تبیین ظرفیت‌های مفهومی در معماری و شهرسازی: چارچوبی تحلیلی برای دسته‌بندی ‏مبانی نظری

الموضوعات : معمار شهر

هادی فرهنگدوست ¹ , تکتم حنایی ² , هیرو فرکیش ³

1 - کارشناس ارشد معماری اسلامی، دانشکده هنر و معماری اسلامی، دانشگاه بین المللی امام رضا ع، مشهد، ایران
2 - دانشیار شهرسازی ، عضو هیئت علمی گروه شهرسازی، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد مشهد، مشهد، ایران
3 - استادیار معماری ، عضو هیئت علمی گروه معماری، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه آزاد اسلامی واحد مشهد، مشهد، ایران

تاريخ الإرسال : 12 الإثنين , محرم, 1447 تاريخ الإصدار : 12 السبت , ربيع الثاني, 1447

الکلمات المفتاحية: ظرفیت بالقوه, ظرفیت بالفعل, شاخص‌های مفهومی, چارچوب تحلیلی, دسته‌بندی مفهومی,

ملخص المقالة :

پژوهش حاضر با هدف رفع شکاف‌های موجود در مبانی نظری معماری و شهرسازی انجام شده است. این شکاف‌ها ناشی از نبود شاخص‌های ‏سنجش‌پذیر، پیش‌داوری‌های نظری و مغالطه‌های مفهومی هستند که موجب ابهام در تحلیل و به کارگیری مبانی نظری در مداخلات ‏معماری و شهرسازی، به صورت مناسب و متناسب شده‌اند. مبانی نظری غالباً در چارچوب‌های فلسفی و انتزاعی تعریف شده‌اند و بسترسازی ‏استفاده عملی آن‌ها در طراحی و برنامه‌ریزی محیطی کمتر مورد سازماندهی قرار گرفته است. پژوهش حاضر بر چارچوبی تحلیلی برای ‏دسته‌بندی ظرفیت‌های مفهومی با تفکیک این ظرفیت‌ها از دو منظر معنایی نسبت به حوزه نظری و عملکردی، نسبت به حوزه عملی ‏متمرکز است. همچنین سه شاخص مفهومی هم جنس با این ظرفیت ها را با دو رویکرد قیاسی و استقرایی، در چهار لایه ارائه کرده است. ‏روش تحقیق از نوع تحلیل محتوای کیفی با رویکرد تحلیلی-تطبیقی است که در زمینه تحلیل، ترکیبی از استدلال‌های قیاسی و استقرایی ‏را شامل می‌شود. جامعه آماری پژوهش شامل منابع معتبر معماری و شهرسازی منتشرشده پس از سال 2020 است که با استفاده از نرم‌افزار ‏MAXQDA‏ مورد تجزیه‌وتحلیل قرار گرفته‌اند. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که ظرفیت‌های مفهومی را می‌توان بر اساس شاخص‌های ‏مفهومی در چهار دسته معرفت‌شناختی، پدیدارشناختی، بیانگر و عملی طبقه‌بندی کرد. این طبقه‌بندی به ارائه چارچوبی منجر شده است که ‏دو قطب معنایی-عملکردی «ظرفیت بالقوه» و «ظرفیت بالفعل» را مشخص می‌کند. این پژوهش با ارائه شاخص‌های سنجش‌پذیر، امکان ‏انتخاب ارزیابانه مبانی نظری برای نیازهای عملی را تسهیل می‌کند. نوآوری پژوهش در ترکیب تحلیل محتوای کیفی با مدل‌بندی ‏ظرفیت‌های مفهومی است که به‌صورت سیستماتیک، مبانی نظری را به سطوح کاربردی مرتبط می‌کند.‏

المصادر:


