شرایط و زمینه‌های اصلی اثرگذار در ساماندهی محلات حاشیه‌نشین (نمونه مورد مطالعه، شهر مشهد)

محورهای موضوعی : برنامه ریزی شهری

رستم صابری فر ¹

1 - دانشیار گروه جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران.

تاریخ دریافت : 1403/12/22 تاریخ پذیرش : 1404/08/08 تاریخ انتشار : 1404/08/19

کلید واژه: مدل ساماندهی, حاشیه‌نشینی, محیط فعال, مدیریت و حاکمیت, مشهد,

چکیده مقاله :

یافته‌های تجربی نشان داده است که ساماندهی مناطق حاشیه‌نشین بدون توجه به شرایط اجتماعی، سیاسی و شکل‌گیری محیط فعال ممکن نیست. برای رفع این مشکل این بررسی به روش کیفی انجام شد. محدوده مورد مطالعه در این بررسی شهر مشهد انتخاب گردید که یکی از بالاترین نسبت‌های حاشیه‌نشینی را دارد. داده‌ها با روش مصاحبه نيمه ساختاريافته گردآوری شد. این داده‌ها به طریق تحليل تم تحلیل گردید. یافته‌ها نشان داد که الگوی مناسب ساماندهی مناطق حاشیه‌نشین، دارای سه عنصر اساسی می‌باشد که عبارتند از زیرساخت-های اجتماعی، مدیریت و شرایط انسانی مناسب. هر یک از این عناصر باید به عنوان یک نماد ریاضی در معادله ساماندهی وارد شود. ارزش و مقدار هر یک از عناصر اگر صفر در نظرگرفته شود، پاسخ نهایی را معادل صفر خواهد کرد. بنابراین، تا زمانی که این عناصر با هم و با ارزش متناسب در روند ساماندهی حاشیه‌ها مدنظر نباشد، بهبودی در این عرصه‌ها حادث نخواهد شد.  

چکیده انگلیسی:

The study area was Mashhad city. This city has one of the highest proportions of slums in the country. So much so that currently, one out of every three citizens living in this metropolis lives in the peripheral areas. Using the livelihoods perspective, three important causes of marginalization in Mashhad are: poor-quality governance in policy formulation and urban management, weak instruments of governance delivery, rule of law and corruption, and social and economic exclusion. This study was conducted using a qualitative research method. To collect data, a semi-structured interview method was used. The statistical population of the study was researchers and managers who were considered experts in the field of organizing and empowering marginalized neighborhoods. Interviews were conducted with all those who had conducted at least 10 independent studies related to marginalized areas and managers who had entered this field based on their interest and expertise and had led at least one executive project related to organizing marginalized areas. The research method was also qualitative. After collecting data through semi-structured interviews, the most important influential factors in organizing marginalized contexts were identified using theme analysis and confirmed by experts. Finally, the most important elements involved in each factor were identified. The data required for this purpose was first collected from previous research and surveys, through library and web searches, and by referring to research and projects carried out. In the field section, semi-structured interviews were used. The main question in this research was posed as follows: In your opinion, what are the main factors affecting the organization of marginalized areas in Iran, and specifically in the city of Mashhad? In order to achieve the validity and reliability of the research, a complete study was conducted on the factors influencing successful foreign projects. During the interview sessions, the purpose of the interview was explained precisely to the interviewees. The results of this study showed that the equation for organizing marginalized areas is as follows. Positive change equals social position multiplied by human condition multiplied by enabling environment. The absence of the conditions mentioned in the organizational process means interrupting the chain of intended actions and practically makes the expenditure and infrastructure provided meaningless. The multiplication sign is deliberate; if one of these elements is missing (it is considered zero), then positive change cannot take place. In this equation, social position equates to reducing social and economic exclusion; human condition equates to meeting basic needs and building and using assets; and enabling environment equates to improving governance that reduces corruption and improves access to services and resources. If these conditions are met, the following strategies can be considered: first, the immediate requirement of meeting basic needs—food, support, healthcare, use of space, and dignity; second, the short- to mid-term needs to build up personal and group assets (in particular ‘soft assets’ including empowerment, networking, and skills development); and third, the long-term needs to address the underlying causes of poverty, namely faulty governance at all levels with unfairness, corruption, crime and violence, and approaches to discriminatory attitudes

منابع و مأخذ:

