساکنان پارسوآ را اخذ و از سرزمین مِسّییان، عبور کرده به بخش علیای «جغتو» رفت. وی در این نقاط تعداد کثیری دام متعلق به مِسّییان، را تصرف کرد. جزو این دام‌ها گذشته از دام‌های شاخ‌دار خرد و کلان و خران و اسبان، تعداد زیادی شتران دو کوهان باختر، که به‌تازگی در خاک ماد پدید آمده بودند، وجود داشت. محتملاً این شتران همراه قبایلی بودند که از آسیای میانه به آنجا آمده بودند. دهکده‌ها و نقاط مسکون بسیار را آتش زدند. مِسّییان، تلفات زیاد دادند. آنگاه آشوریان به کوهستان گیزیل‌بوندا، که ناحیهٔ مجاور اورمیه را از سرزمین ویژهٔ ماد جدا می‌کرده است، روی آوردند (دیاکونوف، 139۵: 1۵8)».

     «نزديك­۸۲۰­ق.م، ­شمشِ.اَداد پنجم آن‌ها را درجایی که اکنون پارسواش خوانده می‌شود، به‌سوی جنوب آن در کرمانشاه کنونی یافت (اومستِد، 138۴: 31)». «­هنگامی­که اَداد.نیراری سوم، فرمانروای آشور دعوی فتح اِلیپی، هَر­هَر، آرازیاش، مزو(مِسو)، مادای، گیزیل­بوندو، مونا(مانای)، پارسوا و سرزمین‌های دیگر را می‌کند به تکرارِ گفته‌های گذشته می‌پردازد­ (کمرون، 1387: 111)». «در دوران شلمنصر چهارم نیز در طی لشکرکشی‌هایی که ارگیتس پادشاه اورارتو به نواحی اطراف اورمیه کرد، طوایف پارسوا نیز مثل طوایف ماد لطمه و خسارت بسیار دیدند­ (زرین‌کوب،1390: 9۵)».

 

تیگلات.پیلَسَر سوم و پارسوآ

 تیگلات.پیلَسَر سوم، در سال7۴۴ق.م، به پارسوآ لشکرکشی نمود و پارسوآ در زُمرهٔ ایالت­های آشور قرار گرفت. «در۷۴۴­ق.م­، سپاهیان آشوری پس از پیشروی در بالای درهٔ دیاله، وارد سرزمین پارسوآ و منطقهٔ هم‌جوار آن شدند. در اینجا هنوز مردمی زندگی می‌کردند که اساساً غیرایرانی و بومی زاد آنجا بودند و از چندین دولت­شهر کوچک متشکل شده بودند که سالنامه­ها آن‌ها را «خاندان‌ها» می‌خواندند و ظاهراً دارای نام­های سلسله‌های حکومتی بودند(بیت­.زاتی، بیت کاپسی و بسیاری دیگر). آشوریان برخی از حاکمان این سرزمین‌ها را دستگیر کردند و دیگران توانستند با مردمان خود جای امنی در کوه‌ها بیابند. بسیاری از اسرای برجسته به صلابه کشیده شدند. بخشی از این سرزمین بزرگ ضمیمهٔ آشور با نام ایالت پارسوآ شد. بااین‌همه در آنجا نیز نشانه‌های جدیدی از اقدامات آشوریان در سرزمین‌های تسخیرشده مشاهده می‌شود، به‌عنوان‌مثال: در بیت.­زاتی یکی از نواحی تازه‌ایالت‌شده، تیگلات.پیلسر، برخی از اسرا را پس از بریدن انگشت شست آنان که مانع کار نظامی‌شان­می‌شد، اما در مزارع به‌عنوان موضوع استثمار در ایالت­جدید آشوری کار کنند، آزاد ساخت­ (گرشویچ،1390: 1۴۴)».

     «نتیجهٔ نخستین لشکرکشی تیگلَت.پیلِسر، به خاک ماد همانا ایجاد دو ایالت جدید در پادشاهی آشور بود، یعنی «پارسوآ» و «بیت.همبان». این دو ایالت تا سقوط آشور جزو آن بودند. گذشته از ایجاد ایالات «پارسوآ» و «بیت.همبان»، يك نتيجهٔ دیگر این لشکرکشی عبارت بود از تصرف انسان و دام‌ها توسط آشوریان و بردن عده‌ای از پیشه‌ورانِ پارسو‌آیی به آشور. مردم ایالت «پارسوآ» به مرور زمان بالکل آشوری شدند. حتی مدت‌ها بعد به گفتهٔ بطلميوس، سرزمین مزبور را «سوری مادی» می‌خواندند. یونانیان غالباً آشوریان را «سوری» می‌نامیدند (دیاکونوف،139۵: 189)».

     «تیگلات.پیلَسَر سوم(پادشاهِ آشور) از محدودهٔ کرمانشاه امروزی راه خراسان پیش گرفت و بارها بر پارسواَ تاخت و از مادها خراج گرفت­ (فرای،1382: 11۴)». «شهر کیشه­شیم که تیگلت.­پیلسر نخستین بار در­۷۴۴­ق.م، از آن اسم می‌برد. امیر این شهر، بیسی­هَدیر، نام داشت. شهر در سال ۷۱۶­ق.م، کرسی ولایت پارسواش شده والی آن «کارنی.ئورتا» بود. این دژ را مادها در­۶۸۰ ق.م، از تصرف آشوریان به درآوردند (هرتسفلد،1381: 20۴)». «در سال ۷۴۴­ق.م، آشوریان تعدادی پیشه‌ور از پارسواَ به زور بردند... باگذشت زمان، درنتیجهٔ سیاست تجدید اسکان جمعیت ایالت پارسوآ عمدتاً آشوری و آرامی شد. در متن سالنامه‌های تیگلات.پیلَسر که به این لشکرکشی اختصاص یافته اکثریت نام­ها ایرانی است نه سامی (گرشویچ،1390: 1۴۶)». 

     «لشکرکشی سال ۷۴۴ق.م، حملهٔ ۷۴۳ ق.م، به ساردوری دوم پادشاه اورارتو و جنگی طولانی علیه متحدان سوری او بود مانند دومین لشکرکشی علیه مادها در سال ۷۳۷ ق.م، که پیش درآمد عملیات ۷۳۶ - ۷۳۴ ق.م، در کوهستان‌های اورارتو محسوب می‌شد. در این لشکرکشی‌ها علیه ماد، تیگلات.پیلسر با احتیاط از کنار منطقهٔ تحت نفوذ حکومت مان­نایی‌ها گذشت تا به‌طور طبیعی در وضعیت ضد اورارتویی باقی بماند. نتیجهٔ نخستین لشکرکشی تیگلات.پیلسر­ (­یا از دو حملهٔ نخستین وی) علیه ماد و مناطق همسایه، ایجاد دو ایالت جدید قلمروی آشوری، پارسوا و بیت.­خمبان بود که تا سقوط وی، بخشی از آن کشور باقی ماند (گرشویچ،1390: 1۴۶)».

     «در سال ۷۴۴­ق.­م، لشکریان آشور، که از سال پیش آمادهٔ سفر جنگی خویش گشته بودند، به‌سوی بخش علیای درهٔ رود دیاله حرکت کرده، وارد سرزمین «پارسوآ(­زامو­آ‌یِ جنوبی سابق)» شدند. در سرزمین مزبور مردم بومی غیر ایرانی متمکن بودند و در اواخر قرن نهم ق.‌م، نیز چنین بوده است. اینان چند دولت بسیار کوچک داشتند و سالنامه‌ها ایشان را، ظاهراً، به نام مؤسسان سلاله‌هایشان می‌خوانند ‌(بیت.ذاتی، بیت.کاپسی، بیت.سانگی (­بیت.ساکّی) و بیت.تزّکّی. جریان عملیات جنگی واجد خصوصیاتی بود، به این معنی که ساکنان محل در کوه‌ها پنهان شدند و در موارد نادر به قلعه‌ها پناه برده، کوشیدند محاصره را تحمل و مقاومت کنند و آشوریان نیز دهکده‌ها و نقاط مسکونی را که به تصرف درمی‌آوردند، سوزانده و هر چه و هر که به دستشان می‌افتاد ضبط و اسیر می‌کردند. آشوریان بعضی از فرمانفرمایان را نیز اسیر کردند، مثلاً: کاکی ‌(شاهِ بیت.زاتی) و می‌تاکی (شاه بیت.سانگی) را. دیگر شاهان توانستند با کسان خویش در کوه‌ها پنهان شوند. چنانچه اسیران به گروه‌هایی که سخت با آشوریان دشمنی می‌ورزیدند، مُنتسب می‌بودند، با سخت‌ترین شکنجه‌ها می‌کشتند و بر نیزه می‌نشاندند. بخشی از سرزمين مفتوح جزو خاک آشور گشت و حاکم‌نشین پارسوآ، ‌نامیده شد و مرکز آن دژِ نیکور، بود (دیاکونوف، 139۵: 18۴)».

