تبیین ظرفیت‌های مفهومی در معماری و شهرسازی: چارچوبی تحلیلی برای دسته‌بندی مبانی نظری
محورهای موضوعی : معمار شهر
هادی فرهنگدوست
1
,
تکتم حنایی
2
,
هیرو فرکیش
3
1 - کارشناس ارشد معماری اسلامی، دانشکده هنر و معماری اسلامی، دانشگاه بین المللی امام رضا ع، مشهد، ایران
2 - دانشیار شهرسازی ، عضو هیئت علمی گروه شهرسازی، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد مشهد، مشهد، ایران
3 - استادیار معماری ، عضو هیئت علمی گروه معماری، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه آزاد اسلامی واحد مشهد، مشهد، ایران
کلید واژه: ظرفیت بالقوه, ظرفیت بالفعل, شاخص‌های مفهومی, چارچوب تحلیلی, دسته‌بندی مفهومی,
چکیده مقاله :
پژوهش حاضر با هدف رفع شکاف‌های موجود در مبانی نظری معماری و شهرسازی انجام شده است. این شکاف‌ها ناشی از نبود شاخص‌های سنجش‌پذیر، پیش‌داوری‌های نظری و مغالطه‌های مفهومی هستند که موجب ابهام در تحلیل و به کارگیری مبانی نظری در مداخلات معماری و شهرسازی، به صورت مناسب و متناسب شده‌اند. مبانی نظری غالباً در چارچوب‌های فلسفی و انتزاعی تعریف شده‌اند و بسترسازی استفاده عملی آن‌ها در طراحی و برنامه‌ریزی محیطی کمتر مورد سازماندهی قرار گرفته است. پژوهش حاضر بر چارچوبی تحلیلی برای دسته‌بندی ظرفیت‌های مفهومی با تفکیک این ظرفیت‌ها از دو منظر معنایی نسبت به حوزه نظری و عملکردی، نسبت به حوزه عملی متمرکز است. همچنین سه شاخص مفهومی هم جنس با این ظرفیت ها را با دو رویکرد قیاسی و استقرایی، در چهار لایه ارائه کرده است. روش تحقیق از نوع تحلیل محتوای کیفی با رویکرد تحلیلی-تطبیقی است که در زمینه تحلیل، ترکیبی از استدلال‌های قیاسی و استقرایی را شامل می‌شود. جامعه آماری پژوهش شامل منابع معتبر معماری و شهرسازی منتشرشده پس از سال 2020 است که با استفاده از نرم‌افزار MAXQDA مورد تجزیه‌وتحلیل قرار گرفته‌اند. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که ظرفیت‌های مفهومی را می‌توان بر اساس شاخص‌های مفهومی در چهار دسته معرفت‌شناختی، پدیدارشناختی، بیانگر و عملی طبقه‌بندی کرد. این طبقه‌بندی به ارائه چارچوبی منجر شده است که دو قطب معنایی-عملکردی «ظرفیت بالقوه» و «ظرفیت بالفعل» را مشخص می‌کند. این پژوهش با ارائه شاخص‌های سنجش‌پذیر، امکان انتخاب ارزیابانه مبانی نظری برای نیازهای عملی را تسهیل می‌کند. نوآوری پژوهش در ترکیب تحلیل محتوای کیفی با مدل‌بندی ظرفیت‌های مفهومی است که به‌صورت سیستماتیک، مبانی نظری را به سطوح کاربردی مرتبط می‌کند.
Theoretical foundations play a crucial epistemic and identity-defining role in architecture and urban planning, necessitating a deeper understanding and categorization of their diverse types. This classification determines how, where, and to what extent these foundations are applied within architectural and urban planning processes, based on their inherent nature and capacity. This research focuses on key indicators encompassing the ontological nature, functional scope, and semantic range of theoretical foundations in these disciplines. It proposes a novel framework for analyzing and differentiating the potential conceptual capacities inherent in these foundations from those realized in resulting findings. By emphasizing the conceptual relationship between theoretical foundations and research outcomes, this study aims to structure architectural and urban planning interventions based on the presence and application of theoretical underpinnings. Methodologically, this research employs qualitative methods and systematic analysis to examine the link between theoretical foundations and derived findings, revisiting conventional methodologies and highlighting the synergy of mediating conceptual elements. This approach not only contributes to a methodological analysis of the role of theoretical foundations but also enhances interdisciplinary values for theoretical discourse with other fields through a shared theoretical framework. The findings of this research, through more precise indicators, introduce an innovative approach to categorizing theoretical foundations, redefining existing processes for generating methodologically sound knowledge in these fields. Consequently, this approach establishes evaluation criteria for the classification of theoretical foundations.