1. احمديان، محمدعلي. (1371). حاشيه¬نشيني. مجله دانشكده ادبيات و علوم انساني دانشگاه فردوسي. 3(3)، 841-819. https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/20551/
2. اردشيري، مهرداد؛ زاهد زاهداني، سيدسعيد. (1375). بررسي برخي عوامل عمده اقتصادي، فرهنگي و اقليمي مهاجرت بين استاني در دوره پس از پيروزي انقلاب اسلامي. شیراز: انتشارات مركز جمعيت‌شناسي دانشگاه شیراز. https://ssrc.shirazu.ac.ir /
3. اصغری زمانی، اکبر؛ زادولی، فاطمه؛ زادولی خواجه، شاهرخ. (1392). حاشیه‌نشینی و فقر شهری، راهکارها و پیامدها (مطالعه موردی: شهر تبریز). اولین همایش ملی شهرسازی و معماری در گذر زمان، دانشگاه بین المللی امام خمینی، قزوین. 12-1. https://civilica.com/doc/231970
4. ایراندوست، کیومرث. (1389). سکونتگاه‌های غیررسمی و اسطوره حاشیه‌نشینی. شرکت پردازش و برنامه‌ریزی شهری، تهران. https://www.gisoom.com/book/1727713/
5ش باقری‌میاب، شهلا؛ کریمی‌کیا، محمدصادق؛ زالی‌زاده، مسعود. (1403). زندگی در حاشیه: ویژگی‌های محلات حاشیه‌نشین کلان‌شهر اهواز. مسائل اجتماعی ایران. ۱۵(2)، 76-37. http://jspi.khu.ac.ir/article-1-3731-fa.html
6. بیانلو، یوسف. (1385). بررسی رابطه بین عوامل جمعیت‌شناختی و شرایط بوم‌شناختی با نوع جرم و نرخ جرم در شهر شیراز. پایان-نامه کارشناسی‌ارشد علوم اجتماعی. دانشگاه شیراز. https://elmnet.ir/vslgg?id=10947250-91361
7. پيران، پرويز. (1366). آلونک‌نشيني در تهران. مجله اطلاعات سياسي – اقتصادي. 23-17، 12-1. https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/173512/
8. حاجی‌یوسفی، علی. (1381). حاشیه¬نشینی شهری و فرایند تحول آن (قبل از انقلاب اسلامی). هفت شهر. 8، 12-24. https://www.sid.ir/paper/430192/fa
9. حسين‌زاده‌دلير، كريم. (1371). طرح تحقيقي حاشيه‌نشينان تبريز. تبریز: انتشارات موسسه تحقيقات شهري وابسته به كميته علوم انساني جهاد دانشگاهي. https://www.shahrnegar.com/product/informalsettlement-tabriz
10. زاهد‌زاهداني، سيدسعيد. (1369). حاشيه‌نشيني در ايران. شیراز: انتشارات دانشگاه شيراز. https://issh.shahed.ac.ir/article_3755.html
11. سعیدی‌مفرد، ساناز؛ حنایی، تکتم؛ شیروانی مقدم، سوسن. (1399). تبیین مولفه¬های کالبدی و عملکردی موثر بر عدالت فضایی در سکونتگاه¬های حاشیه‌ای(مطالعه موردی: کلان شهر مشهد). معماری و شهرسازی ایران، 8(1)، 80-67. https://doi.org/10.22061/jsaud.2020.4956.1437
12. صابری‌فر، رستم. (1388). تاریخ علم برنامه‌ریزی شهری. تهران: انتشارات دانشگاه پیام نور. http://pnu.ac.ir/portal/home /
13. صابری‌فر، رستم. (1399). مسکن و اسکان غیررسمی. تهران: انتشارات دانشگاه پیام نور. http://pnu.ac.ir/portal/home /
14. صابری‌فر، رستم. (1402)، طراحی مدلی برای تعیین سهم عوامل مؤثر بر بازگشت حاشیه‌نشینان به روستا؛ مطالعه موردی: حاشیه نشینان. مسکن و محیط روستا. 42(82)، 110-95. http://jhre.ir/article-1-2377-fa.html
15. صابری‌فر، رستم. (1403). بررسی رابطه گردشگری، کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای و مدیریت شهری، نمونه موردی شهر مشهد. برنامه‌ریزی و آمایش فضا. 28(2)، 151-126. http://hsmsp.modares.ac.ir/article-21-76181-fa.html
16. عرفانی، مریم. (1399). بررسی راهکارهای بازگشت حاشیه‌نشینان مهاجر به زادگاه اصلیشان(نمونه موردی حاشیه‌نشینان شهر مشهد). پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه پیام‌نور.
17. علیپور، عباس؛ علیپور، احسان؛ علیزاده، مهدی. (1397). تحلیل عدالت فضایی در سکونتگاه‌های کویری با تاکید بر خدمات عمومی شهری، مطالعه موردی استان سیستان و بلوچستان. مجله جغرافیا و مطالعات محیطی. 7(26)، 86-71. https://sanad.iau.ir/fa/Article/978769
18. علیزاده اقدم، محمدباقر. (1394). حاشیه¬نشینی. پایش سبک زندگی. 2(۱۱)،۱09-۱15. https://ensani.ir/fa/article/354114 /