     «در­۷۳۷­ق.م، تِگلاث.پیلصر سوم، در پارسوای اصلی تاخت‌وتاز کرد و از سرکردگان مادی باج دریافت داشت. به‌سوی شرق تا کوه بیکنی، کوه لاجورد، نامی که او دماوند شاهانه را از کبود ژرف قلهٔ پُربرفش می‌خواند ـــ این دو گروه ایرانی‌ها هنوز در گردش بودند. هر دره‌ای تیرهٔ خود را داشت که شاهی بر آن از باروی کنگره­داری بربلندی فرمانروایی می‌کرد که هر وقت در اثر تاخت­و­تازی ناگزیر می‌شد، به آسور باج می‌داد... گذشته از تاخت‌وتازهایی که می‌شد، مادی‌های دیگر و همهٔ پارسی‌ها استقلال کامل داشتند (اومستِد، 138۴: 31)». «شورش به پنج یا شش ایالت آشوری ماد­ (ساپاردا، مادای، بیت. کاری، کیشَه­سو، خارخار و شاید بیت. خمبان) گسترش یافته بود و خشثریته اکنون گردنه‌های منتهی به بین‌النهرین را تهدید می‌کرد. به نظر می‌رسد که ناامنی حتی به پارسوآ، نیز گسترش یافته بود، چون درست در این زمان نامهٔ شمارهٔ‌ ۱۶۵ ـــ که ممکن است متعلق به حاکم پارسوآ­ (نابوری­مانی) به پادشاه آشور باشد، گزارش می‌دهد که ماننایی­ها یورش کرده و خراجی را که به نیکور (پایتخت پارسوآ) حمل می‌شد، غارت کرده‌اند. در همان زمان در خود آشور احتمالاً مواردی نظیر این‌که کسانی از کار اجباری امتناع ورزیده و به کوهستان‌ها بگریزند رو به افزایش نهاده بود (گرشویچ،1390: 18۶)».

 

­سارگون دوم و پارسوآ

­در دورهٔ پنج­ساله­ پادشاهی شَلمَنصر پنجم (727-722­ق.م)، خبر خاصی از مناسبات سیاسی ـ نظامی میان آشور و پارسوآ، به دیده­ تاریخ نیامده است، لیکن این مناسبات در زمان سارگون دوم، به گونه­ای فزاینده، دیده می­شوند. «سارگون پادشاه آشور در این لشکرکشی (71۶ق.م) تنها به حوزهٔ اورمیه اکتفا نکرد، بلکه دورتر به سمت شرق رفت و چند ناحیه از سرزمین ماد را به حکومت وابسته به خود در پارسوآ، ضمیمه کرد. مهاجرت یهودیان به ماد احتمالاً در این هنگام آغاز شده است(علی‌یف، ­1388: 302)».

     این‌که در عهد سارگون دوم، در ‌«الّی­پی» ـــ مجاور عیلام ـــ یک مدعی سلطنت به نام ‌«اسپابره» ظاهراً از طرف مادر نژاد ایرانی دارد، حاکی از پیشرفت طوایف پارسوا در نواحی مجاور عیلام است و این هم که سارگون ولایتِ پارسوا را به عنوان مرکز یک والی­نشین آشوری تعیین کرد، نشان می‌دهد که طوایف پارسی برای آنکه در داخل عیلام هم رفته‌رفته به‌سوی جنوب نفوذ کنند ناچار به حمایت آشور هم غالباً مستظهر می‌بوده‌اند.

     «در حومهٔ‌ اورمیه و در مناطق جنوبی و شرقی آن، چند اتحادیهٔ نسبتاً بزرگ وجود داشته، ازجملهٔ آن‌ها، این اتحادیه‌ها نام برده شده‌اند: پادشاهی مِکدیارا (واقع در زاموآی داخلی)، گیلزان، پارسوآ، آلابریا و نمرو. در پارسوآ، از ۲۷ پادشاه نام برده می‌شود. پادشاهِ آشور از مناطق یادشده، خراج قابل‌توجهی ستاند که ازجمله‌ می‌توان این اقلام را نام برد: اغنام و احشام، شترهای دوکوهان، اسب‌های مجهز به زین و یراق، شراب، ظروف مفرغی، سرب، سیم و زر ­(علی­یف، ­1388: 28۶)».

     «سربازان آشور به نَمری و پارسواَ درآمدند؛ با سرزمین مادیای مادها در نزدیکی سقز، حدود صد وسی مایلی شرق آربلا درگیری پیش آمد و در جنوب دریاچه زِریبور، در جایی به نام هَرهَر، که از این پس به دژی آشوری مبدل گردید، پیکرهٔ پادشاه برای پرستش نصب گردید (کمرون، 1387: 109)». «­لشکرکشی مشهور سارگون دوم، علیه ماد و اورارتو­ (لشکرکشی هشتم)، در سال ۷۱۴­ق.م، آغاز شد. سارگون به‌قصد مغلوب کردن دشمنان خود و پاک‌سازی ماد از نائیریان و اورارتوییان، ابتدا به شرق به‌سوی ماد، روانه شد. وی پس از دستیابی به کوه بلند کولار (واقع در زاگرس) و کشورهای کارالا، آلابریا و پارسوآ، خراج سنگینی از حاکمان ایالات کشور مادها، نمرو، سانگی­بوتو، اِلّی­پی و ده­ها ایالت دیگر ستاند. در کشور مِسی (در نزدیکی ماننا)، ­گیزیل بونداییان، که هیچ فرمانروایی را بر خود نمی‌شناختند و تنها­ به نیروی­خود متکی بودند، خراج پرداختند (علی­یف، ­1388: 30۴)».

     «سارگون با هدف تکمیل امنیت و تقویت نظم به سوی پاراسوا حرکت می­کند... وی در مسیر حرکت خود از بلا.پال.ایدینا (شاهک الابریا) در نزدیکی دژِ لاتاشه، در ساحل رود شاهک­نشینِ لائورته، از نواحی الابريا، خراج دریافت می­کند. حاکمان شاهک‌نشین‌های نائیری، سانگیبوتی، بیت.ابدانی و مادها نیز به سارگون خراج پرداخت می‌کنند... دیدار با حاکمان شاهک­نشین­های اطراف در پارسواش برگزار می‌شود و در میان خراج شماری از این حاکمان، ­اسب، قاطر و گونهٔ خاصی از شتر ـــ بومی این سرزمین‌ها ـــ وجود داشت (چیلینگیر اوغلو، 1390: ۵3)».

     «پس از آن ارتش سارگون به سمت پارسواَش، پایین می‌رود. در فهرست خراج این منطقه نام نوع خاصی از شتر ذکرشده است. در آن زمان پارسواَش، احتمالاً در جنوب و غرب دریاچهٔ ارومیه واقع بود. پارسواَش احتمالاً همان بارسواَش­مذکور در کتیبه‌های اورارتویی است (ریگ،1390: 32)». «در سال ۷۱۴­ق.م، یک سال پس از سرکوب شورش در ایالت خارخار، سارگون دوم به اورارتو لشکر کشید... در آغاز عملیات سارگون وارد ماننا شد و در آنجا پادشاه اولّوسونو و مشاوران وی با او ملاقات کردند؛ سپس یک نمایش نظامی در سرزمین بِلاپلی­دینِ آلابریایی، انجام گرفت (گرشویچ،1390: 1۵۶)». «پس‌ازآن سپاه به‌طرف سرزمین خود(در ایالت پارسوآ) عقب نشست. در اینجا خراج «خداوندان دهکده‌ها» از سرزمین‌های تسخیرشدهٔ قبلی در ماد و سرزمین‌های هم‌مرز آن‌، به سارگون تحویل داده شد. متن، 2۶ حاکم را اسم می‌برد که بیشتر آن‌ها دارای نامه‌ای ایرانی‌اند. در رأس این فهرست تالتا (پادشاه اِلّی­پی) ذکر شده است. خراج شامل اسب، قاطر، دام و شتر دوکوهانه است. دو حاکم غیرایرانی، خراجشان را تاحدی دیرتر از کوهستان‌های گیزیل­بوندا، ارسال کردند و همهٔ آنان امیدوار بودند که حملهٔ بعدی پادشاه آشور به کشورهایشان را از خود دور کرده باشند ­(گرشویچ، 1390: 1۵۶)». «سارگون دوم، در زمین‌هایی که پارسی‌ها اشغال کرده بودند، پادگان‌های نظامی مستقر کرد که مهم‌ترین آن «خرخار» یا «پادگان سارگون» بود که در نزدیکی‌های همدان امروزی قرار داشته است (کالیکان، 138۴: 37)». «سربازان آشور به نَمری و پارسواَ درآمدند؛ با سرزمین مادیای مادها در نزدیکی سقز، حدود صد وسی مایلی شرق آربلا درگیری پیش آمد و در جنوب دریاچه زِریبور، در جایی به نام هَرهَر، که از این پس به دژی آشوری مبدل گردید، پیکرهٔ پادشاه برای پرستش نصب گردید (کمرون،1387: 109)». «در71۴­ق.م، در پارسواش حکام نَمری، سرزمین مادها و چندین سرزمین دیگر برای تقدیم کردن هدایای خود ­(اسبان خرامان، استرهای تندرو، اشتران باکتریایی) پیش سارگون شتافتند (کمرون، 1387: 11۶)».

