بررسی جایگاه فرهنگی و آموزشی زنان در عصر قاجار
محورهای موضوعی : مباحث معرفتی و روش شناختی و تاریخ پژوهی
1 -
کلید واژه: واژگان کلیدی: عصر قاجار, زنان, آموزش, فرهنگ, بی‌بی‌خانم استرآبادی, سوادآموزی.,
چکیده مقاله :
عصر قاجار یکی از مهم‌ترین دوره‌های تاریخی ایران در زمینه تحولات فرهنگی و اجتماعی است؛ دورانی که نقش و جایگاه زنان، به‌ویژه در حوزه آموزش و فرهنگ، دستخوش تغییرات تدریجی اما بنیادینی شد. این مقاله با تکیه بر منابع تاریخی، اسناد فرهنگی و تحلیل محتوای روایات مستند، به بررسی سیر تحول جایگاه فرهنگی و آموزشی زنان در این عصر می‌پردازد. در ابتدا با مروری بر وضعیت آموزش و فرهنگ زنان در دوره‌های پیش از قاجار، زمینه‌های تاریخی بررسی می‌شود. سپس تحولات مهم عصر قاجار، از جمله تأثیر تعامل با غرب، ظهور روشنفکری، تأسیس مدارس جدید، و فعالیت‌های فرهنگی زنانی چون بی‌بی‌خانم استرآبادی و تاج‌السلطنه، تحلیل می‌شود. در نهایت مقاله نتیجه می‌گیرد که اگرچه ساختارهای سنتی، نقش زن را به حاشیه رانده بودند، اما تحولات قاجاری زمینه‌ساز رشد آگاهی فرهنگی زنان و مطالبه‌گری اجتماعی آنان شد. مشروطیت به عنوان یک جریان بزرگ سیاسی و اجتماعی تحولی مهم در راستای نقش فرهنگی و آموزشی زنان در این عصر به وجود اورد . در این راستا سوال اصلی تحقیق این است که جایگاه فرهنگی و آموزشی زنان در عهد قاجار چگونه بوده است ؟ در این خصوص با تبیین بسیاری از مسایل روشن میگردد که سرآغاز شکل گیری نقش فرهنگی زنان در حوزه آموزش از این عهد بوده است . که در هدف تحقیق این بررسی و سیر تحول آن مشخص گردیده است . در این خصوص بر مبنای روش تحقیق کتابخانه ای و تحلیل بسیاری از مطالب تلاش گردیده است تا این جایگاه فرهنگی به درستی تبیین گردد
The Qajar era represents one of the most significant historical periods in Iran in terms of cultural and social transformations.During this time,the role and status of women particularly in the fields of education and culture underwent gradual yet fundamental changes.This article based on historical sources,cultural documents,and content analysis of documented narratives,explores the trajectory of the cultural and educational status of women inthe Qajar period.It begins by reviewing the status of women's education and cultural involvement prior to the Qajar dynasty, providing a historical foundation for the analysis.It then examines major transformations during the Qajar era,including Western influence, the emergence of intellectual movements, the establishment of modern schools,and the cultural activities of prominent women such as Bibi Khanum Astarabadi and Taj al-Saltaneh.Ultimately, the article concludes that although traditional structures marginalized women's roles, Qajar-era reforms laid the groundwork for increased cultural awareness and social activism among women.TheConstitutional Revolution as a major political and social movement, significantly impacted the cultural and educational roles of women during this period.The central research question addressed in this study is:What was the cultural and educational status of women during the Qajar period?In addressing thisquestion, theresearch illustrates that the origins of women’s cultural involvement in education can be traced back to this era. The aim of the study is to trace and analyze this historical transformation. Using a librarybased research method and extensive textual analysis, the study seeks to accurately delineate the cultural position of women in this period
فهرست منابع آدمیت، فریدون و ناطق، هما. (۱۳۵۶). افکار اجتماعی و سیاسی و اقتصادی در آثار منتشر نشده دوران قاجار. تهران: نشر تاریخ ایران
. اتحادیه، منصوره. (۱۳۸۸). نخستین زنان روشنفکر ایران. تهران: نشر تاریخ ایران.# . افشار، ایرج. (۱۳۸۰). زندگی اجتماعی در عصر ناصری. تهران: انتشارات آگاه.
براون، ادوارد. (۱۳۸۱). تاریخ مطبوعات و ادبیات ایران در قرن نوزدهم. ترجمه غلامحسین میرزاصالح. تهران: امیرکبیر
. بی‌بی‌خانم استرآبادی. (۱۳۷۰). معایب‌الرجال. به کوشش فریده خلعت‌بری. تهران: نشر قطره
. تقوی، محمدتقی. (۱۳۸۲). جامعه‌شناسی تاریخی آموزش در ایران. تهران: انتشارات سمت
. تاج‌السلطنه. (۱۳۸۲). خاطرات تاج‌السلطنه. به کوشش سیروس سعدوندیان. تهران: نشر تاریخ ایران.
ترکمان، هما. (۱۳۸۴). زنان و تعلیم و تربیت در عصر قاجار. تهران: پژوهشکده آموزش و پرورش
. توکلی، زهرا. (۱۳۸۵). تحولات آموزش دختران در ایران. تهران: نشر شیرازه.
