بازشناخت روش های استحصال آب در دژهای ساسانی منطقه جنوبی استان فارس
محورهای موضوعی : تاریخ معماری
1 - دانشگاه آزاد اسلامی مرکز خنج
کلید واژه: دژ , چاه , ساسانی , جنوب , استان فارس,
چکیده مقاله :
به کارگیری روش های انتقال آب با تاکید بر قدرت سیاسی اداری و فنی قوی از ویژگی های معماری ساسانیان بوده است که در جای‌جای سرزمین خشک و نیمه خشک فلات ایران استقرار داشتند. در جنوب فارس، دژهای بی‌شماری برای حفاظت از تاج‌وتخت ساسانیان در برابر حملات دشمنان ساخته شدند که مکان‌یابی دقیق و امکانات ویژه این استحکامات، همچون قلعه فهندژ در شیراز، قلعه دختر فیروزآباد، قلعه اژدها پیکر و قدمگاه در لار، نشان از اهمیت راهبردی و دوام آنها در دوران جنگ و صلح دارد.
اطلاعات ما درباره سیستم‌های آبرسانی این دژها بسیار اندک است و بیشتر به افسانه‌هایی از چاه‌های عمیق و پیچیده در ارتفاعات محدود می‌شود. بسیاری از این چاه‌ها به‌دلیل موقعیت جغرافیایی خاص و قرار گرفتن بر بسترهای سنگی، تامین آب را با چالش‌هایی مواجه می‌کردند. افسانه‌ها، روایات شفاهی و سفرنامه‌ها پر از داستان‌هایی اغراق‌آمیز درباره این سیستم‌ها هستند که اغلب به تحریفات و تناقضات منجر شده‌اند.
در این تحقیق با مطالعه دژ های فهندژ و قلعه دختر، دو نمونه شاخص از دژهای ساسانی فارس با دژهای منطقه جنوبی فارس سعی در درک و شناخت سیستم آبرسانی دژهای منطقه جنوبی فارس که تا به امروز ناشناخته مانده اند شده است. این پژوهش با رویکردی تطبیقی به تحلیل سازوکار شبکه‌های آبرسانی قلعه‌های مذکور پرداخته و با شناسایی الگوهای آبرسانی و نحوه عملکرد آنها تلاش شده تا وجوه پنهان نحوه تامین آب در این دژها آشکار شود.
The application of advanced water transmission techniques, supported by robust political, administrative, and technical expertise, is a hallmark of Sassanian architecture. These methods were widely employed across the arid and semi-arid expanse of the Iranian plateau. In southern Fars, numerous fortresses were constructed to safeguard the Sassanian empire's throne against enemy incursions. The precise location and unique features of these fortifications, such as Fahandaj Fortress in Shiraz, Qal’eh Dokhtar in Firuzabad, Qal’eh Ejdeha Peykar, and Ghadamgah in Larestan, underscore their strategic significance and resilience during both wartime and peacetime.
However, our knowledge of the water supply systems in these fortresses remains scant, largely limited to legends of deep, complex wells built into the heights. The geographical characteristics, including rocky substrates, often posed significant challenges for water procurement. Legends, oral traditions, and travelogues abound with exaggerated tales of these systems, frequently leading to distortions and contradictions in understanding their functionality.
This study examines two iconic Sassanian fortresses in Fars—Fahandaj and Qal’eh Dokhtar—alongside other fortifications in southern Fars. By adopting a comparative approach, the research seeks to analyze the mechanisms of water supply networks within these fortresses. Through identifying water harvesting patterns and exploring their operational frameworks, this study endeavors to uncover the hidden aspects of water provision methods employed in these Sassanian strongholds.
1- افسر، كرامت الله، 1366، مقاله فيروزآباد، مجموعه شهرهاي ايران، جلد 2، به كوشش محمد يوسف كياني، جهاد دانشگاهي.
2- احمدی،حسام الدین،صالحی کاخکی، احمد، نوروززاده چگینی،ناصر،1395، مقدمه ای بر مطالعه و شناخت باغ های اردشیر خوره (گور)در دوره ساسانی و اوایل اسلامی،فصلنامه علمی فرهنگی اثر،شماره 75.
3- دیتریش هوف، فیروزآباد، ترجمه:کرامت ا... افسر، در شهرهای ایران،4ج، ج3، به کوشش:محمد یوسف کیانی، تهران، جهاد دانشگاهی،1368، ص91-92.