 

آشور و پارسوماش(اَنشان هخامنشی، پارس)

­گر­چه برخی«پارسوآ» و «پارسوماش(اَنشان هخامنشی)» دو قوم و یا دو کشور متفاوت می­دانند، لیکن گزارش­ها، شواهد، قرائن و منابع معتبر تاریخی، حکم به یکی­بودنِ آن­ها می­دهد اما در دو جغرافیا. بدین­ترتیب چنین می­توان نوشت که مردمانی که با نامِ «پارسوآ (پارسواَ)» در سدهٔ نهم­ق.م ـــ و البته به‌طور طبیعی چند سده پیش از آن ـــ در جایی به همین نام، در محدودهٔ کردستان و کرمانشاهِ امروزی و جنوب ارومیه، می­زیستند، در پایان سدهٔ هشتم­ق.م، به محدودهٔ سرزمینی ایلام مهاجرت کرده و در شمال ایلام­ ـــ سرزمین آنشان (اَنشان) ـــ جای گرفتند. زان­پس در روایت­های تاریخی با نامِ «پارسوماش (اَنشان هخامنشی، پارس)» به دیده می‌آیند. مهم‌ترین­سبب درستی­این­سخن آن است که پیش ­از سال700ق.م، هیچ­گونه خبری از پارسوآ یا پارسوماش، در محدودهٔ سرزمینی ایلام (انشان) نیست و از­سویی­دیگر پس از سال 700ق.م، نیز نامی از پارسوآ (­پارسوماش) در گسترهٔ سرزمینی جنوب ارومیه و کردستان امروزی، دیده نمی­شود. «انشان یکی از کهن‌ترین دولت‌شهرهای عیلام بوده و پادشاهی پاشیرو، نیز احتمالاً در جایی بین ­اِلّی­پی و انشان قرار داشته (تپه ملیان) ­(گرشویچ،1390: 1۶1)».

­     پارس­ها (پارسوآ، پارسوماش) چند سده پیش ­از­­­700­ق.م، در غرب ایران (جنوب ارومیه، کردستان و شمالِ­کرمانشاهِ امروزی) زندگی کرده­اند ولی به دلایلی که روشن نیست ـــ شاید با فشار مادها و مانّاها ـــ از جای خویش برخاسته و در مناطق کوهستانی ایلام(­انشان) نشسته­، از فراوانی جمعیت خود و نیز دوران تاریکی سیاسی ایلام سود جسته و به گسترش قلمرو سیاسی و اجتماعی خود پرداختند و تا پایان عمرِ خود، که در شاهنشاهی هخامنشی نهان شده یا در ذیلِ آن جای گرفتند، در انشان می­زیستند.

     «طوایف ایرانی پارسواَ هم در مجاورت مادها همچنان در حفظ هویت و وحدت خویش اهتمام ورزیدند. این طوایف هم که از حدود دریاچهٔ اورمیه به نواحی جنوب غربی فلات آمده بودند، مثل مادها گرفتار تجاوز دائم آشوری‌ها بودند یا در بین آشور و عیلام درگیری‌های دائم داشتند (زرین­کوب،1390: 8۴)». «در مغرب دریاچه­ ارومیه، سرزمین پَرسواَ(پارسواَش) نهاده بود که نخستین توقفگاه پارسیان بر سر راهشان به پارسوماش و سپس پارسه بود (کمرون، 1387: 108)». «پس از فروپاشی شاهنشاهی ایلام راه برای گسترش نفوذ ایرانیان در جنوب شرقی فلات باز می‌شود. پارسه­ها شاید بدان سبب که از یوغ بندگی آشوریان به تنگ آمده بودند، از پارسوای شمالی به انشان که بعدها پارسه خوانده شد کوچ کردند. این مهاجرت باید پس­از­۶۹۷­ق.م، رُخ داده باشد؛ زیرا در این سال، اینان در کنار مردم ایلام با آشور جنگیدند. این مهاجرت باید پیش­از­۶۶۰­ق.م اتفاق افتاده باشد؛ زیرا در این سال، کوروش اول جد کوروش کبیر را آشور.بانی­پال­، به‌عنوان شاه سرزمین‌های­جنوبی­نام­می‌برد. مقامی که پیش از کوروش اول به پدرش «چیش­پش» تعلق داشت­ (هرتسفلد، 1381: 200)».

     «­در ۸۱۵­ق.م، هندو ایرانیان از پارسواَ در مغرب دریاچهٔ ارومیه به‌سوی دره‌های زاگرس در نزدیکی عیلام سرازیر گردیدند. آوارگان در شمال شرقی شوش به فاصلهٔ اندکی از سرزمین عیلامی انزان میهن تازه‌ای یافتند. آنان به یاد سرزمینی که آن را ترک گفته بودند، بودباش تازهٔ خود را پارساماش یا پارسوماش نامیدند (کمرون، 1387: 13۶)». «هم‌زمان با سلطنت «سارگون» پارسی‌ها مشغول تصرف دره‌های دامنهٔ کوه‌های بختیاری بوده‌اند. این ناحیه در مغرب شوشتر و شمال­شرقی شوش، در نزدیکی‌های منطقهٔ ایلامی انشان، قرار داشته. این­ناحیه­را پارسی­ها به نام «پارسوماش» نامیده و قسمت عمده از قبایل پارسوایی در آنجا مستقر و کم‌کم بر قلمرو سلطنت ایلامیِ در حال اضمحلال، دست یافتند (کالیکان، 138۴: 37)».

     «در لوحه­ای به تصرف سرزمین­های جنوب شرقی پارسوماش و انشان یعنی«پارس» به­وسیلهٔ آریارامنه (پسرِ چیش­پیش و نوهٔ هخامنش) اشاره شده. وی لقب پدر خود یعنی«پادشاه انشان» را به برادرش کوروش اول داد و برای خود القاب بزرگ‌تری مثل: «شاه شاهان» و «شاه پارس» انتخاب نمود. آریا­رامنه، پس از تصرف پارسوماش و انشان و پارس در جنوب به فکر تصرف مناطق شمالی افتاد ولی اتحادیه‌ای که از مادی‌ها، سکاها، کیمری­ها زیر نظر و فرمان «كاشتاریتو» ـــ فرا­اُورتِس ـــ تشکیل یافته بود، جلو پیشرفت‌های آریارامنه را گرفت. این اتحادیه پیش از این هم «چیش­پیش هخامنشی» را مغلوب و به عبودیت درآورد. سپاهیان این اتحاد سه‌جانبه نواحی جنوبی را زیر تاخت‌وتاز اسبان خود درآوردند و به قتل و غارت پرداختند. ازجمله غنائمی که به غارت رفت یکی همین لوحهٔ طلای آریا­رامنه بود که آن را با خود به مرکز حکومت مادی‌ها یعنی اکباتان بردند. اکباتان که همدان کنونی است در نوشته‌های آسوری به نام «اَگمَتَنَه» آمده است. پس از آن «فرا­اُورتِس» اتحادی بر ضد آسوری­ها تشکیل داد ولی با شکست روبرو شد و به دست سپاهیان «آسور.بانی­پال» در ۶۵٣ ق.م، به قتل رسيد (کالیکان، 138۴: ۴۵)».