ثبوت، نسرین. (۱۳۸۱). زنان در تاریخ ایران. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی.
حسینی، مرضیه. (۱۳۸۰). جنبش‌های زنان در ایران. تهران: نشر نی.
دلریش، معصومه. (۱۳۷۵). آموزش و پرورش زنان در ایران قاجار. تهران: نشر روشنگران.
رجب‌زاده، علی. (۱۳۸۳). تاریخ مدارس ایران در دوره قاجار. تهران: اطلاعات
. رسولی‌پور، سیده زهرا. (۱۳۸۷). زن در اندیشه مشروطه. تهران: موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران
. رضوی، ناهید. (۱۳۶۰). زنان و تحولات عصر مشروطه. تهران: مؤسسه فرهنگی کوثر
. ریاحی، محمدامین. (۱۳۸۴). زن در تاریخ ایران. تهران: بنیاد نشر اندیشه اسلامی.
زعفرانلو، مریم. (۱۳۸۲). آموزش زنان در ایران از صفویه تا قاجار. تهران: مرکز پژوهش‌های زن و خانواده.
ژوبر، پیرآملی. (۱۸۷۷). سفرنامه ژوبر به ایران. ترجمه محمود محمود. تهران: شرکت کتاب ایران.
سحاب، عباس. (۱۳۷۹). تاریخ فرهنگی ایران. تهران: مؤسسه جغرافیایی و کارتوگرافی سحاب.
ساناساریان، الهه. (۱۳۸۸). جنبش حقوق زنان در ایران. ترجمه ناهید پارسا. تهران: نشر شیرازه.
سعدی، پروین. (۱۳۸۳). زن در جامعه قاجار. تهران: موسسه مطالعات قاجار.
سمیعی، لیلا. (۱۳۸۱). تحولات اجتماعی زنان در دوره مشروطه. تهران: آگاه.
شجاعی، فاطمه. (۱۳۸۶). مطالعات فرهنگی زنان در ایران. تهران: پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات.
شفیعی، زهرا. (۱۴۰۰). زن، آموزش و قدرت در عصر قاجار. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
شکوفه، روزنامه. (۱۲۹۶–۱۲۹۸). به سردبیری موقرالسلطنه. تهران
. صدیق، عیسی. (۱۳۳۸). تاریخ فرهنگ ایران. تهران: انتشارات ابن‌سینا.
علیزاده، زهره. (۱۳۸۲). مطبوعات زنانه در ایران. تهران: مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران
. فخری، فرزانه. (۱۳۸۰). زنان و تعلیم و تربیت در دوره‌های مختلف تاریخی ایران. تهران: وزارت آموزش و پرورش
قاسمی‌پویا، محمد. (۱۳۷۷). اندیشه و آموزش نوین در ایران عصر قاجار. تهران: مرکز اسناد ملی ایران
. قدسیه، مهدیه. (۱۳۸۷). تحلیل آموزش دختران در ایران عصر قاجار. تهران: پژوهشکده مطالعات زنان.
کاویانی، شهین. (۱۳۸۱). زنان قاجاری و تغییرات اجتماعی. تهران: پژوهشگاه علوم اجتماعی.
کریمی، فاطمه. (۱۳۸۴). فرهنگ‌سازی زنان در عصر مشروطه. تهران: مرکز نشر آثار زنان.
کسائی، علی‌محمد. (۱۳۸۳). زن در عصر قاجار. تهران: انتشارات پیام امروز.
کسروی، احمد. (۱۳۸۲). تاریخ مشروطه ایران. تهران: امیرکبیر.
محمدی، طاهره. (۱۳۸۰). نقش مطبوعات در آموزش زنان. تهران: انتشارات روشنگر.
مظاهری، زینب. (۱۳۸۱). زنان روشنفکر قاجار. تهران: انتشارات نیلوفر
مقیمی، مهری. (۱۳۸۴). آموزش دختران و توسعه فرهنگی. تهران: مرکز فرهنگی زنان.
مهدوی، غلامرضا. (۱۳۷۹). تحولات فرهنگی ایران در قرن نوزدهم. تهران: نشر اختران.
ناطق، هما. (۱۳۷۶). زنان دوران قاجار. تهران: نشر تاریخ ایران.
ناهید، مهین. (۱۳۶۰). تاریخچه آموزش زنان در ایران. تهران: مؤسسه انتشاراتی روزنه.
نشریه زبان زنان. (۱۲۶۷ ق). نسخه‌های مختلف، به کوشش مجموعه کتابخانه مجلس شورای ملی، تهران.
نجفی، سارا. (۱۳۸۲). زن، جامعه و فرهنگ در دوره قاجار. تهران: مرکز مطالعات اجتماعی.
نقیبی، مینا. (۱۳۸۴). زن ایرانی از قاجار تا مشروطه. تهران: نشر طهوری.
نوریان، فریبا. (۱۳۸۱). نقش مدارس دخترانه در تحول جامعه ایران. تهران: مرکز آموزش عالی زنان.
نیک‌نژاد، منصوره. (۱۳۸۲). آموزش زنان در تاریخ معاصر ایران. تهران: مرکز اسناد فرهنگی.
یگانه، رؤیا. (۱۳۸۶). فرهنگ و هویت زن ایرانی در عصر قاجار. تهران: نشر افراز.
