تحلیل روند توسعه کالبدی در منطقه 22 کلان‌شهر تهران با رویکرد رشد هوشمند
محورهای موضوعی : فصلنامه آینده پژوهی شهری
سیده پریا خوشنود مقدم
1
,
مریم خستو
2
,
وحید بیگدلی راد
3
1 - دانشجوی دکتری شهرسازی، گروه شهرسازی، واحد قزوین، دانشگاه آزاد اسلامی، قزوین، ایران
2 - استادیار، گروه شهرسازی، واحد قزوین، دانشگاه ازاد اسلامی قزوین، قزوین، ایران
3 - دانشیار، گروه شهرسازی، واحد قزوین، دانشگاه آزاد اسلامی، قزوین، ایران
کلید واژه: توسعه کالبدی, رشد هوشمند, روند, کلان‌شهر تهران, منطقه 22.,
چکیده مقاله :
گسترش ساخت‌وسازهای فراوان بدون برنامه‌ریزی لازم و عدم توجه به زیرساخت‌ها، مسائل متعددی را برای شهروندان در منطقه 22 تهران ایجاد کرده است. این منطقه به دلیل تراکم پایین، از پراکنش افقی شهری گسترده‌ای برخوردار است و با اصول رشد هوشمند، از جمله فشرده‌سازی و تراکم بالای جمعیتی تطبیق نمی‌کند. تبیین الگوی توسعه کالبدی در منطقه 22 تهران، شناخت پراکندگی آن و وضعیت اصول رشد هوشمند در بخش برنامه‌ریزی کالبدی از اهداف این پژوهش است. در بخش نخست، توسعه کالبدی و رشد پراکنده منطقه 22 در بازه زمانی 1390 تا 1400 موردبررسی قرار می‌گیرد. به همین منظور از چهار مدل ضریب جینی، آنتروپی شانون، هلدرن، موران و شاخص VHG استفاده می‌شود. در بخش دوم تحقیق، برای رویکرد رشد هوشمند، معیار برنامه‌ریزی کالبدی با استناد به آمار استنباطی و آزمون تی‌تک‌نمونه‌ای مورد تحلیل قرار می‌گیرد. مقدار آنتروپی مساحت در سال 1390 برابر 94/0 بود. نزدیک بودن این مقدار آنتروپی به عدد یک، نشانگر پراکنده‌رویی در منطقه 22 است. مقدار آنتروپی جمعیت، نشان‌دهنده تمرکز بیشتر آن با وجود نزدیکی به حداکثر پراکندگی است. پراکنش جمعیت با استفاده از ضریب جینی نشان می‌دهد توزیع جمعیت در ناحیه‌های چهارگانه در منطقه 22 کلان‌شهر تهران متعادل است. ضریب موران نشانگر الگوی انباشت خوشه‌ای است. مدل هلدرن برای برخی از نواحی تأثیر زیاد رشد افقی و در نواحی دیگر، تأثیر بالای رشد جمعیت را نشان می‌دهد. بر اساس شاخص VHG گسترش عمودی بسیار بالا است. بر اساس آزمون تک‌نمونه برای دو شاخص، میانگین همه نواحی پایین‌تر از مقدار متوسط است و آن‌ها در سطح مطلوبی قرار ندارند. پراکنده‌رویی در منطقه 22 تک‌قطبی نیست. همچنین مهاجرت‌های گسترده به منطقه، سیاست‌های مسکن و زمین در چند دهه اخیر، وجود ابهام‌ها در مقررات و قوانین شهری، تغییرهای متعدد در نظام مدیریت شهری از جمله عوامل اصلی در پراکنش منطقه 22 هستند.
The expansion of extensive construction without the necessary planning and lack of attention to infrastructure has created numerous problems for citizens in District22 of Tehran. This district has extensive horizontal urban sprawl and does not comply with the principles of smart growth, including compaction and high population density. The main goals of paper is explaining the physical development pattern in district 22, understanding its dispersion, and the status of smart growth principles in the physical planning sector. In the first part, the physical development and sprawl growth of district22 are examined in the period 2011 to 2021. For this purpose, four models "Gini coefficient, Shannon entropy, Holdren, Moran and VHG index" are used. In the second part of the research, for the smart growth approach, the physical planning criterion is analyzed based on inferential statistics and one-sample t-test. The area entropy value in 2011 was 0.94. The closeness of this entropy value to one indicates sprawl in district 22. The population entropy value indicates its greater concentration despite being close to maximum sprawl. Population distribution using the Gini coefficient shows that the population distribution is balanced in the areas of district. Moran's coefficient indicates a cluster accumulation pattern. The Holdren model shows a high impact of horizontal growth for some areas and a high impact of population growth in others. According to the VHG index, vertical expansion is very high. According to the one-sample t-test for the two indices, the average of all areas is lower than the average value and they are not at a desirable level. The sprawl in district22 is not unipolar. Also, widespread migration to the district, housing and land policies in recent decades, ambiguities in urban regulations and laws, and numerous changes in the urban management system are among the main factors in the sprawl of district 22.