ابراهیم، ش. (1401). مبانی نظری معماری و طراحی شهری. تهران: خانه شهرسازان ایران.‏
اژدری، م. (1400). نقش معماری در گردانندگی و توسعه پایدار. تهران: صالحیان.‏
اسلامی، س. (1392). مبانی نظری معماری: عینکمان را خودمان بسازیم. تهران: موسسه علم معمار رویال، پژوهشکده هنر.‏
اسماعیلی، م. و علی‌یاری، م. (1397). شرح جامع مبانی نظری معماری هنر: (طراحی شهری - مهندسی معماری - معماری منظر - مهندسی معماری اسلامی - مطالعات ‏معماری ایران ...‬‏‎‫‎‏). تهران: ارشد.‬‏‎‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‎
اکبری، ع. (1398). برداشت‌هایی فلسفی از مبانی نظری معماری. قزوین: جهاد دانشگاهی قزوین.‏
امرایی، ب. (1390). تحليل نشانه شناختي طراحي پسامدرن. باغ نظر، 8(16)، 65-78.‏
ایمانی، ن. و صبوری، ن. (1393). اندیشه معماری در آیینه نظریه های معماری معاصر. نامه معماری و شهرسازی(12)، 77-95.‏
آزاد، ا. و طباطبایی، م. (1393). مبانی نظری معماری (نسخه چاپ 2 ام). تهران: فاطمی.‏
آشوری، ک.، حبیبی، ک. و دوستوندی، م. (1400). ارزیابی شاخص‌های کمی و کیفی مسکن شهری در ایران. جغرافیا و توسعه فضای شهری، 8(1)، 225-257. ‏doi:10.22067/jgusd.2021.48344.0‎
بابایان، س. و بهزادپور، م. (1394). مبانی توسعه پایدار و اکولوژی در شهر. قزوین: ساکو، مرکز آموزش علمی - کاربردی علوم و فنون قزوین.‏
بحرینی، س.، بلوکی، ب. و تقابن، س. (1398). تحلیل مبانی نظری طراحی شهری معاصر: اواخر قرن 19 تا دهه هفتم قرن 20 میلادی (جلد 1) (نسخه چاپ 4 ام). تهران: ‏موسسه چاپ و انتشارات دانشگاه تهران.‏
براتی، ف.، حشمتی، ک. و سلطانی نیا، ش. (1402). بررسی و چشم انداز ترکیب برنامه مدلسازی اطلاعات ساختمان با ساختمان سبز. پنجمین کنفرانس بین المللی ‏مدلسازی اطلاعات ساخت (‏BIM‏). تهران.‏
بشیرنژاد، ح. (1399). معماری بومی و توسعه پایدار در ایران. (م. خدادادپور، مترجم) تهران: مناجات.‏
پاکزاد، ج.، ترابی، م.، ترکزاده، ن. و قاسمی، م. (1402). مبانی نظری و فرایند طراحی شهری. تهران: آرمان شهر.‏
تندی، ا. و امرایی، ب. (1398). بازنگری در نظریة طراحی به مثابه یک نظام تحلیل محتوای مطالعات روش شناسی طراحی معاصر. مبانی نظری هنرهای تجسمی، 4(1)، ‏‏141-154. ‏doi: 10.22051/jtpva.2019.24598.1028‎
توانگر، م. و حبیبی، م. (1401). کاربرد تحلیل انتقادی گفتمان در پژوهش های شهری و شهرسازی. صفه، 32(2)، 89-104. ‏doi:10.52547/sofeh.32.2.89‎
جعفری، ا. و ملکی، س. (1400). مبانی نظری معماری. تهران: طحان گستر.‏
جعفری، م.، طبیبیان ، م. و بحرینی، ح. (1401). واکاوی و یکپارچه‌سازی نظریات توسعه شهری دانش‌پایه در راستای ارائه چارچوب مفهومی. معماری و شهرسازی ایران، ‏‏13(2)، 145-160. ‏doi:10.30475/isau.2022.248491.1516‎
حجت، ع.، محمودی کامل آباد ، م. و زندیه وکیلی، م. (1398). تبیین پارامترهای کیفی و معیارهای ارزیابی تعامل میان فرم و سازه در معماری امروز ایران. هنرهای زیبا: ‏معماری و شهرسازی، 24(2)، 19-28. ‏doi:10.22059/jfaup.2018.239800.671796‎
حسنی، ع. و مفیدی شمیرانی ، س. (1399). تعامل نظری اصول و شاخص های طراحی شهری در انطباق با تغییر اقلیم و بازتعریف جایگاه آن. دانش شهرسازی، 4(1)، 97-‏‏112. ‏doi:10.22124/upk.2020.14732.1317‎
