بررسی عوامل موثر بر شکلگیری عرصه‌بندی در سکونتگاههای کپری روستاهای ایران و مغولستان

محورهای موضوعی : حکمت و معماری

فائزه محسنی زاده کرمانی ¹ , سمر حقیقی بروجنی ² , سیده پوراندخت سعادتی ³ , سحر فائقی ⁴ , سیده مرضیه طبائیان ⁵

1 - دانشجوی دکتری گروه معماری، واحد اصفهان (خوراسگان)، دانشگاه آزاد اسلامی، اصفهان، ایران/ مرکز تحقیقات گردشگری، معماری و شهرسازی، واحد اصفهان (خوراسگان)، دانشگاه آزاد اسلامی، اصفهان، ایران
2 - استادیار گروه معماری، واحد اصفهان (خوراسگان)، دانشگاه آزاد اسلامی، اصفهان، ایران/ مرکز تحقیقات گردشگری، معماری و شهرسازی، واحد اصفهان (خوراسگان)، دانشگاه آزاد اسلامی، اصفهان، ایران
3 - استادیار گروه معماری، واحد اصفهان (خوراسگان)، دانشگاه آزاد اسلامی، اصفهان، ایران/ مرکز تحقیقات گردشگری، معماری و شهرسازی، واحد اصفهان (خوراسگان)، دانشگاه آزاد اسلامی، اصفهان، ایران
4 - استادیار گروه مدیریت فرهنگی، واحد اصفهان (خوراسگان)، دانشگاه آزاد اسلامی، اصفهان، ایران / مرکز تحقیقات گردشگری، معماری و شهرسازی، واحد اصفهان (خوراسگان)، دانشگاه آزاد اسلامی، اصفهان، ایران
5 - دانشیار، گروه معماری، واحد اصفهان (خوراسگان)، دانشگاه آزاد اسلامی، اصفهان، ایران/مرکز تحقیقات گردشگری، معماری و شهرسازی، واحد اصفهان (خوراسگان)، دانشگاه آزاد اسلامی، اصفهان، ایران

تاریخ دریافت : 1403/12/04 تاریخ پذیرش : 1404/03/20 تاریخ انتشار : 1404/02/24

کلید واژه: عرصه‌بندی, فرهنگ, کپرنشینی, کپرهای ایران, یورتهای مغول.,

چکیده مقاله :

مسکن همواره از اساسی‌ترین نیازهای انسان بوده و شکل‌گیری بسیاری از تمدن‌ها با سازماندهی فضایی سکونت آغاز شده است. این پژوهش با هدف تحلیل تطبیقی شیوه‌های عرصه‌بندی در سکونتگاه‌های کپری ایران و یورت‌های مغولستان انجام شده و بر آن است تا عوامل مؤثر بر سازمان فضایی این دو نوع زیست‌بوم را شناسایی و مقایسه کند. رویکرد پژوهش، کیفی و روش آن، تطبیقی کنترل‌شده (لیپ‌هارت) است. داده‌ها از طریق مطالعات اسنادی، منابع تاریخی، مشاهده میدانی و مصاحبه با ساکنان، گردآوری و تحلیل شده‌اند. یافته‌ها نشان می‌دهد، سازماندهی فضایی این سکونتگاه‌ها تحت‌تأثیر پنج عامل کلیدی شامل اقلیم و شرایط محیطی، ساختار فیزیکی، الگوی فضایی، تفکیک عملکردی و ارزش‌ها و باورهای فرهنگی شکل گرفته است. در کپرهای ایران، عرصه‌بندی فضایی با تأکید بر انعطاف‌پذیری، کارکردهای روزمره و تعامل با محیط انجام می‌شود؛ درحالی‌که در یورت‌های مغول، ساختار مرکزگرا و سلسله‌مراتبی براساس آیین‌ها و نظام اجتماعی حاکم است. تحلیل روابط علّی میان این عوامل نشان داد، تغییر در هریک می‌تواند، موجب بازآرایی کامل در سازمان فضایی شود. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که بهره‌گیری از الگوهای سنتی عرصه‌بندی، به‌ویژه در زمینه طراحی مسکن معاصر روستایی و عشایری، می‌تواند به توسعه سکونتگاه‌هایی پایدار، سازگار با اقلیم و منطبق با فرهنگ جوامع محلی کمک کند.

چکیده انگلیسی:

The spatial configuration of vernacular dwellings embodies a synthesis of environmental adaptation and cultural meaning. In rural Iran and Mongolia, tent-like dwellings such as Iranian kapars and Mongolian gers (yurts) serve as living expressions of the communities’ lifestyles, belief systems, and social norms. Although these structures share functional similarities rooted in nomadic and semi-nomadic ways of life, their internal zoning systems reveal deep contrasts shaped by cultural ideologies and ritual practices. This study explores how spatial zoning in these two traditional dwelling types reflects broader patterns of environmental response, socio-spatial interaction, and symbolic order embedded in everyday life

Methodology: This qualitative comparative study adopts a multi-source methodology, including on-site field observations, spatial analysis, ethnographic accounts, and interpretation of archival documents and visual materials. The research is guided by questions such as

• What are the principal factors shaping spatial zoning in Iranian kapars and Mongolian gers?
• How do environmental conditions, social structures, and patterns of daily activity influence the internal and external spatial organization of these dwellings?