     «نامه‌ 1309 ABLممکن است مربوط به زمان سلطنت هوبَن.نیکَش دوم، باشد. این نامهٔ ناقص حاوی اشاره‌ای به ورود هوبَن.نیکَش به هیدَلو است. پارسوماش­(پارس) و یک پسر هوبَن.نیکَش ـــ نامش شکسته است ـــ در همین نامه، وجود دارند... این نامه آشور.بنی­پال را از فعالیت‌های شورشگرانه مطلع ساخته است... اگر این نامه در مورد هوبَن.نیکَش دوم باشد، حضور او در هیدَلو یک هم‌زمانی با فرار کودور.­نهونته از مَدَکتو به هیدَلو را ارائه می‌دهد. ذکر پارسوماش در این موقعیت بحرانی این تصور را ایجاد می‌کند که پارسیان به هواداری از ایلام بر ضد آشور به مداخله پرداخته‌اند، یا برعکس، تهدیدی ­از­سوی پارسیان­ برای ایلام پیش‌آمده که هوبَن.نیکَش­دوم شخصاً می‌بایست ­با آن رویاروی گردد (واترز،1391: 11۵)».

     «­کتیبه‌ای که بر سنگ عظیمی کنده‌شده کاربه­دستان بلندپایهٔ دربار و پرستشگاه همراه با پیشکشی‌ها و هدایایشان را برمی‌شمارد. کسانی که از ایشان نام رفته يك كاهنهٔ­بزرگ هوبان، کاهنان ناپیر، شودا و پی­نیکیر و مردانی از انزان و پاراشو ـــ همان سرزمین‌هایی که اکنون در دست نوادگان هخامنشیان ایرانی‌اند ـــ را در برمی‌گیرد (کمرون،1387: 1۴3)».

     «در کتیبه‌ای از آشور.بانی­پال، شاه آشور ­(۶۹۹­-۶۳۰ق.م) انقیاد کورش شاه پَرسومَش قید شده است. کورش کمی پس از سال ۶۴۶­ق.م، خراج‌گزار آشور شد و پسر ارشدش(­اروگو) را به‌عنوان گروگان به نینوا فرستاد. مدت‌ها چنین تصور می‌شد که این کورش کسی نیست جز کوروش اول شاه پارس‌(پَرسومَش)، اما این تفسیر امروزه محل تردید است. برابری پیشنهادی بین پَرسومَش و پارس قابل بحث است. پَرسومَش را (حتی اگر بحث‌ها دربارهٔ آن برجا بماند) باید از اَنشان متمایز کرد. در این فرضیه پس از اینکه زمان سلطنت کوروش دوم را به دقت مشخص کردیم ‌(۵۵۹‌-‌۵۳۰ق.م)، بهتر است زمان سلطنت نخستین شاهان پارس را پایین بیاوریم. زمان سلطنت آنان (به طور تقریبی) چنین است: چیش پِش‌ (حدود ۶۳۵ تا‌۶۱۰) کوروش اوّل (حدود ۶۱۰ تا ۵۸۵)، کمبوجیه اوّل‌(حدود ۵۸۵ تا ۵۵۹). البته، ایرانیان بسیار پیش از این تاریخ در منطقهٔ اَنشان مستقر شده بودند. این توافق وجود دارد که ایرانیان، خواه از زاگرس شمالی آمده باشند، خواه مستقیماً از فلات ایران، حوالی پایان هزارهٔ­ دوم به تدریج در انشان مستقر شدند ­(بریان، 1392: 28)». 

     «پس از فروپاشی شاهنشاهی ایلام راه برای گسترش نفوذ ایرانیان در جنوب شرقی فلات باز می‌شود. پارسه­ها شاید بدان سبب که از یوغ بندگی آشوریان به تنگ آمده بودند، از پارسوای شمالی به انشان که بعدها پارسه خوانده شد کوچ کردند. این مهاجرت باید پس­از ۶۹۷­ق.م، رُخ داده باشد؛ زیرا در این سال، اینان در کنار مردم ایلام با آشور جنگیدند. این مهاجرت باید پیش­از­۶۶۰­ق.م اتفاق افتاده؛ زیرا در این سال، کوروش اول جد کوروش کبیر را آشور.بانی­پال ­(۶۳۹­ق.م) به‌عنوان شاه سرزمین‌های جنوبی نام می‌برد. مقامی که پیش از کوروش اول به پدرش «چیش­پش» تعلق داشت (هرتسفلد،1381: 200)».

     کشمکش‌های آشور و اورارتو، انحطاط تدریجی عیلام و سیاست تیگلات.پیلسر سوم، مبنی بر کوچاندن طوایف و مستقر کردن آن‌ها در نواحی دوردست، ممکن است از اسبابی بوده باشند که مهاجرت طوایف پارسوا را به نواحی جنوب و مجاورت عیلام تسریع کرده‌اند. در حدود­­700­ق.م، هخامنش، خود را با نامِ شاه آنشان، معرفی نمود. شاهان بعدی، عبارت‌اند از: چیش­پیش (۶7۵-۶۵0­ق.م)، کوروش یکم ­(۶۵0-۶00­ق.م)، کامبیز یکم­ (۶00-­۵۶0­ق.م) و کوروش دوم (­کوروش کبیر ­(۵۵9-۵30­ق.م).

     «پیشوای این قوم در­۷۰۰­ق.م، هخامنش بود که بعدها پادشاهان پارسی وی را نیای بزرگ خود دانستند و نام او را بر دودمان خود گذاشتند. چند­سال­بعد شاید حدود ۶۷۵ ق.م، هخامنش پادشاهی را به چیش­پیش(تیس­پیس) وا‌گذاشت. گویا پارسیان بر انزان که نفوذ پادشاهان عیلام در­آنجا رو به کاهش بود و شيلهاك.اينشوشيناك دوم، دعوى­حاکمیت آن را نداشت، فرود آمده بودند. از­این­پس چیش­پیش لقب «شاه شهرِ انشان» بر خویش نهاد که شکل دیگری از تلفظ نام او بود (کمرون، 1387: 13۶)». با توجه به آنچه گذشت، پادشاهان پارسوماش(اَنشانِ هخامنشی) هم­زمان با جانشینان سارگون دوم یعنی سِنّاخِریب، اسَرحَدّون، آشور.بانی­پال و آخرین پادشاهان آشور بودند. در این میان مناسبات سیاسی ـ نظامی پارسوماش و آشور در دورهٔ سِنّاخِریب و آشور.بانی‌پال، مهم‌تر و روشن­تر به دیده می­آیند.

 

سِنّاخِریب و اسَرحَدّون و پارسوماش (اَنشان هخامنشی)

­در جنگ هالولِه (خَلوله)، که در آن سِنّاخِریب پادشاهِ آشور علیه ایلام، نبرد می­کرد، سپاهیانِ پارسوماش (اَنشان هخامنشی) به فرماندهی پادشاهِ خود (هخامنش) در کنار ایلام علیه آشور می­جنگیدند، از ­سویی ­دیگر اسَرحَدّون (جانشین سِنّاخِریب) ـــ هم­زمانِ با چیش.پیش­ (پادشاهِ پارسوماش) ـــ در­۶٧۶­ق.م، به پارس­ها لشکرکشی و آن­ها را سرکوب نمود. «در اسناد تاریخی تا اوائل سال­۶۹۲­ق.م، اتحاد «پارسوماش» و «انشان» در جنگ‌هایی بر ضد «سِنّاخِریب» پادشاه آسوری به اثبات رسیده است (کالیکان،138۴: 37)».

     «در زمان سِنّاخِریب، در­۷۰۲­ق.م، او خود به استان آسوری هَر­هَر تاخت آورد. دسته‌های سپاهیان از پارسوا و اَنزَن در ۶۸۱ق.م، در هلولینه با سِنّاخِریب زدوخورد کردند. فرض شده است که رهبر آن‌ها همان اَکَمَنِس(­هخامنش) بوده که پادشاهان بعدی او را نیای نام­دهندهٔ خود می‌دانستند که نام خود را به همان خاندان هخامنشی داده است. پسرش تیس‌پیس­(­چِشپِش) شاهِ بزرگ، شاهِ شهرِ اَنشَن بود. نامی که شهر باستانی اَنزَن به آن خوانده می‌شد ولی جایش هنوز در همان شمال غربی شوش بر رودخانهٔ کرخه بود که از دست ایلامی‌ها بیرون رفته بود (اومستِد، 138۴: 32)».