19. فتحی، منصور. (1391). عوامل مرتبط با سلامت اجتماعی معلمان شهر مراغه. رفاه اجتماعی. 12(47)، 243-225. http://refahj.uswr.ac.ir/article-1-1130-fa.html
20. قرخلو، مهدی؛ شریفی، عبدالنبی. (1383). پیدایش، تکامل فیزیکی و وضعیت اجتماعی– اقتصادی حاشیه‌نشینی(مطالعه موردی: محله عین 2 اهواز). پژوهش‌های جغرافیایی. 50، 101-87. https://ensani.ir/fa/article/47106 /
21. قرخلو، مهدی؛ عابدینی، اصغر. (1388). ارزیابی چالشها و مشکلات شهرهای جدید و میزان موفقیت آنها در ایران: شهر جدید سهند. برنامه‌ریزی و آمایش فضا. ۱۳(۱) ۱۹۱-۱۶۵. http://hsmsp.modares.ac.ir/article-21-7740-fa.html
22. قلعه‌گلابي، هوشنگ. (1350). بررسي حاشيه‌نشينان شهري(وضع موجود). تهران: انتشارات موسسه مطالعات و تحقيقات اجتماعي. https://ensani.ir/fa/article/download/233084
23. مرادی، گلمراد؛ بخشنده، مجتبی. (1390). بررسی نقش محرومیت اجتماعی در ایجاد رفتارهای پرخاشگرانه میان جوانان شهر شیراز. فصلنامه پژوهشی دانشگاه آزاد. 1(1)، 42-31. https://ensani.ir/fa/article/363302 /
24. نوربخش، یونس؛ حیدرخانی، هابیل؛ محمدی، اصغر. (1396). بررسی ارتباط بین حمایت اجتماعی و سلامت اجتماعی جوانان مناطق حاشیه‌نشین کرمانشاه. بررسی مسائل اجتماعی ایران. 8(2)، 257-233. https://journals.ut.ac.ir/article_65061.html
25. All-Kamal, M. Nursey-Bray, M. & Hassan, S.M.M. (2021). Challenges to building social capital through planned adaptation: Evidence from rural communities in Bangladesh. Current Research in Environmental Sustainability. 3, 1-9. https://doi.org/10.1016/j.crsust.2021.100091
26. Boateng G. O. & Adams, E. A. (2023). A multilevel, multidimensional scale for measuring housing insecurity in slums and informal settlements. Cities. 132, 1-15. https://doi.org/10.1016/j.cities.2022.104059
27. CARE. (2006). Long Range Strategic Pla.Bangladesh, Dhaka: CARE.
28. Chadwike, E. (1941). The Sanitary Condition of the Labouring Population of Britain. London: GRT. https://navigator.health.org.uk/
29. Elias, Jr. C. E. (1966). Metropolis: Values in Conflict. California: Belmomt.
30. Goussous, J., & Tayoun, L. (2020). A Holistic Approach to Slum Reduction: Finding Gaps in Cairo’s How-to-Deal’model with International Collected Experience. Cities & Health. 31(4), 1-15. http://dx.doi.org/10.1080/23748834.2020.1735156
31. Knox, P. (1988). Places and Regions in Global Context. New York: Book Care. https://www.amazon.com.be/-/en/Paul-L-Knox/dp/0131497057?language=en_GB
32. Narayan, D. & Petesch, P. (2000). Voices of the Poor; Crying Out for a Change. Washington, DC.: World Bank. https://www.researchgate.net/publication/281100769
33. Parsa-Pajouh, B. Stockburger, J. Greenwood, M. & Prediger, A.M. (2005). Inclusive Child Care in Northern British Columbia: An Inquiry into the Successes and Challenges. Centre of Excellence for Children and Adolescents with Special Needs University of Northern British Columbia: Task Force on Substance Abuse. Retrieved from http://www.unbc.ca/assets/centreca/english/inclusive_child_care_in_northern_bc.pdf
34. Sabine G. (1964). A History of Political Theory. London: George G. Harrap. https://www.amazon.com/History-Political-Theory-4Th-Edn/dp/8120417062
35. Sanderson, D. (2012). Building livelihoods to reduce risk among the most marginalized in urban areas: Strategic approaches from Dhaka. Environmental Hazards. 23, 1-11, http://www.tandfonline.com/loi/tenh20