ابراهیمی، مازیار؛ و معرف، مریم. (1397). توسعه پایدار شهری بر مبنای رشد هوشمند شهری: تحلیلی بر مؤلفه‌ها، ویژگی‌ها و مزایای شهر هوشمند. پژوهش در هنر و علوم انسانی، 3(10)، 25ـ34. https://ensani.ir/file/download/article/1541244124-10129-35-4.pdf
ابونوری، اسمعیل؛ خوشکار، آرش؛ و داودی، پدرام . (1392). تجزیه ضریب جینی در ایران برحسب مناطق شهری و روستایی. فصلنامه تحقیقات اقتصادی، 48(3)، 1ـ12. https://doi.org/10.22059/jte.2013.35805
آروین، محمود؛ پوراحمد، احمد؛ زیاری، کرامت‌الله و زنگنه شهرکی، سعید. (1400). شناسایی و اولویت‌بندی محرک‌های بهره‌گیری از شهر فشرده (مطالعه‌ی موردی: شهر اهواز). مطالعات جغرافیایی مناطق خشک، 12(45)، 36ـ57. https://jargs.hsu.ac.ir/article_161548.html
آزادی، زیور؛ مجتبی‌زاده خانقاهی، حسین؛ و امیراحمدیان، بهرام. (1399). تحلیل فضایی شاخص‌های رشد هوشمند شهری (مطالعه موردی: منطقه 22 شهر تهران). جغرافیا (برنامه‌ریزی منطقه‌ای)، 10(4)، 199ـ216. https://dor.isc.ac/dor/20.1001.1.22286462.1399.10.4.13.0
اشرفی، حسین؛ بردی‌آنامرادنژاد، رحیم؛ و لطفی، صدیقه. (1401). بررسی و تحلیل الگوی گسترش کالبدی شهر قائم‌شهر با رویکرد رشد هوشمند شهری. مطالعات ساختار و کارکرد شهری، 10(34)، 7ـ36. https://doi.org/10.22080/usfs.2022.23763.2272
افضلی، مرضیه؛ ابدالی، یعقوب؛ و حیدری، اصغر. (1399). تحلیل کالبدی ـ فضایی شهر خرم‌آباد با استفاده از شاخص‌های رشد هوشمند شهری. پژوهش و برنامه‌ریزی شهری، 11(43)، 35ـ50. https://dorl.net/dor/20.1001.1.22285229.1399.11.43.3.6
اکبری، محمود؛ عزیزی، محمد؛ جهانی‌راد حجت‌اله؛ و پاشاپور، حجت‌اله. (1402). بکارگیری تکنیک آراس جهت تحلیل شاخص‌های توسعه مسکن (مطالعه موردی: شهرهای کهگیلویه و بویراحمد). فصلنامه پژوهش و برنامه‌ریزی شهری، 14(55)، 79ـ92. https://doi.org/10.30495/jupm.2021.27606.3834
آنامرادنژاد، رحیم بردی؛ و محمدی کاظم آبادی، لیلا. (1402). بررسی چالش‌های توسعه شهری با تاکید بر شاخص‌های کالبدی (مطالعه موردی: شهر اراک). پژوهش‌های جغرافیای انسانی، 55(2)، 99ـ118. https://doi.org/10.22059/jhgr.2022.323805.1008300
آنامرادنژاد، رحیم؛ نیک‌پور، عامر؛ و حسنی، زهره. (1397). تحلیل کالبدی ـ فضایی نواحی شهری بر اساس شاخص‌های رشد هوشمند شهری (مطالعه موردی: شهر بابل). پژوهش و برنامه‌ریزی شهری، 9(34)، 19ـ30. https://dorl.net/dor/20.1001.1.22285229.1397.9.34.2.3
انجمن بین‌المللی مدیریت شهری. (1398). حرکت به سوی رشد هوشمند شهری: اصول و سیاست‌های اجرایی. ترجمه: سمانه همتی‌زاده، سعید زنگنه شهرکی. تهران. انتشارات آراد.
انصاری، میترا؛ ولی شریعت‌پناهی، مجید؛ ملک حسینی، عباس؛ و مدیری، مهدی. (1400). مدل‌یابی عوامل موثر بر تحقق‌پذیری اصول رشد هوشمند در شهر ملایر. آمایش فضا و ژئوماتیک، ۲۵(۲)، ۱-۳۴. http://hsmsp.modares.ac.ir/article-21-42841-fa.html
بهاتا، باسودب. (1393). تحلیل رشد شهری و پراکنده‌رویی با استفاده از داده‌های سنجش از دور. ترجمه: ابوالفضل مشکینی، فریاد پرهیز و حافظ مهدنژاد. ساری. جهاد دانشگاه واحد مازندران.
پریزادی، طاهر؛ و هرائینی، مصطفی. (1401). ارزیابی سیاست ایجاد بانک زمین در ایران با تکیه بر روش تحلیل محتوای کیفی. جغرافیا (نشریه انجمن جغرافیایی ایران)، 20(73)، 119ـ136. https://dor.isc.ac/dor/http://dor.net/dor/20.1001.1.27833739.1401.20.73.7.5
پلتن، جوزف، ان؛ و سینگ، ایندو. (1401). شهرهای هوشمند امروز و فردا: فناوری، زیرساخت و امنیت بهتر. ترجمه کرامت‌اله زیاری و همکاران. تهران. انتشارات سیمای دانش.
پورطاهری، مهدی. (1393). راهبردها و سیاست‌های توسعه کالبدی سکونتگاه‌های روستایی (با تأکید بر تجربیات جهانی و ایران). تهران. انتشارات بنیاد مسکن انقلاب اسلامی. چاپ دوم.
ترابی، علی. (1398). روش‌های تصمیم‌گیری چندمعیاره با نگرشی کاربردی. تهران. انتشارات دانشگاه تهران.