     «احتمال دارد که هخامنش سرکردهٔ پارسی­ها نیز در جنگ معروف به خَلوله­ که سِنّاخِریب در­۶۹۲­ق.م، در ساحل چپ دیاله از یک عده سرکردگان متحد مخالف، چشم زخمی سخت خورد با سایر این متحدان و در کنار عیلام و بابل با آشور جنگیده باشد. برخی از کسانی که درین جنگ در کنار پارسی­ها جنگیده‌اند نیز ظاهراً طوایف کوچک بومی یا سکایی بوده‌اند که به علت اتحاد با پارسی‌ها در منابع آشوری هم مثل آنچه در روایت هرودوت هست، پارسی به شمار رفته‌اند. درواقع پارسی‌ها هم مقارن قدرت یافتن طوایف ماد، ضمن حرکت دائم به‌سوی جنوب تدریجاً در حدود عیلام و در قسمتی­از ولایت­پارس قدرت و نفوذی به­دست آورده­بودند و تفوق خود را بر قبایل مجاور نیز تحمیل کرده بودند. خاطرهٔ­ زندگی بدوی و سنت‌های آن هم سبب شد که پارسی­ها به استقلال و آزادی­خود پایبند بمانند (زرین­کوب،1390: 8۴)».

     «­در عهد سِنّاخِریب در جنگ خونین خلولیا­، که متحدان عيلام توطئه خطرناکی برضد آشور به وجود آوردند، جنگجویان پارسی نیز در کنار اِلی­پی و انشان برضد آشور جنگیدند­ (۶۹۱­ق.م). اینکه در منابع ذکری از سرکردهٔ پارسی‌ها نیست بدون شک ازآن‌روست که در مقابل خطر متحدان دیگر، نقش این‌ها در نظر آشوری‌ها چندان اهمیت نداشته است. اما قراین نشان می‌دهد که سرکردهٔ پارسی‌ها باید همان هخامنش باشد که بعدها پادشاهان پارس خود را به او منسوب می‌کرده‌اند. این طوایف در طی مهاجرت به جنوب در این ایام در سرزمین عیلام در نواحی شرقی شوش و مجاورت شهر عیلامی انشان شهر تازه‌ای به وجود آورده بودند و آن را به یاد سرزمین گذشته خود پارسواَ که آن را در نزدیک اورمیه ترک کرده بودند، پارسوماش خوانده بودند­ (زرین­کوب،1390: 9۶)». «گویا هخامنش و اتباعش در شکستن سِنّاخِریب در حَلولِه(خالوله) که در­سال ­۶۹۲­ق.م روی داد با عیلام همدست بودند، زیرا فرمانروای آشور گزارش می‌دهد که پارسو(م)اش و انزان در میان دشمنانش بودند (کمرون، 1387: 13۶)».

     در سال­۶٩١­ق.م،در آثار­ آشوری آمده­ است که در­ جنگِ­ خَلوله(هالوله)،­ مردمان پارسواش و انزان به عیلامی‌ها­ كمك می‌کردند (مشکور،1332: 22)». «در سراسر هزارهٔ دوم­ق.م، اَنشان شهری مهم در ارتفاعات عیلام بود و به همراهِ پارسواش، در جنگ خلوله در‌۶91­ق.م، به عنوان نهادهای جداگانه جزئی از نیروهای متحد علیه آشور به شمار می­آمدند (هِنکِلمَن، 1398: 20۵)». «سپاه ائتلاف ضد آشوری در خَلوله بر رود دجله با آشوریان برخورد کرد. نبرد، خونین ولی نتیجه غیرقطعی بود. متحدان به علت بیماریِ هومپان.نیمّنا و کشمکش سخت ناشی از آن در عیلام، جنگ را ادامه ندادند ­(گرشویچ،1390: 1۶1)». چنان‌که اشاره شد گرچه اسرحَدّون پادشاهِ ماد در زمانِ پادشاهی خود، با پارسوماش(انشانِ هخامنشی) در نیفتاد، ولی یک­بار در سال ۶7۶ق.م، گویا در یک تهاجم پارس را سرکوب نمود. «چیش‌پیش که به‌دقت پیرامون خویش را می‌پایید، می‌بایست دریافته باشد که خطری که پادشاهی نویافته او را تهدید می‌کند از سوی عیلام نیست زیرا حتی اِسَرحَدون نیز می‌دانست که از خَشتَریتهٔ مادی با مؤتلفان کیمیریانی­اش بیشتر باید بيمناك بود. این ائتلاف شهر سی­سیرتو را در مرز اِلّی­پی در ولایت او تهدید می‌کرد. اِسَرحَدون نگران ملك خودش بيت.هَمبان در ملتقای رودخانه‌های الوند کنونی و دیاله تقریباً در ناحیهٔ بابل بود. او همچنین می‌دانست که سربازان مادی که سپاهیان کیمیریانی و سکایی نیز به آن‌ها پیوسته‌اند در آستانهٔ فرود آمدن بر پارسوماش در شمال شرق بیت.هَمبان قرار دارند (کمرون، 1387: 13۶)».

     «در دوران اَسَرحَدّون­، در دنبال آن لشکرکشی که این پادشاه در ­۶٧۶­ق.م، برضد طوایف پارس کرد و تعدادی از سرکردگان آن‌ها را تنبیه نمود، آرامشی که در این نواحی به وجود ­آمد یک‌چند به طوایف پارسی امکان داد تا راه خود را به‌سوی جنوب ادامه دهند و عیلام که در مقابل دشمنان از نیروی­ آن­ها استفاده می­کرد، بسط تدریجی قدرت آن­ها را با اغماض و تحمل نگریست. چیش­پیش، سرکرده­ای از خاندان هخامنش و شاید پسر او، با استفاده از انحطاط عیلام ‌«انشان» را در نزدیک شوش گرفت و خود را پادشاه بزرگ، پادشاه شهر انشان ­(۶۴٠-۶٧۵­ق.م)، خواند. این‌که چیش‌پیش خود را به عنوان ‌«شاه انشان» خواند نه شاه پارسوماش، ظاهراً ازآن‌رو بود که انشان خطه عیلام نام و آوازه‌ای داشت بیشتر می‌توانست حس غرور او را ارضاء کند. چیش­پیش چون در وجود فرا­اَرتس شاهد طلوع تدریجی قدرت طوایف­ایرانی ماد و شروع انحطاط آشور و عیلام شد، ترجیح داد، ضمن پیمان‌های اتحاد که دائم بین­عشایر تجدید و نقض­ می‌شد به پادشاه ماد اظهار تابعیت ­کند (زرین‌کوب،1390: 97)».

 

آشور.­بانی­پال و پارسوماش(اَنشان هخامنشی)

دوران پادشاهیِ آشور.­بانی­پال بر شاهنشاهیِ آشور هم­زمان است با اواخر پادشاهیِ چیش.پیش و به­ویژه سلطنت کوروش یکم هخامنشی، که در این زمان مناسبات سیاسی ـ نظامی مهمی ­بین آشور و پارسوماش­(اَنشان هخامنشی)، دیده می‌شود. پارسوماش (اَنشانِ ­هخامنشی) ­در­ جنگ­ها و رُخدادهای سیاسی ـ نظامی میان آشور.بانی­پال و ایلام، به‌طور طبیعی در کنار ایلام بودند اما وقتی شاهنشاهی ایلام از آشور شکست خورد و شوش (پایتختِ ایلام) ویران شد، پارسوماش از درِ آشتی با آشور درآمد و خراج‌گزارِ آن شد.

     «­در اختلافات داخلی آشور که پادشاه عیلام هم برادر آشور.بانی­پال را برضد او حمایت می‌کرد، چیش­پیش مصلحت در آن دید که بی‌طرف بماند. با این کار خود نیز هم از تعرض عیلام مصون ماند و هم آشوربانی­پال را از خود خرسند کرد. شاید همین نکته بود که در جریان انحطاط عیلام هم به او امکان داد تا در ولایت پارسه نفوذ کند و نام طوایف پاسارگاد را در آنجا بلند­آوازه سازد. در مدت تاخت‌وتاز سکاها در ماد (۶۵2-۶٢۴ ق.م) نیز خود وی و دو پسرش کوروش اول (۶۴۰-­۶0٠­ق.م) و نیز آریارَمنه (۶۴0-­۵٩٠­ق.م) به علت آنکه با آشور در هر مورد که مصلحت وقت می‌نمود، دوستی نشان دادند قلمرو طوایف پارسی را در پارس که آریا­رمنه در آنجا فرمانروایی داشت و در ‌انشان و پارسوماش که تحت حکومت کوروش اول بود، از تجاوز آشور و متحدان سکایی او تا حدی حفظ کردند. در طی که بین آشور و عیلام در گرفت و به انقراض عیلام انجامید­(۶٣٩ ق.م). کوروش اول پادشاه انشان و پارسوماش با ارسال هدیه و تعارف به فاتح، خود را به آشور نزدیک کرد و حتی در اثبات وفاداری یک پسر خویش اروکو نام را به عنوان گروگان نزد آشور بانی­پال فرستاد (زرین‌کوب،1390: 97)».