ابراهیم، ش. (1401). مبانی نظری معماری و طراحی شهری. تهران: خانه شهرسازان ایران.
اژدری، م. (1400). نقش معماری در گردانندگی و توسعه پایدار. تهران: صالحیان.
اسلامی، س. (1392). مبانی نظری معماری: عینکمان را خودمان بسازیم. تهران: موسسه علم معمار رویال، پژوهشکده هنر.
اسماعیلی، م. و علی‌یاری، م. (1397). شرح جامع مبانی نظری معماری هنر: (طراحی شهری - مهندسی معماری - معماری منظر - مهندسی معماری اسلامی - مطالعات معماری ایران ...). تهران: ارشد.
اکبری، ع. (1398). برداشت‌هایی فلسفی از مبانی نظری معماری. قزوین: جهاد دانشگاهی قزوین.
امرایی، ب. (1390). تحليل نشانه شناختي طراحي پسامدرن. باغ نظر، 8(16)، 65-78.
ایمانی، ن. و صبوری، ن. (1393). اندیشه معماری در آیینه نظریه های معماری معاصر. نامه معماری و شهرسازی(12)، 77-95.
آزاد، ا. و طباطبایی، م. (1393). مبانی نظری معماری (نسخه چاپ 2 ام). تهران: فاطمی.
آشوری، ک.، حبیبی، ک. و دوستوندی، م. (1400). ارزیابی شاخص‌های کمی و کیفی مسکن شهری در ایران. جغرافیا و توسعه فضای شهری، 8(1)، 225-257. doi:10.22067/jgusd.2021.48344.0
بابایان، س. و بهزادپور، م. (1394). مبانی توسعه پایدار و اکولوژی در شهر. قزوین: ساکو، مرکز آموزش علمی - کاربردی علوم و فنون قزوین.
بحرینی، س.، بلوکی، ب. و تقابن، س. (1398). تحلیل مبانی نظری طراحی شهری معاصر: اواخر قرن 19 تا دهه هفتم قرن 20 میلادی (جلد 1) (نسخه چاپ 4 ام). تهران: موسسه چاپ و انتشارات دانشگاه تهران.
براتی، ف.، حشمتی، ک. و سلطانی نیا، ش. (1402). بررسی و چشم انداز ترکیب برنامه مدلسازی اطلاعات ساختمان با ساختمان سبز. پنجمین کنفرانس بین المللی مدلسازی اطلاعات ساخت (BIM). تهران.
بشیرنژاد، ح. (1399). معماری بومی و توسعه پایدار در ایران. (م. خدادادپور، مترجم) تهران: مناجات.
پاکزاد، ج.، ترابی، م.، ترکزاده، ن. و قاسمی، م. (1402). مبانی نظری و فرایند طراحی شهری. تهران: آرمان شهر.
تندی، ا. و امرایی، ب. (1398). بازنگری در نظریة طراحی به مثابه یک نظام تحلیل محتوای مطالعات روش شناسی طراحی معاصر. مبانی نظری هنرهای تجسمی، 4(1)، 141-154. doi: 10.22051/jtpva.2019.24598.1028
توانگر، م. و حبیبی، م. (1401). کاربرد تحلیل انتقادی گفتمان در پژوهش های شهری و شهرسازی. صفه، 32(2)، 89-104. doi:10.52547/sofeh.32.2.89
جعفری، ا. و ملکی، س. (1400). مبانی نظری معماری. تهران: طحان گستر.
جعفری، م.، طبیبیان ، م. و بحرینی، ح. (1401). واکاوی و یکپارچه‌سازی نظریات توسعه شهری دانش‌پایه در راستای ارائه چارچوب مفهومی. معماری و شهرسازی ایران، 13(2)، 145-160. doi:10.30475/isau.2022.248491.1516
حجت، ع.، محمودی کامل آباد ، م. و زندیه وکیلی، م. (1398). تبیین پارامترهای کیفی و معیارهای ارزیابی تعامل میان فرم و سازه در معماری امروز ایران. هنرهای زیبا: معماری و شهرسازی، 24(2)، 19-28. doi:10.22059/jfaup.2018.239800.671796
حسنی، ع. و مفیدی شمیرانی ، س. (1399). تعامل نظری اصول و شاخص های طراحی شهری در انطباق با تغییر اقلیم و بازتعریف جایگاه آن. دانش شهرسازی، 4(1)، 97-112. doi:10.22124/upk.2020.14732.1317
حمیدی، ه. (1401). پایداری شهر و معماری هوشمند. تهران: قلم نخبگان.