تفکری، اکرم؛ و وارثی، حمیدرضا. (1399). بررسی الگوی رشد شهرهای پیرامون کلان‌شهر تهران با تأکید بر سیاست‌های دولت بر زمین شهری؛ نمونه موردی: شهر دماوند. جغرافیا و برنامه‌ریزی، 24(73)، 95ـ120. https://doi.org/10.22034/gp.2020.10863
جنکس، مایک و بورگس، رود. (1399). شهرهای فشرده: فرم‌های پایدار شهری برای کشورهای رو به توسعه. ترجمه: امین شهسوار، نجم‌الدین رش شیلان‌آباد و فرزین زرزا. تهران. انتشارات آریادانش.
حامدی، علیرضا؛ درسخوان، رسول؛ و فرامرزی‌اصل، مهسا. (1398). چارچوب عملیاتی تبیین و اندازه‌گیری شاخص‌های پراکنده‌رویی شهری با کاربست تجربیات جهانی مورد مطالعه: شهر ارومیه. صفه، 29(85)، 117ـ142. https://doi.org/10.29252/soffeh.29.2.117
حسینی، هادی و حسینی، معصومه. (1396). پراکنده رویی در شهرها ـ عوامل پیامدها و راهکارها. تهران. انتشارات نگارستان اندیشه.
حکمت‌نیا، حسن. (1398). اولویت‌بندی نقش مؤلفه‌های توسعه میان‌افزا (درون‌زا) در توسعه فیزیکی شهر با رویکرد تحقق شهر هوشمند (مطالعه موردی: شهر یزد). برنامه‌ریزی توسعه کالبدی، 6(15)، 123ـ133. https://doi.org/10.30473/psp.2019.6393
رستمی، محمدحسین؛ انوری، فردوس؛ و امامدادی‌طارمی، محمدمهدی. (1400). تحلیل فضایی پراکنده‌رویی شهری با استفاده ازGIS و مدل هلدرن (مطالعه‌ی موردی؛ شهر بستک، استان هرمزگان). مطالعات توسعه پایدار شهری و منطقه‌ای، 2(3)، 100ـ121. https://www.srds.ir/article_132603_376ef573dabe635317203f2485e7381a.pdf
زیاری، کرامت‌الله؛ حاجی‌بابایی، سعید؛ و ذاکرحقیقی، کیانوش. (1400). تحلیل کالبدی- فضایی مناطق شهری همدان بر اساس تلفیق شاخص‌های رشد هوشمند. آمایش جغرافیایی فضا، 11(42)، 127ـ142. https://doi.org/10.30488/gps.2020.227234.3227
زینالی عظیم، علی؛ موسوی، میرسعید؛ و سرور، رحیم. (1403). ارزیابی توسعه کالبدی شهر تبریز به لحاظ فشردگی با رتبه‌بندی شاخص‌های رشد هوشمند شهری (مطالعه موردی منطقه 2، 4 و 7). فصلنامه آمایش محیط، 65(17)، 1ـ28. https://sanad.iau.ir/Journal/ebtp/Article/987676
سامی، ابراهیم؛ و کرباسی، پوران. (1399). ارزیابی وضعیت کمی و کیفی روند توسعه مسکن در شهر مراغه. فصلنامه جغرافیا (برنامه‌ریزی منطقه‌ای)، 10(38)، 393ـ406. https://dor.isc.ac/dor/20.1001.1.22286462.1399.10.38.55.0
سرتیپی، زهرا؛ مدیری، مهدی؛ و پیشگاهی‌فرد، زهرا. (1401). ظرفیت‌سنجی توسعه پایدار شهری و پس‌کرانه‌های آن بر اساس معیارهای پدافند غیرعامل (مطالعه موردی: منطقه لواسانات). فصلنامه علمی برنامه‌ریزی منطقه‌ای، 12(47)، 23ـ38. https://doi.org/10.30495/jzpm.2022.5405
سلیمانی، مهرنجانی، محمد؛ شهسوار، امین؛ و عبادی قره‌بابا، نادر. (1403). آینده‌نگاری توسعه فضایی ناحیه‌های پیراشهری (مورد پژوهی: محدوده جنوبی منطقه 19 کلان‌شهر تهران). جغرافیا و آینده‌پژوهی منطقه‌ای، 2(3)، 1ـ23. https://doi.org/10.30466/grfs.2024.55076.1038
شهسوار، امین؛ کمانرودی کجوری، موسی؛ پریزادی، طاهر؛ و ابوالقاسم‌پور، مه‌لقا. (1399). برنامه‌ریزی راهبردی توسعه محله‌های شهری تهران (مورد مطالعه: محله فردوسی منطقه 12). تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، 20(57)، 281ـ295. http://jgs.khu.ac.ir/article-1-2838-fa.html
ضمیری، محمدرضا؛ ضمیری، مهسا؛ و نسترن، مهین. (1394). روش‌های کمی در تحلیل توسعه فضایی مسکن شهری بجنورد (1384ـ1394). فصلنامه مطالعات شهری، 5(17)، 67ـ76. https://urbstudies.uok.ac.ir/article_16023_cb439a6f5725e8c783681e7faa447f1e.pdf