     «کورَش ­(کوروش یکم) شاه سرزمین پَرسومَش (پارسوماش)، دربارهٔ پیروزی­های شکوهمندی، شنید که با پشتیبانی خدای ­آشور، خدای بعل‌(مردوک) و خدای نبو‌ ـــ خدایان بزرگ، سرورانم ـــ من در سرزمین ایلام به دست آورده بودم و این‌که سرزمین ایلام را هموار ساخته بودم، همهٔ آن را همچون طوفان و او به نینوا تختگاه من، اَروکو، بزرگ‌ترین پسرش­ را ­همراه ­با­ پرداختی­خود ­فرستاد تا کُرنش کند و او به حضرتِ من متوسل شد(نووتنی و ‌جِفرز، 1۴02: 19۶)».

     «زمانی که سکاییان در مملکتِ خَشتَریته (ماد) تاخت‌وتاز می‌کردند، شاه پارسوماش چیش­پِش یا تیس­پِس ­(حدود­۶7۵-۶۴0 ق.م)، سرگرم بهره‌برداری از فرصت به‌دست‌آمده از مداخله بود. وی که بر انزان در عیلام استیلا داشت و از غارت‌هایی که سکاییان در ماد می‌کردند، در امان بود، اکنون به‌سوی دره‌های کوهستان‌ها در ناحیه‌ای به حرکت درآمد که دو تن از نوادگانش، یعنی کوروش کبیر که پاسارگاد را برآورد و داریوش که صحن و سکوی کاخی را در آنجا بنا نهاد، بلندآوازه‌اش کردند. بنابراین چیش­پِش به هنگام مرگ، خداوند دو ناحیهٔ جداگانه بود: یکی سرزمین زادبومش پارسوماش که انزان به آن پیوسته بود و دیگری سرزمین نویافتهٔ پارسه یا پارس (کمرون، 1387: 1۶1)».

     «بسیار طبیعی بود که پس از مرگش امپراتوری او میان دو پسرش تقسیم گردد. آریارَمنِه (آریارامنِس) به‌عنوان نخستین پسری که در پی رسیدن پدر به پایگاه مستقل به دنیا آمد، «شاه بزرگ، شاهنشاه، شاه سرزمین پارسه» گردید. اما کوروش (سیروس یکم، حدود­۶۴۰-۶0۰­ق.م)، با اینکه پسر مهتر بود، فرمانگزار برادر شد و به عنوان «شاهِ بزرگ» تنها بر میهن دیرینه حکومت می­راند. تا مدتی کارهای آریارَمنِه به‌خوبی پیش می‌رفت. وی بر لوحی سیمین به خود بالید که خدای بزرگ اهورامزدا سرزمین پارسه را به او بخشیده که اسبان نيك و مردان نیرومند از آنجا خیزد، پدرش و چیش­پیش پیش از او شاه بوده است. برادرش در پارسوماش تقریباً بلافاصله پس از نشستن بر تخت با دشواری‌هایی روبرو گشت. ازنظر او تهاجم آشور به عیلام، دستآورد بی‌مانندی بود که شایستهٔ آن بود، مورد توجه قرار گیرد. پسر مهترش آرو­کو به­نوا داده شده و او را به نینوا بردند که شاید حضورش در آنجا به آشور بانی­پال اطمینان دهد که پارسوماش نقشه‌هایی دربارهٔ عیلام ندارد (کمرون،1387: 1۶1)».

­     «در ۶۴۶ق.م، آشور.بانی­پال حملهٔ وسيع پیروزمندانه‌ای را آغاز کرد که به تصرف و قتل و غارت شوش و از میان رفتن (موقت) پادشاهی ­عیلام منتهی گشت. شاید در همین اوضاع ‌و احوال چیش­پِش، جد بزرگ کوروش دوم عنوان شاه انشان را به خود اختصاص‌داده و در­مقام جانشین‌شاهان‌عیلامی‌در کوهستانی­که ‌بعدها نام پارس به خود گرفت‌، ‌بر تخت نشست ­(بریان، 1392: 28)». «هنگامی‌که پارس به دست مادها افتاده بود، کوروش هنوز در پارسوماش و انشان فرمانروایی می‌کرد و درنتیجه مرگ »کاشتریتو» از مادها جدا گشته و مستقلاً به فرمانروایی پرداخت و گرچه خود را باج­گذار آسور.بانی­پال ـــ که در نینوا بود ـــ شناخت ولی قلباً هوا­خواه «شَماش­.شوم­.اوکین»، فرمانروای یاغی بابل بود. کوروش در مقابل خطری که از جانب مادی‌ها «پارسوا» را تهدید می‌کرد به کمک و پشتیبانی آسوری­ها آن‌قدر امیدی نداشت (کالیکان، 138۴: ۴۶)».

     «فرمانروایان سرزمین‌های کوهستانی شرقی خوزستان که اکنون نابودی قطعی پادشاهی ایلام را می‌نگریستند که همانند دیواری در برابر آشوری‌ها به آنان سود رسانده بود، باج و گروگان‌هایی را برای آشور.بانی­پال فرستادند. کوروش(پادشاه پارسوماش) ـــ گویا یک نیای پادشاهان هخامنشی ـــ یکی از این خراج‌گزاران تازهٔ آشور بود. این آگاهی به‌نوبهٔ خود نشان می‌دهد که بخش‌هایی از پارس، مدت‌زمانی پیش‌ازاین از نفوذ سیاسی پادشاهی‌های ایلامی ناتوان شده به دور مانده و در سلطهٔ فرمانروایی خودمختار پارسی بوده است (استولپر، 1389: 102)».

     «هنگامی که آشوریان به رهبری آشور.بانی­پال، سرانجام به شوش سرازیر شدند و با غلبه بر تپتی.هوبان.اینشوشینَک (­تِ.اومّان آشوری)، شهر را ویران کردند. خاطرهٔ این رخداد بر سنگ کاخ‌های آشور.بانی­پال، در نینوا زنده نگاه داشته شد...گفته می‌شود که اساساً پیروزی آشور.بانی­پال، بر ایلام شماری از فرماندهان ایرانی، احتمالاً از جمله پدر بزرگ کورش کبیر را به فرستادن خراج به آشور واداشته است  (پاتس، 1391: ۴00)».

     «فرمانروای پارسوماش ـــ کوروش یکم ـــ ­در نزدیکی هیدالو با آشوریان برخورد، به ناتوانی خویش در برابر نیرویی برتر از خود اعتراف کرد و برای اثبات كمك شاهانهٔ خود پسرش آروکو را به نینوا فرستاد (کمرون، 1387: 1۵3)». «در سنگ‌نوشته‌ای از آشور.بنی­پال گزارش شده که کورش شاه پارسوماش بعد از شنیدن خبر فتح من در ایلام، فرزندش آروکو را با خراج برای نشان اطاعتش، به سوی نینوا فرستاد و از این زمان میان دربار شاهان آشور و پارسوماش(پارس)، روابطی برقرار شد که می‌توان آن را موجب انتقال فرهنگ و اعتقادات سلطنتی آشوری به خانوادهٔ هخامنشی دانست (رواسانی،138۶: 3۵1)».

 

پارسوماش(اَنشان هخامنشی)در دورهٔ آخرین پادشاهان آشور

 چنان‌که آمد، پارسوماش(اَنشان هخامنشی) پس از شکست ایلام از آشور و انقراضِ شاهنشاهی ایلام، خراج­گزار و تابعِ آشور شد. این زیردستی ادامه داشت تا این‌که پس از مرگِ آشور.بانی­پال، شاهنشاهی آشور به سُستی گرائید و از سویی دیگر پادشاهِ ماد قدرت یافت و کشور پارسوماش(اَنشان هخامنشی) را از سرسپردگی آشور، آزاد و در تابعیت و اتحادِ خود، قرار داد. بدین­ترتیب، پارسوماش (اَنشان هخامنشی) در سال۶27ق.م ـــ و شاید چند سال پیش از آن ـــ در اتحاد و تابعیت ماد قرار گرفت و به طور طبیعی در جنگ­هایی که از سال ۶1۶ تا ۶0۵ق.م، بین ماد و آشور، انجام گرفت، در اتحادیهٔ ماد قرار داشت.

     «هووَخشتره ­توانست ­سرکردگانِ پارسی­ را به اظهارِ طاعت وادارد و بر آشور با خود هم‌داستان و همراه ­کند (زرین‌کوب،1390: 9۵)». «هخامنش»، «چیش‌پیش» و «کوروش یکم» با عنوان شاه آنشان، در عین استقلال زیر نظر شاهنشاهی ایلام بودند ولی با انقراض ایلام توسط آشور، کوروش یکم با آشور.بانی‌پال از در آشتی برآمد، اریوکا (اروکو) پسر بزرگش را با عنوان گروگان به نینوا فرستاد. درنتیجه آنشان مورد دستبرد آشور قرار نگرفت، اما دست‌نشاندهٔ آن شد.

