مطالعه تطبیقی مؤلفه‌های دگردیسی و همگام‌سازی تراژدی و کمدی در گروتسک با تمرکز بر درام‌های معاصر ایرانی «مرگ عنکبوت» اثر ایرج زهری و «پرسشنامه» اثر ابراهیم مکی
محورهای موضوعی : جامعه شناسیفاطمه راستی یگانه 1 , محمدجعفر یوسفیان کناری 2 , پرستو محبی 3
1 - دانشجوی دکتری رشتۀ پژوهش هنر، گروه هنر، دانشکدۀ عمران، معماری و هنر، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.
2 - دانشیار گروه هنر، دانشکدۀ هنر، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران (نویسنده مسئول).
3 - استادیار گروه هنر، دانشکده‌ی عمران، معماری و هنر، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
کلید واژه: دگردیسی, همگام‌سازی تراژدی و کمدی, گروتسک, درام ایرانی, ایرج زُهَری, ابراهیم مکّی.,
چکیده مقاله :
گروتسک به عنوان شیوه‌ای بیانی در هنر دراماتیک، تلفیقی از ترس، طنز، اغراق و دگردیسی است که با عبور از مرزهای واقعیت، تناقض‌ها، بحران‌ها و ناهنجاری‌های جهان مدرن را در ساختاری چندلایه و پیچیده به چالش می‌کشد. این شیوه که برخاسته از تجربه زیسته بشر در دوران پس از جنگ‌ها، سرکوب‌ها و فروپاشی ارزش‌های سنتی است، بستری فراهم می‌آورد تا درام‌نویسان دغدغه‌های روانی، اجتماعی و فرهنگی خویش را در قالبی چند وجهی بیان کنند. از منظر نظری، این پژوهش بر آرای میخائیل باختین و هارولد بلوم استوار است؛ باختین گروتسک را همچون کارناوالی ادبی می‌بیندکه ناهماهنگی و فروپاشی معنا را در بطن خود حمل می‌کند و بلوم آن را شیوه‌ای انتقادی برای آشکار ساختن اضطراب‌های عمیق فرهنگی و هویتی می‌داند. بر این اساس، پژوهش حاضر به مطالعه تطبیقی سه مؤلفه دگردیسی، همگام‌سازی تراژدی و کمدی در دو درام معاصر ایرانی «مرگ عنکبوت» نوشته ایرج زهری و «پرسشنامه» اثر ابراهیم مکی می‌پردازد. پرسش اصلی تحقیق این است که چگونه این دو مؤلفه در چارچوب گروتسک، ابعاد متضاد و چندگانه زیست انسان معاصر را در بستر این آثار نمایشی تشریح می‌کنند. پژوهش حاضر از نوع بنیادی است و با روش توصیفی‌ـ تحلیلی، مبتنی بر نمونه‌کاوی از نمایشنامه‌ها و بررسی منابع کتابخانه‌ای، به انجام رسیده است. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که در هر دو درام، با بهره‌گیری از زبان طنزآمیز، پیچیدگی‌های وجودی شخصیت‌ها در مواجهه با هراس، هویت و سقوط برجسته شده‌اند. همچنین این پژوهش تأکید می‌نماید که بهره‌گیری خلاقانه از گروتسک می‌تواند به ارتقاء کیفی درام‌نویسی در ایران کمک کرده و راهی برای عبور از قالب‌های سطحی طنز به سوی نگاهی عمیق‌تر و اندیشه‌ورزتر در درام معاصر فراهم آورد.
Grotesque, as an expressive method in dramatic art, is a fusion of fear, humor, exaggeration, and metamorphosis that challenges the contradictions, crises, and abnormalities of the modern world through a multi-layered and complex structure by transcending the boundaries of reality. This approach, rooted in human lived experiences during periods of war, repression, and the collapse of traditional values, provides a platform for playwrights to express their psychological, social, and cultural concerns in a multifaceted form. Theoretically, this research is grounded in the ideas of Mikhail Bakhtin and Harold Bloom; Bakhtin views the grotesque as a literary carnival that carries within it the discord and collapse of meaning, while Bloom sees it as a critical method for revealing deep cultural and identity-related anxieties. Accordingly, this study conducts a comparative analysis of three components—metamorphosis, the synchronization of tragedy and comedy—in two contemporary Iranian plays: The Death of the Spider by Iraj Zohari and The Questionnaire by Ebrahim Maki. The main question of the research is how these two components, within the framework of the grotesque, articulate the contradictory and multifaceted dimensions of contemporary human existence in these dramatic works. This fundamental research has been carried out through a descriptive-analytical method, based on case studies from the plays and review of library sources. The findings reveal that, both dramas through the use of humorous language, highlight the existential complexities of characters in their confrontation with fear, identity, and downfall. Furthermore, the study emphasizes that, the creative use of the grotesque can contribute to the qualitative enhancement of playwriting in Iran and pave the way for moving beyond superficial comedic forms toward a deeper and more thoughtful approach in contemporary drama.
1. Bakhtin, Mikhail. (1984). Problems of Dostoevsky’s Poetics, edited and translated by Caryl Emerson, introduction by Wayne C. Booth, University of Minnesota Press.
2. Bakhtin, Mikhail. (2017). An Introduction to the Sociology of Literature, translated by Mohammad Jafar Pouyandeh, 2nd printing, Tehran, Cheshmeh Publishing.
3. Bloom, Harold. (2009). The Grotesque, published by Bloom’s Literary Criticism.
4. Calendoli, Giovanni. & Applin, Denise. (1978). The Theatre of the Grotesque, published by Cambridge University Press.
5. Edwards, Anthony. (2002). Historicizing the Popular Grotesque: Bakhtin's Rabelais and His World and Attic Old Comedy, published by Bakhtin and the Classic Press.
6. Makki, Ebrahim. (1991). Porseshnameh (The Questionnaire), Center for the Documentation of Performing Arts, Tehran.
7. Mohammadi Fesharki, Mohsen. (2013). A Study and Analysis of Structural Elements of the Grotesque in Selected Persian and Foreign Short Stories, Journal of Literary Studies and Research, No. 17.
8. Safaei, Ali. & Adhami, Hossein. (2012). A Study and Analysis of Grotesque Elements in the Story The Carpet Weavers’ Children by Houshang Moradi Kermani, The 6th Conference on Literary Studies, No. 24.
9. Taslim Jahromi, Fatemeh. & Talebian, Yahya. (2011). The Integration of Incongruent and Contradictory Emotions (Grotesque) in Humor and Witticism (Case Study: Parviz Shapour’s Caricatures), Kerman, Literary Techniques Quarterly, No. 1.
10. Yaghoubi Janbeh Saraei, Parsa. & Fashi, Tayebeh. (2011). Grotesque (Mixed Humor) in the Works of Jamalzadeh, Tehran, Stylistics of Persian Poetry and Prose (Bahar- e Adab), No. 13.
11. Zohari, Iraj. (2004). Marg- e Ankaboot (The Death of the Spider), Ghatreh Publishing, Tehran.