خان احمد لو، س. (1391). روش های تبیین دیدگاه های راهبردی و تدوین مبانی نظری معماری و شهرسازی بر اساس اصول وحیانی اسلام. همایش ملی معماری و شهرسازی ایرانی-اسلامی. مشهد.
خنیفر، ح. و مسلمی، ن. (1399). اصول و مبانی روش‌های پژوهش کیفی (جلد 1) (نسخه چاپ 4 ام). تهران: نگاه دانش.
دانایی فر، م. و تفضلی، ز. (1400). نظریه های اصلی نقد معماری در مغرب زمین: سیر تاریخی از سدۀ نوزدهم تا امروز. صفه، 31(1)، 5-14. doi:10.29252/soffeh.31.1.5
دانشور، م.، غفاری، ع. و ماجدی، ح. (1398). رویکردی داده بنیاد بر کاربست برنامههای ساختاری- راهبردی در نظام شهرسازی ایران. معماری و شهرسازی آرمان شهر، 12(27)، 155-165. doi:10.22034/aaud.2019.92458
درسخوان، ر.، ظفری، د. و حسینی، م. (1397). مقدمه‌ای بر مبانی نظری شهرسازی. تهران: فروزش.
دلاور، ع. (1403). مبانی نظری و عملی پژوهش در علوم انسانی و اجتماعی. تهران: رشد.
ذاکرحقیقی، ک. و سرخیلی، ا. (1401). پروژه‌های محرک توسعه: مفاهیم، تجارب، معیارهای شناخت و ارزیابی. تهران: مرکز مطالعات و برنامه ریزی شهر تهران.
رحمانی، ا.، اعتصام، ا. و مختاباد امرئی، م. (1395). تحلیلی مقایسه ای بر خوانش مدرنیستی و پسامدرنیستی اثر معماری. معماری و شهرسازی ایران، 7(2)، 95-112. doi:10.30475/isau.2017.62033
رحمدل، ن. (1399). تحلیل داده‌های کیفی با نرم‌افزار MAXQDA 2020. (م. سلمانی و ا. بهاری، تدوين كنندگان) تهران: نوشناخت.
رئیسی، م. (1395). علت کاویِ بحران هویت در معماری و شهرسازی معاصر ایران. هنرهای زیبا: معماری و شهرسازی، 21(4)، 63-74. doi: 20.1001.1.22286020.1395.21.4.6.0
زندیه، م.، حصاری، پ. و محتشم ، آ. (1399). بررسی تطبیقی نظام راهبردی طراحی مسکن انعطاف‌پذیر در غرب و ایران. معماری و شهرسازی آرمان شهر، 13(30)، 83-95. doi:10.22034/aaud.2020.120298.1463
ساریخانی، ن. و شاه‌منصوری، ب. (1400). روش تحلیل محتوا. تهران: عصر نوین.
سوادکوهی‌فر، س. (1392). مبانی نظری شهرسازی و معماری معاصر. تهران: دانشگاه جامع امام حسین (ع).
سهرابی‌پارسا، ح. و حاجی‌علی‌خانی، ن. (1396). توسعه پایدار در معماری و شهرسازی. تهران: مهرگان خرد.
طالب، ز. (1401). روش تحلیل مضمون با رویکرد کاربردی. شهرکرد: جهاد دانشگاهی واحد استان چهارمحال و بختیاری.
عادلی، س. و ندیمی، ه. (1401). فرم به مثابۀ قابلیت؛ زیربنای نظری و چارچوب مفهومی معنای معماری. صفه، 32(1)، 21-40. doi: 10.52547/sofeh.32.1.21
عزیزی بابانی، م.، زرکش، ا. و بمانیان، م. (1399). نقش فناوری مدلسازی اطلاعات ساختمان در دستیابی به اهداف توسعه پایدار در زمینه طراحی معماری. رشد فناوری، 17(65)، 56-66.
عزیزی، م. و قلیپور، م. (1400). تحلیل محتوای رساله های دکتری شهرسازی ایران با تأکید بر رابطه دانش و پژوهش. دانش شهرسازی، 5(3)، 1-20. doi:10.22124/upk.2021.18113.1586
علی کائی، س. و امین زاده گهرریزی، ب. (1397). تحلیلی بر تحولات محتوایی و رویه‌ای فرایند طراحی شهری و کاربست آن در پروژه های طراحی شهری ایران. هنرهای زیبا: معماری و شهرسازی،، 23(4)، 67-80. doi:10.22059/jfaup.2019.266627.672126
غریبپور، ا. (1392). اصطلاح شناسی عملکرد معماری. نشریه هنرهای زیبا - معماری و شهرسازی، 18(1)، 57-68.