     پس از پایان یافتن آشور، توسط مادها، پادشاهان پارسی آنشان، زیر حاکمیت مادها قرار گرفتند و در پایان یافتن شاهنشاهیِ آشور در کنارِ مادها، نقش داشتند. در پایان، با به تخت نشستن کوروش دوم هخامنشی، ضمن آن‌که آنشان با عنوان یک پادشاهی مستقل و زیر نظر شاهنشاهی هخامنشی خود را نشان می‌داد همهٔ ایران و بسیاری از کشورهای همسایه در گسترهٔ جهانشاهی کوروش و امپراتوری هخامنشی قرار گرفتند. اندک‌اندک، ایلامی‌ها، کاسی‌ها و سایر اقوامی که در این محدوده می‌زیستند، در پارس‌ها (هخامنشیان) نهان شده و از آن ­پس همه را با نام پارسی (هخامنشی) می‌شناختند و تاریخ ایران باستان بر پایهٔ تاریخ پارس‌ها­ (هخامنشی) استوار است. به تعبیری دیگر سرگذشت اقوام ایرانی پیشین در تاریخ هخامنشی نهان شده و بخشی جدا­ناشده، از تاریخ هخامنشی است.

 

آشور در دوران شاهنشاهی هخامنشی

 حدود سال ۶12ق.م، نینوا (پایتخت دولت آشور) به دست نیروهای متحد مادی و بابلی تصرف و پس از آن ضعیف و ضعیف­تر شده تا سال ۶۰۵ ق.م، به‌طور کامل به پایان رسید. بین سال‌های ۶۰۵ تا ۵۵۹ق.م، منطقهٔ آشوریه بین امپراتوری ماد در شرق و امپراتوری بابلی­نو در غرب تقسیم شده بود تا این‌که کوروش دوم هخامنشی (بنیانگذار شاهنشاهی هخامنشی) پس از آنکه شاهنشاهی ماد را برانداخت، در­۵۳۹ ق.م، بابل را متصرف شد و شاهنشاهی بابل (نو بابلی) را تحت حاکمیت هخامنشی جای داد، بدین ترتیب آشور نیز در زیر این حاکمیت نشست و به بیانی ماد و آشور حیات سیاسی خود زیر نام ساتراپی شاهنشاهی هخامنشی ادامه دادند.کمبوجیهٔ دوم حاکم بابل و به پیرو آن آشور بود و پس از وی تا پایان هخامنشیان آشوریه(آشور) یکی از ساتراپی­های هخامنشی به شمار می­آمد.

     در دورهٔ داریوش یکم هخامنشی به­رغم چند شورش که از جانب بابل و آشور انجام گرفت، هردوی این دولت­ها از ایالت‌ها و ساتراپی‌های هخامنشی بودند. در چند فراز از کتیبهٔ بیستون به این موضوع اشاره شده است:«ستون نخست، بند 13-17: اعلام می­کند داریوش شاه، اینها دهیوهایی هستند که از آنِ من شدند، به خواست اورمَزد من شاه آن­ها شدم: پارس، ایلام، بابل، آشور(اَثورَ)، ارابایَه، مصر، مردمی که در دریا ساکن­اند، لیدی، ایونیه، ماد، ارمنستان، کاپادوکیه، پارت، ­زرنگ، ­هرات، ­خوارزم، باختر(بلخ)،­سغد، گنداره، سکا، ثَتَگوش، رخج و مکران، ­بر روی­هم­23­دهیو (اکبرزاده، 138۴: ۶8)».

     «ستون­1، بندهای83-9۶: داریوش شاه گوید: من به بابل رفتم به برابری با ندینتو.بل، که خود را نبوکدرچر می‌خواند. سپاه او دجله را در اختیار داشت. به خواست اورمزد از دجله گذشتیم، آنجا من سپاه ندینتو.بل، را درهم شکستم. سپس به بابل رفتم اما نرسیده به بابل در مکانی به نامِ زازَن(کنار ساحل فرات)، ندینتو.بل با سپاهی به برابری من، برای نبرد آمد. سپس ما نبرد کردیم. اورمزد مرا یاری رساند. من سپاه او را کامل درهم­شکستم ­(اکبرزاده، 138۴: 7۴)».

     «ستون دوم، بندهای1-8: سپس ندینتو.بل با سپاهی کم گریخت و به بابل رفت، پس از آن من به بابل رفتم، به خواست اورمزد من هم بابل را گرفتم و هم ندینتو.بل را به بند کشیدم و کشتم. داریوش شاه اعلام می­کند تا هنگامی که من در بابل بودم اینها دهیوهایی­هستند­که­از من شورشی شدند: پارس، ایلام، ماد، آشور، مصر، پارت، مرو، ثَتَگوش و سکستان (اکبرزاده، 138۴: 7۴)».

     با وجود این شورش­ها، آشوریه نقش مهمی را در حکومت هخامنشیان ایفا کرد. آشوری‌ها حق حکومت برخود را در سراسر دوران حکومت هخامنشی داشتند و به زبانشان به عنوان زبان دیپلماتیک توسط ایرانیان سخن گفته می‌شد. آنان به خاطر مهارت‌های رزمیشان در کنار سربازان لیدی­ها به‌عنوان پیاده‌نظام سنگین‌سپاه هخامنشی خدمت می‌کردند. به علت خرابی‌های ناشی از سقوط امپراتوری آشور، تاریخ‌دانان آنجا را سرزمین بایر خالی از سکنه دانسته، درحالی که برخی دیگر از آشورشناسان مانند جان.کورتیس و سیمون.پارپولا این ادعا را رد کرده و استناد کرده‌اند که آشور در نهایت به یکی از ثروتمندترین مناطق در امپراتوری هخامنشی تبدیل شده بود. ثروت این سرزمین به دلیل استفادهٔ کارآمد ایرانیان از زمین‌های کشاورزی منطقه بود. در مقابل، سیاست هخامنشیان دخالت نکردن در امور داخلی ساتراپی‌هایشان بود تا زمانی که این ساتراپی‌ها مالیات خود را به دولت پرداخت می­کردند. 

     در زمان فرمانروایی هخامنشیان بر آشور، پایتخت‌های سابق آشوریان (نینوا، دور.شارّوکین و نمرود) جمعیت پراکنده‌ای داشتند. بیشترِ آشوریان در شهرهای کوچک و روستاها زندگی می‌کردند. بنا به‌نظر برخی آشورشناسان شهرهایی مانند عرفه، تل حلف و اربیل، سالم و دست نخورده ماندند. بنا به روایت گزنفون، با وجود ویرانی بسیاری از شهرهای آشوریان در جنگ‌ها، آشوریانی که در روستاها زندگی می‌کردند، زندگی مرفهی داشتند. گزنفون و سایر یونانیانی که از آشور بازدید می‌کردند، پس از عبور از شهر نمرود که از آن به عنوان «ویرانه‌ای با ساکنانی اندک» یاد می‌کند، از روستاهای شمال‌غربی منطقه به دنبال کرانهٔ ­رود دجله، چنین یاد کرده­اند: روستاهایی پر از ذرت وجود دارد، قصری پیدا کردیم با روستاهای زیادی اطراف آن… آنان (یونانیان) در آن روستاها به مدت سه روز ماندند نه تنها به خاطر زخم‌هایشان، بلکه به خاطر اینکه آنان مقادیر بسیاری آرد و شراب و انبارهای بزرگ جو برای تغذیهٔ اسبان داشتند، تمام این منابع توسط ساتراپ‌های منطقه جمع‌آوری شده‌است.

