واکاوی مرگ و مرگ‌اندیشی در نثر صوفیانه (با تأکید بر متون منثور قرن ششم تا دهم هجري)

محورهای موضوعی :

سارا شهسوار ¹ , فرهاد ادریسی ²

1 - دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، واحد خدابنده، دانشگاه آزاد اسلامی، خدابنده، ایران.
2 - گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه آزاد اسلامی واحد زنجان، زنجان، ایران

تاریخ دریافت : 1402/03/11 تاریخ پذیرش : 1402/05/21 تاریخ انتشار : 1403/11/29

کلید واژه: مرگ‌انديشي, نوع مرگ, ستایش مرگ, قرن ششم تا دهم, نثر صوفيه.,

چکیده مقاله :

مرگ¬اندیشی، بیان¬کنندة طرز تفکر و دیدگاه گروهی از جامعه به پدیدة زندگی، سرانجام هستی و جهان است. اندیشة مرگ، طیف وسیعی را دربرگرفته و در یک¬نوع یا یک گروه نیست. بررسی آن¬ها به نوع زندگی و شیوة معاشرت در جهان پاسخ¬داده و منجر به حلّ برخی از معضلات مربوط به سوءتفاهم¬های فکری و فرهنگی شده، مرگ¬گرایی یا مرگ¬اندیشی را با سرفصل¬های مشخصی آنالیزمی¬کند. در این پژوهش با استفاده از روش توصیفی ـ تحلیلی، مرگ¬اندیشی در نثر صوفیان قرن ششم تا دهم در چهارچوب نظام معناشناسی زبان و با به¬کارگیری داده¬های متن ابعاد مسئله از زوایای مختلف بررسی¬شده¬است. پژوهش حاضر در پی پاسخ به پرسش چگونگی مرگ¬اندیشی در نظام¬ گفتمانی صوفیه است. نتایج حاصل نشان¬می¬دهد که مرگ، تناسب یا تعامل خاصی با عرفان ایرانی ـ اسلامی دارد و در آراء صوفیه می¬توان مصادیق و شواهد فراوانی دربارة وجود آن، غلبة آن بر ذهن و زبان عارف یا صوفی؛ حتی گرایش به¬سمت مرگ را دید. درمقابل، گرایش به زندگی، راندن مرگ یا نادیده¬انگاشتن آن نیز از یافته¬های دیگر پژوهش است. صوفیه تعریف صوفیانه¬ای از «مرگ»، «شیوه» و «شگرد» آن دارند و با مفهومی که در جهان عادی جریان¬دارد، تفاوت¬دارد. همین تفاوت، جریانی را در اندیشة صوفیانة ایران پدیدآورده¬است که در این پژوهش تحلیل و بررسی می¬شود. از مهم¬ترین نتایج پژوهش، تفاوت ماهوی معنای مرگ در اندیشة متصوفه یا افرادی است که در سلک تصوف درآمده¬اند. تفاوت در نگرش و تفسیر جهان، تفاوت معنایی را نیز به¬دنبال دارد.

چکیده انگلیسی:

Thinking about death expresses the way of thinking and the view of a group of society on the phenomenon of life, the end of existence and the world. The idea of death encompasses a wide range and is not in one type or one group. This study responds to the way of life and the way of socializing in the world and leads to the solution of some problems of intellectual and cultural misunderstanding, analyzes mortality in the form of specific headings. In this study, using descriptive – analytical method, we study the thinking about death in the work of prose from the 6th to 10th centuries AH. In the context of the semantic system of language, using text data, the dimensions of the problem have been studied from different aspects. The results of this study show that death has a special proportion or interaction with Iranian – Islamic mysticism, and in Sufic views, many examples and evidences about its existence can be seen, its dominance over the mind and language of the mystic or Sufi, even the tendency towards death. In contrast, the tendency to drive death or ignore it is another finding of the study. Sufis have an special definition of death and its technique which is different from the concept that flows in the normal world. This difference has created a flow in the Sufi thought of Iran, which in this study is examined analytically. One of the most important results of the study is the main difference between the meaning of death in Sufism and people who have entered the Sufic group. In the natural that differences in the attitude and interpretation of the world also lead to semantic differences

منابع و مأخذ:

منابع و مآخذ
1) آشتیانی، سیدجلال¬الدین. (1385). شرح مقدمة قیصری بر فصوص¬الحکم ابن عربی، مقدمة سیدحسین نصر و هانری کربن، مشهد، دانشگاه مشهد.
2) ابن عربی، محیی¬الدین. (1404ق.). الفتوحات المکیـﺔ، بیروت، دارالصادر.
3) ـــــــــــــــــــ. (1977). فتوحات مکیـﺔ، قاهره، المکتبـﺔ العربیـﺔ.
4) اصیل، حجت¬الله. (1371). آرمانشهر در اندیشة ایرانی، تهران، نی.
5) برتلس، یوگنی ادوراردویچ. (1356). تصوف و ادبیات تصوف، ترجمه سیروس ایزدی، تهران، امیرکبیر.
6) بقلی شیرازی، روزبهان. (1366). عبهرالعاشقین، به کوشش هانری کربن و محمد معین، تهران، منوچهری.
7) بهار، مهرداد. (1381). پژوهشی در اساطیر ایران، تهران، آگاه.
8) پورجوادی، نصرالله. (1374). عین¬القضاة و استادان او، تهران، اساطیر.
9) حســـینی، مـــریم. (1389). «شـــهر خـــداي ســـنایی در حدیقـــﺔ الحقیقـــﺔ»، فصـــلنامۀ ادبیـــات عرفـــانی و اسطوره¬شناختی. س 6 ش 20، 45- 64.
10) حسینی الموسوی، مریم ـ غلامرضا اعوانی. (1392). «نگاهی به ماهیت نفس و چگونگی تعلق آن به بدن در فایدورس و حکمه¬الاشراق»، دوفصلنامه علمی پژوهشی انسان¬پژوهی دینی، سال دهم، شمارة 29، بهار و تابستان، 31- 50.
11) حلبی، علی¬اصغر. (1376). مبانی عرفان و احوال عارفان، تهران، اساطیر.
12) رازی، نجم¬الدین. (1383). مرصادالعباد من المبدأ الی المعاد، تصحیح محمدامین ریاحی، تهران، علمی و فرهنگی.
13) زرین¬کوب، عبدالحسین. (1381). ارزش میراث صوفیه، تهران، امیرکبیر.
14) سهروردی، شیخ شهاب¬الدین. (1380). مجموعه مصنفات شیخ اشراق ج2، (حکمـﺔ-الاشراق، قصـﺔالغربـﺔ الغربیـﺔ، رسالـﺔ فی اعتقاد الحکما)، صحیح هانری کربن، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
15) ـــــــــــــــــــــــــ . (1380الف). مجموعه مصنفات شیخ اشراق، تصحیح و تحشیه و مقدمه سیحسین نصر، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
16) صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم. (1981). الحکمـﺔ المتعالیـﺔ فی السفار الاربعـﺔ، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
17) صفا، ذبیح¬الله. (1373). تاریخ ادبیات ایران، تهران، ققنوس.
18) ـــــــــــ . (1366). تاریخ ادبیات ایران، جلد 3، بخش 3، تهران، فردوس.
19) عطارنیشابوری، فریدالدین محمد. (1383). منطق¬الطیر، مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران، سخن.
20) عفیفی، ابوالعلاء. (1370). تعلیقات علی فصوص¬الحکم للشیخ¬ الاکبر محیی¬الدین بن عربی، تهران، الزهرا.
21) غزالی، احمد. (1397). بحرالحقیقه، به اهتمام نصرالله پورجوادی، تهران، انجمن شاهنشاهی فلسفة ایرانی.
22) ـــــــــــ . (1359). سوانح¬ العشاق، تصحیح نصرالله پورجوادی، تهران، بنیاد فرهنگ ایران.
23) فرمنش، رحیم. (1338). احوال و آثار عین¬القضاة همدانی، تهران، چاپ آفتاب.
24) فرنبغ¬دادگی. (1369). بندهشن، ترجمة مهرداد بهار، تهران، توس.
25) فلاح، مرتضی. (1387). «ســه¬نگــاه بــه مــرگ در ادبیــات فارســی»، دو فصــلنامۀ پــژوهش زبــان و ادبیــات فارسی، سال 6، س 11، 223- 254.
26) کاشانی، فتح¬الله. (1364ق.). تفسیر منهج¬الصادقین، به تصحیح علی¬اکبر غفاری، با مقدمة ابوالحسن شعرانی، تهران، کتابفروشی اسلامیه.
27) کاکایی، قاسم. (1382). وحدت وجود به روایت ابن عربی و مایستر اکهارت، تهران، هرمس.
28) لاهیجی ، محمد. (بی¬تا). مفاتیح¬الاعجاز فی شرح گلشن راز، بی¬جا، کتابفروشی محمودی.
29) مجاهد، احمد. (1376). شروح سوانح (سه شرح بر سوانح)، تهران، سروش.
30) معتمدی، غلامحسین. (1379). انسان و مرگ، تهران، مرکز.
31) ملاصدرا، محمد بن ابراهیم. (1360). الحکمـﺔ المتعالیـﺔ فی¬السفار الأربعـﺔ، قم، طلیعة نور.
32) نصر، سیدحسین. (1382). سه حکیم مسلمان، ترجمة احمد آرام، تهران، علمی و فرهنگی.
33) هجویری، علی بن عثمان. (1383). کشف المحجوب، تصحیح محمود عابدی، تهران، سروش.
34) همدانی، ابوالمعالی عبدالله بن محمد عین‌القضات. (1370). تمهیدات، با مقدمه، تصحیح، تحشیه و تعلیق عفیف عسیران، طهران، منوچهری.
35) یثربی، سیدیحیی. (1377). عرفان نظری، قم، دفتر تبلغیات اسلامی حوزة علمیه.