فرهنگدوست، ه. (1400). ظرفیت های فناوری مدلسازی اطلاعات ساختمانی (BIM) در بهره گیری از مبانی نظری رسته ابنیه با محوریت رشته معماری. چشم انداز شهرهای آینده، 2(4)، ۷۵-۹۸.
فرهنگدوست، ه. و فرکیش، ه. (1400). ارائه اصولِ "سبک طراحی فرایندیِ، مبتنی بر واقعیت" در معماری. معماری سبز، 7(1)، 15-42.
فرهنگدوست، ه. و فرکیش، ه. (1401). بررسی گستره و نظام مبانی نظری در مطالعات معماری معاصر. اندیش نامه معماری، 2(3)، 161-182. doi: 10.30480/arcand.2022.4381.1036
فرهنگدوست، ه.، فرکیش، ه. و حنایی، ت. (1401). تحول‌شناسی مبانی نظری معماری و شهرسازی معاصر؛ گذار از گفتمان تأثیرپذیری به تأثیرگذاری. مطالعات میان‌رشته‌ای معماری ایران، 1(2)، 71-103. doi:10.22133/isia.2023.371008.1025
فرهنگدوست، ه.، نبوی، ف. و برقچی، م. (1398). گفتمان شناسی تحلیلی پیرامون تفکرات طراحی سامانه نگر در معماری معاصر. معماری شناسی، 2(13).
قائمی فر، ش. (1395). الگوی زیبایی شناسی در معماری بر اساس دیدگاه اندیشمندان اسلامی. مطالعات هنر و معماری، 2(6)، 37-47.
کریپندورف، ک. (1398). تحلیل محتوا: مبانی روش‌شناسی (نسخه چاپ 12 ام). (ه. نایبی، مترجم) تهران: نی.
کوکارتس، ا. و رادیکر، ا. (1402). مکس‌کیودا برای تحلیل متن، فایل صوتی و فیلم. (م. نوکاریزی، تدوين و م. زینالی‌تازه‌کندی، مترجم) تهران: چاپار.
مشکینی، ا. وطن‌خواهی، م.، جلالوندی، م.، میثاقیان، غ.، نجیمی، ن. و غراوی، م. (1390). مجموعه کامل استانداردهای طراحی شهری. (ر. تقدسی، آ. ج. پلاتوس، د. واتسون، ر. . شیبلی، تدوين كنندگان و ک. ذاکرحقیقی، مترجم) تهران: مرکز مطالعاتی و تحقیقاتی شهرسازی و معماری.
منصوری، س. و ضرغامی، ا. (1401). تبیین رابطه انسان - محیط با استفاده از نقد مبانی نظری نحو فضا. انسان و محیط زیست(60)، 181-151.
مهاجرمیلانی، آ. و عینی فر، ع. (1401). تبیین رابطه مفهومی الگو و ضابطه در معماری. معماری و شهرسازی ایران، 13(2)، 403-417. doi:10.30475/isau.2022.257504.1577
میرمقتدایی، م.، گنجی زاده ، ن. و حسین آبادی، س. (1397). ماهیت روش‌های تحقیق در پژوهش‌های معماری و طراحی شهری. پژوهش‌های معماری و محیط،، 1(1)، 1-12. doi:10.30470/jaer.2018.32724
نقره کار، ع. (1402). مبانی نظری معماری. تهران: دانشگاه پیام نور.
نورانی، م. و عباسی، ز. (1397). مبانی نظری برنامه‌ریزی شهری، منطقه‌ای و مدیریت شهری (نسخه چاپ 2 ام). تهران: عصر کنکاش.
واعظی، م. (1398). مبانی نظری معماری. (ی. طالشی، تدوين) اسلامشهر: سازمان چاپ و انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی، دانشگاه آزاد اسلامی (اسلامشهر).
هاشمی زادگان، ا. (1395). مطالعه موردی : پیوند حرفه و دانش در معماری منظر؛ تجربه بنیاد معماری منظر آمریکا. منظر، 8(34)، 26-37.
هاشمی‌فشارکی، س. و هاشمی‌فشارکی، س. (1397). مبانی نظری معماری. تهران: وانیا.