طاهری، فروزان؛ رهنما، محمدرحیم؛ خوارزمی، امیدعلی و خاکپور، براتعلی. (1401). بررسی وضعیت فشردگی شهر شاندیز با تأکید بر نظریه شهر اکولوژیک. جغرافیا و توسعه ناحیه‌ای، 20(39)، 27ـ50. https://doi.org/10.22067/jgrd.2021.48974.0
عبدالی، ابراهیم؛ کلانتری خلیل‌آباد، حسین؛ و پیوسته‌گر، یعقوب. (1398). تحلیل فضایی ـ کالبدی نواحی شهری بر اساس شاخص‌های رشد هوشمند شهری نمونه موردی: شهر یاسوج. دانش شهرسازی، 3(7)، 83ـ97. https://doi.org/10.22124/upk.2019.13163.1190
علی‌اکبری، اسماعیل؛ شاطریان، محسن؛ و شیخ‌زاده، فاطمه. (1398). سنجش ظرفیت اجتماعی در پذیرش اصول رشد هوشمند در نواحی شهری (مطالعه موردی: کاشان). پژوهش‌های جغرافیای برنامه‌ریزی شهری، 7(2)، 239ـ264. https://doi.org/10.22059/jurbangeo.2019.226756.668
علیزاده، حسن؛ و خلج, محمد. (1399). ارزیابی توسعه کالبدی شهر اصفهان بر اساس تحلیل خطر زمین‌لرزه. برنامه‌ریزی توسعه کالبدی، 7(2)، 97ـ110. https://doi.org/10.30473/psp.2020.7009
فرج‌زاده، کرامت‌الله؛ موسوی، میرنجف و مصیب‌زاده، علی. (1401). تحلیل فضایی ـ کالبدی شاخص‌های رشد هوشمند شهری در مناطق چهارگانه (23 محله) یاسوج بر اساس مدل‌های تصمیم‌گیری چند معیاره. جغرافیا و توسعه فضای شهری، 9(16): 53ـ76. https://doi.org/10.22067/jgusd.2021.46479.0
فلاح حقیقی، نگین؛ رمضان‌پور نرگسی، قاسم؛ عبدالله‌زاده، غلامحسین؛ و شریفی, زینب. (1402). ارزیابی توسعه‌یافتگی استان‌های کشور بر اساس شاخص‌های زیربنایی. جغرافیا و برنامه‌ریزی، 27(83)، 103ـ116. https://doi.org/10.22034/gp.2023.14197
قربانی، رسول و نوشاد، سمیه. (1387). راهبردهای رشد هوشمند در توسعه شهری: اصول و راهکارها. جغرافیا و توسعه، 6(12): 163ـ180. https://doi.org/10.22111/gdij.2008.1248
کریمی‌اسبو، کوثر و اشرفی، حسین. (1400). ارزیابی گسترش کالبدی شهری با رویکرد رشد هوشمند شهری (مورد مطالعه: شهر جویبار). چشم‌انداز شهرهای آینده، 2(5): 77ـ90. http://jvfc.ir/article-1-90-fa.html
محمدی خوش‌بین، حامد؛ و یاران، علی. (1398). راهکارهای توسعه مسکن در شهرهای کوچک، مطالعۀ موردی: شهر خُمام در استان گیلان. باغ نظر، 16(78)، 15ـ26. https://doi.org/10.22034/bagh.2019.159599.3884
محمدی‌دوست، سلیمان؛ خانی‌زاده، محمدعلی و زیلایی، شهباز. (1395). امکان‌سنجی به‌کارگیری اصول نوشهرگرایی در بازآفرینی پایدار محلات ناکارآمد و مسئله‌دار شهری با تأکید بر رشد هوشمند (مورد پژوهی: بخش مرکزی شهر اهواز). برنامه‌ریزی منطقه‌ای، 6(24)، 215ـ230. https://dorl.net/dor/20.1001.1.22516735.1395.6.24.17.1
مدنی، رامین؛ عینی‌فر، علیرضا؛ جاد، بروس؛ و جلیلی، محمد. (1397). تبیین عوامل مؤثر بر شکل‌گیری حس‌تعلق اجتماعی در مجموعه‌های مسکونی محصور، مورد مطالعاتی: مجموعه‌های مسکونی شهر همدان. معماری و شهرسازی آرمان شهر، 11(25)، 163ـ176. https://www.armanshahrjournal.com/article_85085.html
مرادی، مهدی؛ پریزادی، طاهر؛ و عندلیب، علیرضا. (1400). تحلیل سیاست‌های زمین و مسکن و میزان اثرگذاری آن‌ها بر توسعه کالبدی شهرها (مورد مطالعه: منطقه 15 شهرداری تهران). مطالعات ساختار و کارکرد شهری، 8(27)، 133ـ160. https://doi.org/10.22080/usfs.2021.17535.1889
مشکینی، ابوالفضل؛ زنگانه، احمد و مهدنژاد، حافظ. (1393). درآمدی بر پراکنده‌رویی (خزش) شهری. تهران. انتشارات جهاد دانشگاهی واحد خوارزمی.