     این سخن نشانگر رونق کشاورزی و وجود کاخ‌های ساتراپی در آشوریه است. مکان دقیق کاخ‌ها مشخص نیست اما  هنری لایارد باستان‌شناس بریتانیایی، مکان کاخ‌ها را نزدیک زاخو کنونی پیش‌بینی می‌کند. کتیبهٔ یافت شده در مصر که به وسیلهٔ ساتراپ آن زمان(آرسامس­) نوشته شده، مراکز حکومتی آشوریان در زمان هخامنشیان را این‌گونه نام می‌برد: لیر ـــ در نزدیکی دره­ دیاله، آرزوهینا ـــ در تل چمچمال(­۴۰ کیلومتری شرق کرکوک)، اربیل، هالسو ـــ در مکانی نامعلوم، متالوبش ـــ در­۲۰ کیلومتری شهر باستانی آشور. پیش از حکومت ایرانیان بر آشوریه، هخامنشیان تا حد زیادی تحت تأثیر آشوریان قرار داشتند. در زمان فرمانروایی هخامنشیان در این منطقه زبان آرامی به عنوان زبان میانجی با الفبای آشوری کاربرد روزمره داشت. مذهب آشوریان گرامی داشته می‌شد و سیستم قضایی، تقویم و قوانین حکومتی آنان به قوت خود باقی ماندند. آشوریان مانند سایر خراج‌گزاران هخامنشی، مجبور به پرداخت مالیات و اعزام سرباز برای سپاه ایران بودند. نقش برجسته‌ای در کاخ آپادانا، ادای احترام مردان خراج‌گزار آشوری را نشان می‌دهد که هدایایی را برای پادشاه ایران آورده‌اند: یکی چرم، یکی پارچه، دو نفر ظرف و دو نفر قوچ شرقی آورده بودند. به هر روی در دورهٔ شاهنشاهی هخامنشی دولت محلی (ساتراپی) آشور نقش پُررنگی در رُخدادها داشته است و نام آن به­روشنی در میان دولت­های آن زمان پیداست.

 

نتیجه­گیری

پارس­ها، که آغازِ پیدایش آن­ها به نیمه­ هزاره­ دوم­ق.م، بازمی­گردد، برای نخستین­بار در منابع آشوری و در مناسبات آن­ها با آشور، در زمانِ جنگِ نخستِ شَلمَنصر سوم با پارسوآ (83۶ق.م)، خود را نشان دادند و تا پایان آشور این مناسبات ادامه داشت. در این مقاله، مناسبات سیاسی ـ نظامی آشور با پارس (پارسَه) در دو مقطع تاریخی: 1. مناسبات سیاسی ـ نظامی آشور با پارسوآ (83۶- حدود700ق.م) و­2. مناسبات سیاسی ـ نظامی آشور با پارسوماش ­(اَنشان هخامنشی) (حدود700-۶0۵ق.م)، زیر این عناوین تبیین و مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گرفته است: نخستین جنگ شَلْمَنَصَر سوم با پارسوآ، دومین جنگ شَلْمَنَصَر سوم با پارسوآ، پارسوآ و آشور پس از شَلمَنَصر سوم تا تیگلات.پیلَسر سوم، تیگلات.پیلَسَر سوم و پارسوآ، سارگون دوم و پارسوآ، سِنّاخِریب و اسَرحَدّون و پارسوماش (اَنشان هخامنشی)، آشور.­بانی­پال و پارسوماش (اَنشان هخامنشی)، پارسوماش (اَنشان هخامنشی) در دورهٔ آخرین پادشاهان آشور و آشور در دوران شاهنشاهی هخامنشی. با این بیان، به­طور کلی نتیجه گرفته می­شود که: شرح مناسبات سیاسی ـ نظامی پارس با آشور، در­واقع نمایش تاریخ سیاسی پارس (پارسوآ، پارسوماش، اَنشانِ هخامنشی) محسوب می­شود و نیز این مناسبات در زمانِ پادشاهی نوآشوری صورت گرفته است که مهم­ترین دورهٔ تاریخِ آشور است، بنابراین به نوعی تاریخ سیاسی آشورِ نو(نوآشوری) هم مرور می­شود، ضمن آنکه از برخی دیگر از­ بازیگران تاریخ در این دوره، یاد شده است.

 

منابع

اکبرزاده، داریوش (138۴).کتیبه­ بیستون. تهران: خانه فرهیختگان.

استولپر، ماتیو ولفگانگ (1389). تاریخ ایلام. مترجم شهرام جلیلیان، تهران: توس.

اسمیت، سیدنی (1390). عصرآشور.بانی­پال: تاریخ جهان باستان کمبریج. مترجم تیمور قادری، تهران: انتشارات مهتاب.

اومِستِد، آلبرت تن اَیک (138۴). تاریخ شاهنشاهی هخامنشی. مترجم محمد مقدم، تهران: امیرکبیر، چاپ ششم.

بریان، پی­یر (1392). امپراتوری هخامنشی، جلد1. مترجم ناهید فروغان، تهران: فرزان­روز، چاپ سوم.

بهمنش، احمد (137۴). تاریخ ملل قدیم آسیای غربی. تهران: دانشگاه تهران، چاپ پنجم.

­پاتس، دانیل­تی (1391). باستان­شناسی ایلام. مترجم زهرا باستی، تهران: انتشارات سمت، چاپ چهارم.

چیلینگیر اوغلو، آلتان (1390). لشکر­کشی هشتم سارگون دوم. مترجم صمد علیون (خواجه دیزج)، تهران: اختر.

دورانت، ویل (13۴3). تاریخ تمدن، جلد1. مترجم احمد آرام، تهران: اقبال، چاپ دوم.

دیاکونوف، ایگور میخائیلوویچ (139۵). تاریخ ماد. مترجم کریم کشاورز، تهران: علمی و فرهنگی، چاپ هشتم.

رواسانی، شاپور (138۶). اتحادیهٔ مردم شرق. تهران: امیرکبیر.

رو، ژرژ (1390). تاریخ عراق قدیم. مترجم ابوالفضل علیزاده طباطبایی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی ­و فرهنگی.

ریگ، هوراس­آبرام (1390).  لشکر­کشی­هشتم سارگون. مترجم صمد علیون(خواجه دیزج)،­ تهران: اختر.

زرین­کوب، عبدالحسین (1390). تاریخ مردم ایران، جلد 1: ایران قبل از اسلام. تهران: امیر­کبیر، چاپ سیزدهم.

فرای، ریچارد نلسون (1382). تاریخ باستانی ایران. مترجم مسعود رجب­نیا، تهران: علمی و فرهنگی، چاپ دوم.

کالیکان، ویلیام (138۴). باستان‌شناسی­و­تاریخ­هنر در دوران مادی‌ها و­پارسی‌ها. ­مترجم­گودرز اسعد­­بختیار، تهران: پازینه. 

کمرون، جورج گُلن (1387). ایران در سپیده­دم تاریخ. مترجم حسن انوشه، تهران: علمی و فرهنگی، چاپ پنجم. 

گرشویچ، ایلیا (1390). تاریخ­ایران در دورهٔ ماد: از مجموعه ­­تاریخ کمبریج. مترجم بهرام شالگونی، تهران: جامی.

گیرشمن، رمان (1383). ایران از آغاز تا اسلام. مترجم محمد معین، تهران: معین.

لاندِلِن، شارل­دو (1390). تاریخ جهانی، جلد1. مترجم احمد بهمنش، تهران: دانشگاه تهران، چاپ سیزدهم.

مجیدزاده، یوسف (1392). ­تاریخ تمدن بین‌النهرین، جلد­1، تهران: مرکز نشر دانشگاهی چاپ سوم.

مشکور، محمدجواد (1332). تاریخ مردمِ اورارتو(آرارات). تهران: چاپخانهٔ شرق.

ناردو، دان (1390). امپراتوری آشور. مترجم مهدی حقیقت‌خواه، تهران: ققنوس چاپ ششم.

 نووتنی، جیمز­ ـ ­جِفِرز، جاشوآ (1۴02). نبشته­های­ شاهانه­ دوره­ نوآشوری. مترجم سورنا فیروزی، ­تهران: آرتامیس.

هرتسفلد، ارنست (1381). ایران در ­شرقِ باستان. مترجم همایون­صنعتی­زاده، ­تهران: ­پژوهشگاه علوم انسانی و فرهنگی.

هرودُت (138۶). تواریخ. مترجم ع، وحید مازندرانی، تهران: دنیای کتاب، چاپ سوم.

هِنکِلمَن، وَوتِر (1398). فرهنگ­پذیری ایرانیان و عیلامیان. مترجم یزدان صفایی، تهران: حکمت سینا.

هوار، کلمان (1390). ایران و تمدن ایرانی. مترجم حسن انوشه، تهران: امیرکبیر، چاپ ششم.

هینتس، والتر (1388). دنیای گمشده عیلام. مترجم فیروز فیروزنیا، چاپ چهارم. تهران: علمی و فرهنگی.

 

---

[1] . Parsua

[2] . Parsumash (Achaemenid Anshan)

[3] . Shalmaneser III

[4] . Shamshi-Adad V

[5] . Queen Semiramis

[6] . Adad-Nirari III

[7] . Shalmaneser IV

[8] . Ashur-Dan III

[9] . Ashur-Nirari IV

[10] . Tiglath-Pileser III

[11] . Sargon II