حمیدی، ه. (1401). پایداری شهر و معماری هوشمند. تهران: قلم نخبگان.‏
خان احمد لو، س. (1391). روش های تبیین دیدگاه های راهبردی و تدوین مبانی نظری معماری و شهرسازی بر اساس اصول وحیانی اسلام. همایش ملی معماری و ‏شهرسازی ایرانی-اسلامی. مشهد.‏
خنیفر، ح. و مسلمی، ن. (1399). اصول و مبانی روش‌های پژوهش کیفی (جلد 1) (نسخه چاپ 4 ام). تهران: نگاه دانش.‏
دانایی فر، م. و تفضلی، ز. (1400). نظریه های اصلی نقد معماری در مغرب زمین: سیر تاریخی از سدۀ نوزدهم تا امروز. صفه، 31(1)، 5-14. ‏doi:10.29252/soffeh.31.1.5‎
دانشور، م.، غفاری، ع. و ماجدی، ح. (1398). رویکردی داده بنیاد بر کاربست برنامه‌‌های ساختاری- راهبردی در نظام شهرسازی ایران. معماری و شهرسازی آرمان شهر، ‏‏12(27)، 155-165. ‏doi:10.22034/aaud.2019.92458‎
درسخوان، ر.، ظفری، د. و حسینی، م. (1397). مقدمه‌ای بر مبانی نظری شهرسازی. تهران: فروزش.‏
دلاور، ع. (1403). مبانی نظری و عملی پژوهش در علوم انسانی و اجتماعی. تهران: رشد.‏
ذاکرحقیقی، ک. و سرخیلی، ا. (1401). پروژه‌های محرک توسعه: مفاهیم، تجارب، معیارهای شناخت و ارزیابی. تهران: مرکز مطالعات و برنامه ریزی شهر تهران.‏
رحمانی، ا.، اعتصام، ا. و مختاباد امرئی، م. (1395). تحلیلی مقایسه ای بر خوانش مدرنیستی و پسامدرنیستی اثر معماری. معماری و شهرسازی ایران، 7(2)، 95-112. ‏doi:10.30475/isau.2017.62033‎
رحمدل، ن. (1399). تحلیل داده‌های کیفی با نرم‌افزار ‏MAXQDA 2020‎‏. (م. سلمانی و ا. بهاری، تدوين كنندگان) تهران: نوشناخت.‏
رئیسی، م. (1395). علت کاویِ بحران هویت در معماری و شهرسازی معاصر ایران. هنرهای زیبا: معماری و شهرسازی، 21(4)، 63-74. ‏doi: ‎‎20.1001.1.22286020.1395.21.4.6.0‎
زندیه، م.، حصاری، پ. و محتشم ، آ. (1399). بررسی تطبیقی نظام راهبردی طراحی مسکن انعطاف‌پذیر در غرب و ایران. معماری و شهرسازی آرمان شهر، 13(30)، 83-‏‏95. ‏doi:10.22034/aaud.2020.120298.1463‎
ساریخانی، ن. و شاه‌منصوری، ب. (1400). روش تحلیل محتوا. تهران: عصر نوین.‏
سوادکوهی‌فر، س. (1392). مبانی نظری شهرسازی و معماری معاصر. تهران: دانشگاه جامع امام حسین (ع).‏
سهرابی‌پارسا، ح. و حاجی‌علی‌خانی، ن. (1396). توسعه پایدار در معماری و شهرسازی. تهران: مهرگان خرد.‏
طالب، ز. (1401). روش تحلیل مضمون با رویکرد کاربردی. شهرکرد: جهاد دانشگاهی واحد استان چهارمحال و بختیاری.‏
عادلی، س. و ندیمی، ه. (1401). فرم به مثابۀ قابلیت؛ زیربنای نظری و چارچوب مفهومی معنای معماری. صفه، 32(1)، 21-40. ‏doi: 10.52547/sofeh.32.1.21‎
عزیزی بابانی، م.، زرکش، ا. و بمانیان، م. (1399). نقش فناوری مدلسازی اطلاعات ساختمان در دستیابی به اهداف توسعه پایدار در زمینه طراحی معماری. رشد فناوری، ‏‏17(65)، 56-66.‏
عزیزی، م. و قلیپور، م. (1400). تحلیل محتوای رساله های دکتری شهرسازی ایران با تأکید بر رابطه دانش و پژوهش. دانش شهرسازی، 5(3)، 1-20. ‏doi:10.22124/upk.2021.18113.1586‎
علی کائی، س. و امین زاده گهرریزی، ب. (1397). تحلیلی بر تحولات محتوایی و رویه‌ای فرایند طراحی شهری و کاربست آن در پروژه های طراحی شهری ایران. هنرهای ‏زیبا: معماری و شهرسازی،، 23(4)، 67-80. ‏doi:10.22059/jfaup.2019.266627.672126‎