مهدوی، افسون؛ جلال‌آبادی، لیلا؛ و مبشر، سارا. (1401). شناسایی عوامل کلیدی موثر بر توسعه پایدار منظومه‌های روستایی ـ شهری با تکنیک آینده‌پژوهی (مطالعه موردی: منظومه فهرج). فصلنامه چشم‌انداز شهرهای آینده، 3(3)، 1ـ22. http://jvfc.ir/article-1-211-fa.html
مولایی قلیچی، محمد؛ مشکینی، ابوالفضل؛ و خاوریان گرمسیر, امیر. (1395). روندهای پراکنده‌رویی شهری و برنامه‌ریزی توسعه فضایی پایدار (مطالعه موردی: منطقه 2 تهران). معماری و شهرسازی پایدار، 4(2)، 43ـ54. https://jsaud.sru.ac.ir/article_665.html
Abdali, E., Kalantari Khalilabad, H. and Peyvastehgar, Y. (2019). Spatial - Physical Analysis of the Urban Areas Based On the Smart Growth Indicators (Case Study: Areas of Yāsuj City). Urban Planning Knowledge, 3(2), 83-97. https://doi.org/10.22124/upk.2019.13163.1190 [In Persian]
Abounoori, E., Khoshkar, A. and Davoudi, P. (2013). Gini Coefficient Decomposition in Iran in Terms of Urban and Rural Areas. Journal of Economic Research (Tahghighat- E- Eghtesadi), 48(3), 1-12. https://doi.org/10.22059/jte.2013.35805 [In Persian]
Afzali, M., Abdali, Y., & Heydari, A. (2021). Physical-Spatial Analysis of Khorramabad City Using Urban Intelligence Growth Indices., 11(43), 35-50. https://dorl.net/dor/20.1001.1.22285229.1399.11.43.3.6 [In Persian]
Akbari, M., Azizi, M., Jahanirad, H. A., & pashapour, H. A. (2024). Application of Aras technique in the analysis of housing development indicators in the cities of Kohgiluyeh and Boyer-Ahmad. , 14(55), 79-92. https://doi.org/10.30495/jupm.2021.27606.3834 [In Persian]
Aliakbari, E., Shaterian, M., & Sheikhzadeh, F. (2019). Evaluation of Social Capacity in Accepting Smart Urban Growth Principles (Case Study: Kashan). Geographical Urban Planning Research (GUPR), 7(2), 239-264. https://doi.org/10.22059/jurbangeo.2019.226756.668 [In Persian]
Alizadeh, H., & Khalaj, M. (2020). Evaluation of Physical Development of Isfahan City Based on Earthquake Risk Analysis. Physical Social Planning, 7(2), 97-110. https://doi.org/10.30473/psp.2020.7009 [In Persian]
Annamoradnejad, R.., & Mohammadi Kazemabadi, L. (2023). Investigating the challenges of urban development with emphasis on physical indicators (Case study: Arak city). Human Geography Research, 55(2), 99-118. https://doi.org/10.22059/jhgr.2022.323805.1008300 [In Persian]
Ansari, M. (2021). Modeling Factors Affecting the Implementability of Smart Growth Principles in Malayer. MJSP, 25(2), 1-34. https://hsmsp.modares.ac.ir/browse.php?a_id=42841&sid=21&slc_lang=en [In Persian]
Artmann, M., Kohler, M., Meinel, G., Gan, J., & Ioja, I. C. (2019). How smart growth and green infrastructure can mutually support each other—A conceptual framework for compact and green cities. Ecological Indicators, 96: 10-22. https://doi.org/10.1016/j.ecolind.2017.07.001
Arvin, M., pourahmad, A., Ziyari, K. and zangenh shahraki, S. (2022). Identify and investigate the drivers to use the compact city (Case study: Ahvaz city). Journal of Arid Regions Geographic Studies, 12(45), 36-57. https://jargs.hsu.ac.ir/article_161548.html?lang=en [In Persian]
Ashrafi, S. H., Annamoradnejad, R., & Lotfi, S. (2023). Investigation and analysis of physical expansion pattern of Ghaemshahr city with smart urban growth approach. Urban Structure and Function Studies, 10(34), 7-36. https://doi.org/10.22080/usfs.2022.23763.2272 [In Persian]
Azadi, Z., Mojtabazadeh, H., & Amirahmadiyan, B. (2020). Providing optimum pattern urban smart growth (Case Study: District 22 of Tehran City). Geography (Regional Planning), 10(40), 199-216. https://dor.isc.ac/dor/20.1001.1.22286462.1399.10.4.13.0 [In Persian]
Barnett, J. (2018). Smart growth in a changing world. Londen and NewYork. Routledge.
Benton-Short, L., & Short, J.R. (2008). Cities and Nature. Londen and NewYork. Routledge.
Bhatta, B. (2014). Analysis of Urban Growth and Sprawl Using Remote Sensing Data. Translated by: Abolfazl Meshkini, Faryad Parhiz, and Hafez Mahdnezhad. Sari. Jahad University of Mazandaran Branch. [In Persian]
Blanc, F., & White, T. (2020). Life in London’s changing densities. Urban Geography, 41(10): 1318-1325. https://doi.org/10.1080/02723638.2020.1850630
Caves, R. W. (2005). Encyclopedia of the City. Oxfordshire. Taylor & Francis.
Cecilio, J., Calderia, F., & Wanzeller, C. (2018). CityMii - An integration and interoperable middleware to manage a Smart City. Procedia Computer Science, 130: 416-423. https://doi.org/10.1016/j.procs.2018.04.062
Chakraborty, S., Maity, I., Dadashpoor, H., Novotnẏ, J., & Banerji, S. (2022). Building in or out? Examining urban expansion patterns and land use efficiency across the global sample of 466 cities with million+ inhabitants. Habitat International, 120, 102503. https://doi.org/10.1016/j.habitatint.2021.102503
Ebrahimi, M., & Moareff, M. (2018). Sustainable urban development based on smart urban growth: An analysis of the components, characteristics, and benefits of a smart city. Research in the arts and humanities, 3(10), 25-43. https://ensani.ir/file/download/article/1536639441-10116-10-10.pdf [In Persian]
Environmental Protection Agency. (2019). What is smart growth? www.epa.gov/smartgrowth/about-smart-growth.