هوشیار، م. (1400). نقد و بررسی کتاب مبانی نظری از مجموعۀ هنر در تمدن اسلامی. پژوهش‌نامه انتقادی متون و برنامههای علوم انسانی، 21(8)، 433-456. doi:10.30465/crtls.2021.35366.2167
Abd Elrahman, A. S., & Asaad, M. (2021). Urban design & urban planning: A critical analysis to the theoretical relationship gap. Ain Shams Engineering Journal, 12(1), 1163-1173. doi:10.1016/j.asej.2020.04.020
Amirtahmasebi, R., & Schupbach, J. (2025). The Routledge Handbook of Urban Cultural Planning. london: Routledge.
Asaad, M., Khalifa, M., & Abd Elrahman. A. S. (2020). Bridging the Gap Between Theory and Practice in the Urban Design Process: Towards Multidisciplinary Success Considerations. In H. Bougdah, A. Versaci, A.
Borrmann, A., König, M., Koch, C., & Beetz, J. (Eds.). (2018). Building Information Modeling: Technology Foundations and Industry Practice. NewYork: Springer.
Borrup, T. (2020). The Power of Culture in City Planning. London: Routledge.
Bott, H., Grassl, G., & Anders, S. (2019). Sustainable Urban Planning: Vibrant Neighbourhoods – Smart Cities – Resilience (DETAIL Special). Berlin: DETAIL.
Burns, B. (2025). Designing Distributed Systems: Patterns and Paradigms for Scalable, Reliable Systems Using Kubernetes (2nd edition ed.). NewYork: O'Reilly Media.
Ezzat Othman, A., & ElKady, M. M. (2023). A knowledge management based framework for enhancing the learning culture in architectural design firms in developing countries. Journal of Engineering, Design and Technology, 21(1), 23-57. doi:10.1108/JEDT-01-2021-0027
Farhangdoust, H., Hanaee, T., & Farkisch, H. (2024). Bridging The Gap Between Theory And Action: Implementing Environmental Theories In Architecture And Urban Planning. International Journal of Architectural Engineering & Urban Planning, 34(1), 84-121. doi:10.22068/ijaup.838
Gizzi, M. C., & Rädiker, S. (2021). The Practice of Qualitative Data Analysis. MAXQDA Press. doi:10.36192/978-3-948768058
Hamin Infield, E. M., Abunnasr. Y., & Ryan. R. L(Editors). (2018) Planning for Climate Change: A Reader in Green Infrastructure and Sustainable Design for Resilient Cities. London: Routledge.
Harding, A., & Blokland, T. (2014). Urban Theory: A critical introduction to power, cities and urbanism in the 21st century. NewYork: Sage.
Jayne. M., & Ward, K. (Eds.). (2016). Urban Theory. London: Routledge.
Larco. N., & Knudson, K. (2024). The Sustainable Urban Design Handbook. London: Routledge.
Leach, N. (2017). Rethinking Architecture: A Reader In Cultural Theory. New Delhi: Taylor & Francis India.
Mallgrave, H. F. (2009). Modern Architectural Theory: A Historical Survey, 1673–1968. Cambridge: Cambridge University Press.
Marans, R. W., & Stimson. R. J. (2013). Investigating Quality of Urban Life: Theory, Methods, and Empirical Research. NewYork: Springer.
McNeill. D. (2017). Global Cities and Urban Theory. NewYork: SAGE.
Michalina, D., Mederly, P., Diefenbacher, H., & Held, B. (2021). Sustainable Urban Development: A Review of Urban Sustainability Indicator Frameworks. Sustainability, 13(16), 9348. doi:10.3390/su13169348
Plowright. P. D. (2014). Revealing Architectural Design: Methods, Frameworks and Tools. London: Routledge.
RocchI, A. (2024). Green Cities: Designing Sustainable Urban Spaces for the Future: A Comprehensive Guide to Eco-Friendly Architecture and Urban Planning. Chicago: Independently published.
Rudin, J., & Pellegrino, E. (2022). Out of Architecture: The Value of Architects Beyond Traditional Practice. London: Routledge.
Salingaros, N. A. (2021). Unified Architectural Theory: Form, Language, Complexity. Rotterdam: Mijnbestseller.nl.
Sheydayi, A., & Dadashpoor, H. (2023). Conducting qualitative content analysis in urban planning research and urban studies. Habitat International, 139, 102878. doi:10.1016/j.habitatint.2023.102878
Yang, N., Chen, B., & Xi, J. (2024). A Theoretical Design Framework of Contemporary Vernacular Architecture Based on a Scoping Review of the Best Practices Worldwide. Buildings, 14(11), 3525. doi:10.3390/buildings14113525