غریبپور، ا. (1392). اصطلاح شناسی عملکرد معماری. نشریه هنرهای زیبا - معماری و شهرسازی، 18(1)، 57-68.‏
فرهنگدوست، ه. (1400). ظرفیت های فناوری مدلسازی اطلاعات ساختمانی (‏BIM‏) در بهره گیری از مبانی نظری رسته ابنیه با محوریت رشته معماری. چشم انداز ‏شهرهای آینده، 2(4)، ۷۵-۹۸.‏
فرهنگدوست، ه. و فرکیش، ه. (1400). ارائه اصولِ "سبک طراحی فرایندیِ، مبتنی بر واقعیت" در معماری. معماری سبز، 7(1)، 15-42.‏
فرهنگدوست، ه. و فرکیش، ه. (1401). بررسی گستره و نظام مبانی نظری در مطالعات معماری معاصر. اندیش نامه معماری، 2(3)، 161-182. ‏doi: ‎‎10.30480/arcand.2022.4381.1036‎
فرهنگدوست، ه.، فرکیش، ه. و حنایی، ت. (1401). تحول‌شناسی مبانی نظری معماری و شهرسازی معاصر؛ گذار از گفتمان تأثیرپذیری به تأثیرگذاری. مطالعات ‏میان‌رشته‌ای معماری ایران، 1(2)، 71-103. ‏doi:10.22133/isia.2023.371008.1025‎
فرهنگدوست، ه.، نبوی، ف. و برقچی، م. (1398). گفتمان شناسی تحلیلی پیرامون تفکرات طراحی سامانه نگر در معماری معاصر. معماری شناسی، 2(13).‏
قائمی فر، ش. (1395). الگوی زیبایی شناسی در معماری بر اساس دیدگاه اندیشمندان اسلامی. مطالعات هنر و معماری، 2(6)، 37-47.‏
کریپندورف، ک. (1398). تحلیل محتوا: مبانی روش‌شناسی (نسخه چاپ 12 ام). (ه. نایبی، مترجم) تهران: نی.‏
کوکارتس، ا. و رادیکر، ا. (1402). مکس‌کیودا برای تحلیل متن، فایل صوتی و فیلم. (م. نوکاریزی، تدوين و م. زینالی‌تازه‌کندی، مترجم) تهران: چاپار.‏
مشکینی، ا. وطن‌خواهی، م.، جلالوندی، م.، میثاقیان، غ.، نجیمی، ن. و غراوی، م. (1390). مجموعه کامل استانداردهای طراحی شهری. (ر. تقدسی، آ. ج. پلاتوس، د. ‏واتسون، ر. ‌. شیبلی، تدوين كنندگان و ک. ذاکرحقیقی، مترجم) تهران: مرکز مطالعاتی و تحقیقاتی شهرسازی و معماری.‏
منصوری، س. و ضرغامی، ا. (1401). تبیین رابطه انسان - محیط با استفاده از نقد مبانی نظری نحو فضا. انسان و محیط زیست(60)، 181-151.‏
مهاجرمیلانی، آ. و عینی فر، ع. (1401). تبیین رابطه مفهومی الگو و ضابطه در معماری. معماری و شهرسازی ایران، 13(2)، 403-417. ‏doi:10.30475/isau.2022.257504.1577‎
میرمقتدایی، م.، گنجی زاده ، ن. و حسین آبادی، س. (1397). ماهیت روش‌های تحقیق در پژوهش‌های معماری و طراحی شهری. پژوهش‌های معماری و محیط،، 1(1)، ‏‏1-12. ‏doi:10.30470/jaer.2018.32724‎
نقره کار، ع. (1402). مبانی نظری معماری. تهران: دانشگاه پیام نور.‏
نورانی، م. و عباسی، ز. (1397). مبانی نظری برنامه‌ریزی شهری، منطقه‌ای و مدیریت شهری (نسخه چاپ 2 ام). تهران: عصر کنکاش.‏
واعظی، م. (1398). مبانی نظری معماری. (ی. طالشی، تدوين) اسلامشهر: سازمان چاپ و انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی، دانشگاه آزاد اسلامی (اسلامشهر).‏
هاشمی زادگان، ا. (1395). مطالعه موردی : پیوند حرفه و دانش در معماری منظر؛ تجربه بنیاد معماری منظر آمریکا. منظر، 8(34)، 26-37.‏
هاشمی‌فشارکی، س. و هاشمی‌فشارکی، س. (1397). مبانی نظری معماری. تهران: وانیا.‏
هوشیار، م. (1400). نقد و بررسی کتاب مبانی نظری از مجموعۀ هنر در تمدن اسلامی. پژوهش‌نامه انتقادی متون و برنامه‌های علوم انسانی، 21(8)، 433-456. ‏doi:10.30465/crtls.2021.35366.2167‎