Fallah Haghighi, N., Ramezanpour Nargesi, G., Abdollahzadeh, G. and Sharifi, Z. (0621). Development Assessment of Provinces of Iran Based on Infrastructural Indicators. Journal of Geography and Planning, 27(83), 103-116. https://doi.org/10.22034/gp.2023.14197 [In Persian]
Farjzadeh, K. and Mosayyebzadeh, A. (2022). Spatial-Physical Analysis of Smart City Growth Indicators in Four Areas (23 Neighborhoods) of Yasuj based on Multiple-Criteria Decision-Making Models. Geography and Urban Space Development, 9(1), 53-76. https://doi.org/10.22067/jgusd.2021.46479.0 [In Persian]
Ghalehteimouri, K. J., Shamsoddini, A., Bayramzadeh, N., & Mousavi, M. N. (2023). Identifying the pleasant sounds in the city's public parks environment (Case study: Mellat riverside park, Urmia). 1., 9(1), 149–165. https://doi.org/10.25765/sauc.v9i1.690
Gorbani, R., & Noshad, S. (2008). Smart Growth Strategy in Urban Development, Principles and Approaches. Geography and Development, 6(12), 163-180. https://doi.org/10.22111/gdij.2008.1248 [In Persian]
Growing Smart Legislative Guidebook. (2013). Chicago, IL: American Planning Association. www.planning.org/publications/document/9148731.
Hamedi, A., Darskhan, R. and Fazamarzie Asl, M. (2019). An operational framework for explaining and measuring the indicators of The Urban Sprawl the city with the application of global experiences, case study: Urmia city. Soffeh, 29(2), 117-142. https://doi.org/10.29252/soffeh.29.2.117 [In Persian]
Hekmatnia, H. (2019). Prioritizing the Role of Infill Development Components in Physical Expansion of the City with Smart City Realization Approach (Case Study: Yazd). Physical Social Planning, 6(3), 123-133. https://doi.org/10.30473/psp.2019.6393 [In Persian]
Hosseini, H., & Hosseini, M. (2017). Sprawl in Cities - Factors, Consequences and Solutions. Tehran. Negarestan Andisheh Publications. [In Persian]
International Urban Management Association. (2019). Moving towards smart urban growth: principles and implementation policies. Translated by: Samaneh Hematizadeh, Saeed Zanganeh Shahraki. Tehran. Arad Publications. [In Persian]
Jenks, M., &Burgess, R. (2020). Compact Cities: Sustainable Urban Fors for Developing Countries. Translated by Amin Shahsavar et al. Tehran. Ariadanesh Publication. [In Persian]
karimiasboo K., & Ashrafi, S. (2021). Evaluation of urban physical expansion with smart urban growth approach (Case study: Jouibarcity). JFCV, 2(1). 77-90. https://jvfc.ir/article-1-90-en.html [In Persian]
Khodeir, L.M., Elsisy, A., & Nagy, M. (2016). Pre-assessment of Metropolitan Areas’ Smart Growth through Agent Based Modelling. Procedia Environmental Sciences, 34: 245-257. https://doi.org/10.1016/j.proenv.2016.04.023
Knaap, G-J., Lewis, R., Chakraborty, A., & June-Friesen, K. (2023). Smart Growth. Oxford Bibliographies in Urban Studies. https://econpapers.repec.org/bookchap/elgeebook/19149.htm
Krishnaveni, K.S., & Anilkumar, P.P. (2022). How Smart Growth Can Curb Urban Sprawl: A Case Study of a Rapidly Urbanizing City in Kerala, India. The International Archives of the Photogrammetry, Remote Sensing and Spatial Information Sciences, Volume XLIII-B3-2022. XXIV ISPRS Congress (2022 edition), 6–11 June 2022, Nice, France. https://isprs-archives.copernicus.org/articles/XLIII-B3-2022/1355/2022/
La Greca, P., Barbarossa, L., Ignaccolo, M., Inturri, G., & Martinico, F. (2011). The density dilemma. A proposal for introducing smart growth principles in a sprawling settlement within Catania Metropolitan Area. Cities, 28 (6): 527-535. https://doi.org/10.1016/j.cities.2011.06.009
Lamson-Hall, P., Angel, S., DeGroot, D., Martin, R. and Tafesse, T. (2018). A new plan for African cities: The Ethiopia Urban Expansion Initiative. Urban Studies, 56(6): 1234-1249. https://journals.sagepub.com/doi/abs/10.1177/0042098018757601
Madani, R., Einifar, A., Judd, B. and Jalili, M. (2019). Factors Affecting the Development of Sense of Community in Gated Communities: A Case Study of Gated Communities in Hamedan. Armanshahr Architecture & Urban Development, 11(25), 163-176. https://www.armanshahrjournal.com/article_85085.html?lang=en [In Persian]
Mahdavi, A., Jalalabadi, L., & Mobasher, S. (2022). Identifying the key factors affecting sustainable development of rural-urban conurbations with Futures studies technique (Case study: Fahraj conurbation). JFCV, 3(3), 1-22. http://jvfc.ir/article-1-211-en.html [In Persian]
Marohn, C. L. (2019). Strong Towns: A Bottom-Up Revolution to Rebuild American Prosperity. John Wiley & Sons.