4- اقتداری،احمد،1371،لارستان کهن و فرهنگ لارستانی،چاپ اول،انتشارات جهان معاصر،تهران.
5- آرتورابهام پوپ، معماری ایران، ترجمه کرامت ا... افسر، تهران، فرهنگسرا،1365، ص9.
6- بیانی، شیرین، ۱۳۶۷، دین و دولت در ایران عهد مغول جلد اول ، تهران ، نشر دانشگاهی.
7- پرادا،ایدت،2535،هنر ایران باستان، ترجمه: یوسف مجیدزاده، تهران.
8- پیگولوسکایا،،ن،1367،شهرهای ایران در روزگار پارتیان و ساسانیان،1367، ترجمه عنایت الله رضا، تهران، علمی و فرهنگی.
9- جوادی،شهره،عرب سلغار،ندا،1392، تجلی قداست آب در آرامگاه سعدی،باغ نظر،شماره 26،سال دهم.
10- خسروی، ابوذر، شهیدیان، مریم، کاربری نظامی و امنیتی قلعه ها در دوره ساسانی،1398، فصلنامه علمی ترویجی مطالعات تاریخ انتظامی، سال ششم، شماره ۲۳.
11- دریایی، تورج، 1387،شاهنشاهی ساسانی، چاپ چهارم، تهران، انتشارات سمت.
12- شیپمان،کلاوس،1383، تاریخ شاهنشاهی ساسانی، ترجمه فرامرز نجد سمیعی،چاپ اول،انتشارات سازمان میراث فرهنگی، تهران.
13- سلطان زاده، حسین،1365، تاریخ شهر و شهرنشینی در ایران، چاپ اول، انتشارات آبی، تهران.
14- سامی، علی، 1363، کتاب شیراز، نشر نوید، شیراز.
15- عریان، سعید،1382، راهنمای کتیبه های ایرانی میانه پهلوی- پارتی، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور.
16- فسایی، حسن بن حسن،1382، به تصحیح منصور رستگار فسایی،چاپ سوم،امیر کبیر،تهران.
17- فرصت الدوله شیرازی،محمد نصیر،1362، آثار عجم،تصحیح و تحشیه منصور رستگار فسایی،امیر کبیر ،تهران.
18- کخ،هاید ماری،1385،از زبان داریوش،ترجمه پرویز رجبی،چاپ نهم،کارنگ،تهران.
19- کریستین سن،آرتور،1374، وضع ملت و دولت و دربار در دوره شاهنشاهی ساسانی، ترجمه مجتبی مینوی، جلد دوم، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران.
20- کرامتی ، محمد هادی (1370 ) " تاریخ دلگشای اوز " ، انتشارات نوید، شیراز .
21- گیرشمن،رومن،بیشاپور،1379، ترجمه اصغرکریمی، جلد اول، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور.
22- لسترنج،گی،1377، جغرافیای تاریخی سرزمینهای خلافت شرقی، ترجمه محمود عرفان، جلد سوم، تهران، علمی و فرهنگی.
23- مقدسی،ابوعبدالله،1385،احسن التقاسیم فی معرفه الاقاسیم، ترجمه علینقی منزوی،انتشارات کوش،تهران.
24- منجّم یزدی، جلال الدّین محمّد، ۱۳۶۶ ، تاریخ عبّاسی، به کوشش سیف الله وحید،انتشارات وحید، تهران .
25- نوروززاده چگینی،ناصر، احمدی،حسام الدین،صالحی کاخکی،1393، از كاخ تا شهر(بررسی و شناسایی شیوه های انتقال آب اردشیرخوره (گور)در دوران ساسانی و اسلامی)، مجلۀ پژوهش های باستان شناسی ایران، دورۀ 7 ،شماره4 .
26- نفیسی، سعید، تاریخ و تمدن ایران ساسانی،1384، به کوشش عبدالکریم جربزه دار، جلد دوم، م تهران، اساطیر.
27- وثوقی، محمد باقر، 1369، لار شهری به رنگ خاک، چاپ اول، انجمن لار شناسی، کانون فرهنگی تربیتی آموزش و پرورش لارستان.
28- وینتر،انگلبرت، دیگناس،بئاته،1386،روم و ایران دو قدرت جهانی در کشاکش و همزیستی، برنامه کیکاووس جهانداری، تهران، فروزان فر.
29- هورا،کلمان،ایران و تمدن ایرانی ،1375،ترجمه حسن انوشه، چاپ دوم، امیرکبیر، تهران.