Abd Elrahman, A. S., & Asaad, M. (2021). Urban design & urban planning: A critical analysis to the theoretical ‎relationship gap. Ain Shams Engineering Journal, 12(1), 1163-1173. doi:10.1016/j.asej.2020.04.020‎
Amirtahmasebi, R., & Schupbach, J. (2025). The Routledge Handbook of Urban Cultural Planning. london: ‎Routledge‏.‏
Asaad, M., Khalifa, M., & Abd Elrahman. A. S. (2020). Bridging the Gap Between Theory and Practice in the ‎Urban Design Process: Towards Multidisciplinary Success Considerations. In H. Bougdah, A. Versaci, A. ‎
Borrmann, A., König, M., Koch, C., & Beetz, J. (Eds.). (2018). Building Information Modeling: Technology ‎Foundations and Industry Practice. NewYork: Springer‏.‏
Borrup, T. (2020). The Power of Culture in City Planning. London: Routledge‏.‏
Bott, H., Grassl, G., & Anders, S. (2019). Sustainable Urban Planning: Vibrant Neighbourhoods – Smart Cities – ‎Resilience (DETAIL Special). Berlin: DETAIL‏.‏
Burns, B. (2025). Designing Distributed Systems: Patterns and Paradigms for Scalable, Reliable Systems Using ‎Kubernetes (2nd edition ed.). NewYork: O'Reilly Media‏.‏
Ezzat Othman, A., & ElKady, M. M. (2023). A knowledge management based framework for enhancing the ‎learning culture in architectural design firms in developing countries. Journal of Engineering, Design and ‎Technology, 21(1), 23-57. doi:10.1108/JEDT-01-2021-0027‎
Farhangdoust, H., Hanaee, T., & Farkisch, H. (2024). Bridging The Gap Between Theory And Action: ‎Implementing Environmental Theories In Architecture And Urban Planning. International Journal of ‎Architectural Engineering & Urban Planning, 34(1), 84-121. doi:10.22068/ijaup.838‎
Gizzi, M. C., & Rädiker, S. (2021). The Practice of Qualitative Data Analysis. MAXQDA Press. ‎doi:10.36192/978-3-948768058‎
Hamin Infield, E. M., Abunnasr. Y., & Ryan. R. L(Editors)‎‏. ‏‎(2018)‎‏ ‏Planning for Climate Change: A Reader in ‎Green Infrastructure and Sustainable Design for Resilient Cities. London: Routledge‏.‏
Harding, A., & Blokland, T. (2014). Urban Theory: A critical introduction to power, cities and urbanism in the ‎‎21st century. NewYork: Sage‎‏.‏
Jayne. M., & Ward, K. (Eds.). (2016). Urban Theory. London: Routledge‏.‏
Larco. N., & Knudson, K. (2024). The Sustainable Urban Design Handbook. London: Routledge‏.‏
Leach, N. (2017). Rethinking Architecture: A Reader In Cultural Theory. New Delhi: Taylor & Francis India‏.‏
Mallgrave, H. F. (2009). Modern Architectural Theory: A Historical Survey, 1673–1968. Cambridge: Cambridge ‎University Press‏.‏
Marans, R. W., & Stimson. R. J. (2013). Investigating Quality of Urban Life: Theory, Methods, and Empirical ‎Research. NewYork: Springer‏.‏
McNeill. D. (2017). Global Cities and Urban Theory. NewYork: SAGE‏.‏
Michalina, D., Mederly, P., Diefenbacher, H., & Held, B. (2021). Sustainable Urban Development: A Review of ‎Urban Sustainability Indicator Frameworks. Sustainability, 13(16), 9348. doi:10.3390/su13169348‎
Plowright. P. D. (2014). Revealing Architectural Design: Methods, Frameworks and Tools. London: Routledge‏.‏
RocchI, A. (2024). Green Cities: Designing Sustainable Urban Spaces for the Future: A Comprehensive Guide to ‎Eco-Friendly Architecture and Urban Planning. Chicago: Independently published‏.‏
Rudin, J., & Pellegrino, E. (2022). Out of Architecture: The Value of Architects Beyond Traditional Practice. ‎London: Routledge‏.‏
Salingaros, N. A. (2021). Unified Architectural Theory: Form, Language, Complexity. Rotterdam: ‎Mijnbestseller.nl‏.‏
Sheydayi, A., & Dadashpoor, H. (2023). Conducting qualitative content analysis in urban planning research and ‎urban studies. Habitat International, 139, 102878. doi:10.1016/j.habitatint.2023.102878‎
Yang, N., Chen, B., & Xi, J. (2024). A Theoretical Design Framework of Contemporary Vernacular Architecture ‎Based on a Scoping Review of the Best Practices Worldwide. Buildings, 14(11), 3525. ‎doi:10.3390/buildings14113525‎