Matsa, M., Mupepi, O., & Musasa, T. (2021). Spatio-temporal analysis of urban area expansion in Zimbabwe between 1990 and 2020: The case of Gweru city. Environmental Challenges, 4, 100141. https://doi.org/10.1016/j.envc.2021.100141
McFarlane, C. (2016). The geographies of urban density: Topology, politics and the city. Progress in Human Geography, 40(5), 629–648. https://journals.sagepub.com/doi/abs/10.1177/0309132515608694
Meshkini, A., Zanganeh, A., & Mahdnejad, H. (2014). An Introduction to Urban Sprawl (Crawl). Tehran. Jihad Daneshgahi Publications, Kharazmi Branch. [In Persian]
Miller, J. S. & Hoel, L. A. (2002). The “smart growth” debate: Best practices for urban transportation planning. Socio-Economic Planning Sciences, 36(1): 1-24. https://doi.org/10.1016/S0038-0121(01)00017-9
Mohammadi dost, S., Khanizadeh, M. A., & Zilayi, S. (2017). The Feasibility Applying the Principles of New Urbanism in Sustainable Recreation of Inefficient and Problematic Urban Areas by Emphasing on Smart Growth (Case Study: Central Part of Ahvaz City). Regional Planning, 6(24), 215-230. https://dorl.net/dor/20.1001.1.22516735.1395.6.24.17.1 [In Persian]
Mohammadi Khoshbin, H., & Yaran, A. (2019). Housing Development Strategies in Small Cities, Case Study: Khomam City in Guilan. The Monthly Scientific Journal of Bagh-e Nazar, 16(78), 15-26. https://doi.org/10.22034/bagh.2019.159599.3884 [In Persian]
Molaei Qelichi, M., Meshkini, A. and Khavarian Garmsir, A. R. (2017). Trends of urban sprawl and sustainable spatial development planning (case study: Region 2 in Tehran city). Journal of Sustainable Architecture and Urban Design, 4(2), 43-54. https://dor.isc.ac/dor/20.1001.1.25886274.1395.4.2.4.3 [In Persian]
Moradi, M., Parizadi, T., & Andalib, A. (2021). Analysis of land and housing policies and their impact on physical development of cities (Case study: District 15 of Tehran Municipality). Urban Structure and Function Studies, 8(27), 133-160. https://doi.org/10.22080/usfs.2021.17535.1889 [In Persian]
Mousavi, M. N., Shirazi, S. A., Nasar-u.-Minallah, M., & Bayramzadeh, N. (2025). Introducing the Mousavi Primate City Index for Iran’s Urban System assessment. GEOGRAPHY, ENVIRONMENT, SUSTAINABILITY, 18(1), 44–53. https://doi.org/10.24057/2071-9388-2025-3218
Mousavi, M., Jafarpour Ghalehteimouri, K., & Bayramzadeh, N. (2025). Assessing social infrastructure in border areas from a city prosperity perspective: a case study of border townships in West Azarbaijan Province, Iran. Discov. Cities, 2(1), 1–20. https://doi.org/10.1007/s44327-025-00057-3
Mousavi, M., Jafarpour Ghalehteimouri, K., Bagheri Kashkouli, A., & Bayramzadeh, N. (2024). Mitigating development barriers and addressing disparities in border cities of Iran: a comprehensive analysis of border provinces and influential factors. Geojournal, 89(4), 1–20. https://doi.org/10.1007/s10708-024-11181-9
Parizadi, T., & Hareeni, M. (2022). Evaluation of the policy of establishing a land bank in Iran based on the method of qualitative content analysis. Geography, 20(73), 119-136. https://dor.isc.ac/dor/http://dor.net/dor/20.1001.1.27833739.1401.20.73.7.5 [In Persian]
Pelton, J. N. & Singh, I (2022). Smart Cities Today and Tomorrow: Better Technology, Infrastructure, and Security. Translated by Ziari et al. Tehran. Simaye Danesh Publication. [In Persian]
Pourtaheri, M. (2014). Strategies and policies for the physical development of rural settlements (with emphasis on global and Iranian experiences). Tehran. Housing Foundation Publications. Second edition. [In Persian]
Rostami, M. H., Anvari, F. & Emamdadi Taremi, M. M. (2021). Spatial Analysis of Urban Sprawl using Geographic Information System (GIS) and Heldern Model (Case Study: Bastak City in Hormozgan Province). Journal of Sustainable Urban & Regional Development Studies (JSURDS), 2(1), 100-121. https://www.srds.ir/article_132603.html?lang=en [In Persian]
Saaty, T. L. (2013). Compact City: The next urban evolution in response to climate change. RWS Publications.