The study integrates architectural typology and cultural interpretation to compare selected case studies from rural regions in both countries. Mapping the physical arrangement of household zones and examining their functional and symbolic uses allow for the identification of cultural priorities and environmental strategies in each context

Results: Findings indicate that while both Iranian and Mongolian dwellings respond to their respective climates, their spatial organization is more profoundly influenced by cultural patterns and social expectations

• Iranian kapars tend to be extroverted and seasonally adaptive, with open, flexible layouts that encourage outdoor interaction, group cohesion, and air circulation—features that reflect a communal lifestyle shaped by hot, arid climates.
• Mongolian gers, in contrast, are compact and inward-oriented, built around a central hearth and structured by clearly defined zones for gender roles, guests, and household tasks. Their design emphasizes thermal insulation and spatial order, reflecting the needs of pastoral mobility and cold climates

Despite their differences, both forms exhibit spatial flexibility and symbolic hierarchies consistent with their respective traditions

Conclusion: This research concludes that the spatial zoning of vernacular nomadic housing is shaped primarily by cultural worldviews and lifestyle choices, with environmental factors reinforcing these spatial expressions. Iranian kapars reflect a model of extroverted communal living, while Mongolian gers emphasize internal coherence, ritualized order, and practical efficiency. These insights enrich our understanding of how traditional architecture embodies intangible cultural values and environmental knowledge. Further research may examine how modernization, resettlement policies, and evolving economic patterns are transforming these spatial traditions in the contemporary era

منابع و مأخذ:

افشاری، محسن، و پوردیهیمی، شهرام. (1395). مقیاس‌های روش زندگی در مسکن. مسکن و محیط روستا، 35(154)، 3-16.
بابازاده اسکویی، سولماز و طوفان، سحر و جمالی، سیروس،1398، ارتقای بنیان‌های نظری مفهوم حریم در مسکن معاصر از منظر روانشناسی محیطی، نمونه موردی: برج مسکونی میلاد تبریز.
برادران هروی فاطمه، حمزه‌نژاد مهدی. تقابل والایی و زیبایی در فلسفه و ظهور آن در زیبایی‌شناسی معماری مساجد آزاد و الگومحور معاصر (نمونه موردی: مسجد ولی‌عصر، مصلی امام خمینی تهران). پژوهش‌هاي معماري اسلامي. ۱۳۹۸; ۷ (۴) :۴۷-۷۴.
جانباللهی، محمدسعید (1375). مساکن سنتی بلوچ. تحقیقات جغرافیایی(43):92-118.
راپاپورت، آموس. (1392). انسان‌شناسی مسکن (خ. افضلیان، مترجم). تهران: کتابکده کسری.رفیعفر، جلالالدین؛ میراحمدی، ساجده (1396). کپرنشینی یا کپرزدایی؟ مطالعه مردمشناختی کپرنشینان شهرستان عنبرآباد(جیرفت)، توسعه محلی روستایی-شهری(توسعه روستایی) 9(1):1-26.
زرگر، اکبرحاجی‌ابراهیم (1378). درآمدی بر شناخت معماری روستایی ایران. تهران: انتشارات دانشگاه شهید بهشتی.
شهبازی، یاسر، بلالی اسکویی، آزیتا و شهابی، الهام. (1396). سنجش مفهوم قلمرو مطلوب در فضاهای همگانی شهری (مطالعه موردی: پل طبیعت تهران). فصلنامه مطالعات شهری، 6(24), 67-80
طبسی، محسن. ۱۳۸۴. «مسکن: معرفی و بررسی ویژگی‌های مسکن روستایی سیستان و بلوچستان.»
غفاری، غلامرضا، (1388)، "منطق پژوهش تطبیقی"، زمستان 1388، دوره3، شماره4.
کمالی‌پور، حسام، معماریان، غلامحسین، فیضی، محسن، و موسویان، محمدفرید. (1391). ترکیب شکلی و پیکره‌بندی فضایی در مسکن بومی: مقایسه تطبیقی عرصه‌بندی فضای مهمان در خانه‌های سنتی کرمان. مسکن و محیط روستا، 31(138)، 3-16.
محسنی‌زاده کرمانی، فائزه، طبائیان، سیده‌مرضیه و شاهدی، بهرام. (1402). قیاس تطبیقی تاثیر متقابل برگزاری مراسم آیینی در فرهنگ قبایل و شیوه ساخت سکونتگاه‌های بومی سبک کپری(نمونه موردی: مضیف اعراب و خانه‌های علفی ویجیتا). بنیان‌های حکمی-فلسفی هنر ایرانی2(2).
ملکزاده, حسنا؛ کوششگران, سیدعلی‌اکبر (1396)، گونه‌شناسی معماری کپری نیمه جنوبی بلوچستان ایران، معماری اقلیم گرم و خشک، 5(6)، 81-96.
میرجانی، حمید؛ امیری، اعظم (1397)، الگوهای معماری سبُک روستایی حوزه فرهنگی هلیل رود (کَوار، کُتوک، کَپر)، معماری اقلیم گرم‌وخشک، 6(7)، 1-22.
نصراصفهانی، نفیسه. (1395). کنکاشی بر جایگاه فضای بینابینی در معماری مسکونی (بررسی تطبیقی فضای بینابینی در مسکن تاریخی و معاصر ایران). کنفرانس بین‌المللی پژوهش‌های نوین در عمران، معماری و شهرسازی.
Altangerel, G. (2020). Unpacking cultural heritage in Mongolia: the image of the Mongolian yurt (ger). International Quarterly for Asian Studies (IQAS), 51(1-2), 243-260.
Altman, I. (1975). The Environment and Social Behavior: Privacy, Personal Space, Territory, Crowding. Brooks/Cole Publishing Company.
AlSayyad, N. (2018). Forms of Traditional Architecture. Routledge.
Anderson, J. R. (2010). Cognitive psychology and its implications (7th ed.). Worth Publishers.
Batbatar, B. (2019). Traditional Mongolian dwellings and their cultural significance. Ulaanbaatar: Mongolian Academy of Sciences.
Bennett, A., & Elman, C. (2006). Complex causal relations and case study methods: A response to the critics. Political Analysis, 14(4), 343-353.
Borhanfar, A., & Els, W. (2020). The impact of social interactions on spatial planning and flexibility. Journal of Environmental Psychology, 104, 104-115.
Collier, D., & Mahoney, J. (2017). Case selection methods for comparative research: A menu of qualitative and quantitative options. Political Research Quarterly, 70(3), 491-503.
Diener, A. C., & Hagen, J. (2013). City of felt and concrete: Negotiating cultural hybridity in Mongolia's capital of Ulaanbaatar. Nationalities Papers, 41(4), 622-650.
Evans, M. M., Martin, G., & Tsuji, T. (2002). After-lives of the Mongolian Yurt: The 'Archaeology' of a Chinese Tourist Camp. Journal of Material Culture, 7(2), 175-194.
Gifford, R. (1998). Environmental psychology: Principles and practice. Boston: Allyn & Bacon.
Hamdy, A. (2017). Understanding the role of architecture in psychological well-being. International Journal of Architecture and Urban Studies, 15, 15-29.
Hanson, J. (2008). Decoding homes and houses. Cambridge University Press.
Humphrey, Caroline. (1974). Inside a Mongolian tent. London: New Society Magazine, 31 October.
Lawrence, R. J. (2015). Housing, Culture and Climate: A Comparative Perspective. Wiley-Blackwell.
Lawson, B. (2002). The Language of Space. Butterworth-Heinemann, London.
Lijphart, A. (1971). Comparative Politics and the Comparative Method. The American Political Science Review, 65(3), 682-693.
Manurung, D. (2021). Privacy, space, and identity in vernacular architecture. Asian Journal of Environmental Design, 65, 65-78.
Manurung, P. (2021). The concept of in-between space in Batak Toba Vernacular architecture: A content analysis study. ARTEKS: Jurnal Teknik Arsitektur, 6(1), 55-66.
Namaziyan, M., & Mahdipour, M. (2013). The effects of urban crowding on privacy and spatial organization. Iranian Journal of Urban Studies, 110, 110-126.
Oliver, P. (2019). Dwellings: The Vernacular House Worldwide (2nd ed.). Routledge.
Ragin, C. C. (2008). Redesigning social inquiry: Fuzzy sets and beyond. University of Chicago Press.
Rapoport, A. (1969). House form and culture. Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall.
Rapoport, A. (2005). Culture, Architecture and Design. Locke Science Publishing Company.
Taskin, O. (2018). Spatial organization and symbolism in Mongolian yurts: A cultural perspective. Journal of Central Asian Studies, 25(3), 45-62.
Topalović, M. (2016). Globalization and the transformation of traditional housing patterns. Journal of Vernacular Architecture, 7, 7-20.
Tsend, D. (2021). The evolution of Mongolian yurts: From past to present. Nomadic Architecture Review, 14(2), 78-95.
Tsuodwa, M., Munkhbayar, D., & Erdenebat, B. (2018). A Review and Systemization of the Traditional Mongolian Yurt (GER). Pollack Periodica, 13(2), 55-68.
Tuna, A. (1977). Principles of spatial organization in vernacular dwellings. Journal of Architectural Research, 25-39.
Zubaidi, S. (2015). Cultural values and traditional housing design. Middle East Journal of Architecture, 1, 1-15.