Sami, E., & karbasi, P. (2020). Assessment Quantitative and qualitative condition the process of housing development in Maragheh city. Geography (Regional Planning), 10(1), 393-406. https://dor.isc.ac/dor/20.1001.1.22286462.1399.10.38.55.0 [In Persian]
Sartipi, Z., Modiri, M., & Pishgahifard, Z. (2022). Capacity assessment of sustainable urban development and its aftermath based on passive defense criteria (Case study: Lavasanat District). Regional Planning, 12(47), 23-38. https://doi.org/10.30495/jzpm.2022.5405 [In Persian]
Sattlegger, L., & Rau, H. (2016). Carlessness in a car‐centric world: A reconstructive approach to qualitative mobility biographies research. Journal of transport geography, 53: 22-31. https://doi.org/10.1016/j.jtrangeo.2016.04.003
Shahsavar, A., kamanroodi, M., Parizadi, T., & Abolghasempor, M. (2020). Strategic Planning of Urban Neighborhoods in Tehran (Case Study: Ferdowsi neighborhood of Region 12). Jgs, 20(57), 281-295. https://doi.org/10.29252/jgs.20.57.281 [In Persian]
Soleimani Mehrnejani, M., Shahsavar, A., & Ebadi Gharebaba, N. (2024). Future Study of the Spatial Development of the Peri-Urban Areas (Case Study: Southern Range of the 19th District of Tehran Megalopolis). Geography and Regional Future Studies, 2(3), 1-23. https://doi.org/10.30466/grfs.2024.55076.1038 [In Persian]
Song, Y. (2005). Smart Growth and Urban Development Pattern: A Comparative Study. International Regional Science Review, 28(2): 239–265. https://journals.sagepub.com/doi/abs/10.1177/0160017604273854
Susanti, R., Soetomo, S., Buchori, I., & Brotosunaryo, P. M. (2016). Smart growth smart city and density: In search of the appropriate indicator for residential density in Indonesia. Procedia-Social and Behavioral Sciences, 227: 194-201. https://doi.org/10.1016/j.sbspro.2016.06.062
Tafakori, A., & Varesi, H. (2020). Explaining the physical expansion of Tehran’s peripheral cities with emphasis on state’s urban land use policies (case study: Damavand city). Journal of Geography and Planning, 24(73), 95-120. https://doi.org/10.22034/gp.2020.10863 [In Persian]
Taheri, F., Rahnama, M. R., Kharazmi, O. A., & Khakpoor, B. (2022). Investigating the Compaction Structure of Shandiz using Ecological City Theory. Journal of Geography and Regional Development, 20(2), 27-50. https://doi.org/10.22067/jgrd.2021.48974.0 [In Persian]
Torabi, A. (2019). Multi-criteria decision-making methods with an applied approach. Tehran. Tehran University Press. [In Persian]
Varma, G. (2016). An Analysis on the Concept of Urban Densification and its Implications on Transportation.www.linkedin.com
Wang, L., Lv, T., Xie, H., Zhang, X., Zhang, Y., Cai, J., ... & Liu, J. (2024). Assessing urban smart growth in China based on the sustainable development goals framework. Environment, Development and Sustainability, 26(8), 19627-19657. https://doi.org/10.1007/s10668-023-03428-1
Zamiri, M. R., Zamiri, M. and Nastaran, M. (2016). Quantitative Methods in Analyzing Spatial Development of Urban Housing in Bojnord (2005-2015). Motaleate Shahri, 5(17), 67-76. http://geographical-space.iau-ahar.ac.ir/article-1-2159-en.html [In Persian]
Zeynaly Azim, A., Moosavi, M., & Sarvar, R. (2024). Evaluation of physical development of Tabriz in terms of compactness by ranking of smart urban growth indicators (Case study of zone 2, 4 and 7). Quarterly Journal of Environmental based Territorial Planning, 65(17), 1-28. https://sanad.iau.ir/en/Journal/ebtp/Article/987676 [In Persian]
Zhu, B., Li, X., Lei, J., & Zhang, X. (2009). Urban Spatial Expansion Based on "Smart Growth". First International Conference on Information Science and Engineering, Nanjing, China, PP: 4613-4617. https://doi.org/10.1109/ICISE.2009.1325
| Journal of Urban Futurology Volume 4, Number 4, Winter 2025
Online ISSN: 2783-4344 https://uf.zahedan.iau.ir/ |
Journal of Urban Futurology |
Analysis of the physical development trend in District 22 of Tehran Megalopolis with a smart growth approach
Seyedeh Paria Khoshnoud Moghadam1, Maryam Khastou 2, Vahid Bigdeli Rad 3
1- PhD Student in Urban Planning, Department of Urban Planning, Qazvin Branch, Islamic Azad University, Qazvin, Iran.
2- Assistant Professor, Department of Urban Planning, Qazvin Branch, Islamic Azad University, Qazvin, Iran.
3- Associate Professor, Department of Urban Planning, Qazvin Branch, Islamic Azad University, Qazvin, Iran.
Article info | Abstract |
Article type: Research Article
Received: 2025/02/15 Accepted: 2025/03/20 pp: 64-85
Keywords: Physical Development, Smart Growth, Trend, Tehran Megalopolis, 22 District. | The expansion of extensive construction without the necessary planning and lack of attention to infrastructure has created numerous problems for citizens in District22 of Tehran. This district has extensive horizontal urban sprawl and does not comply with the principles of smart growth, including compaction and high population density. The main goals of paper is explaining the physical development pattern in district 22, understanding its dispersion, and the status of smart growth principles in the physical planning sector. In the first part, the physical development and sprawl growth of district22 are examined in the period 2011 to 2021. For this purpose, four models "Gini coefficient, Shannon entropy, Holdren, Moran and VHG index" are used. In the second part of the research, for the smart growth approach, the physical planning criterion is analyzed based on inferential statistics and one-sample t-test. The area entropy value in 2011 was 0.94. The closeness of this entropy value to one indicates sprawl in district 22. The population entropy value indicates its greater concentration despite being close to maximum sprawl. Population distribution using the Gini coefficient shows that the population distribution is balanced in the areas of district. Moran's coefficient indicates a cluster accumulation pattern. The Holdren model shows a high impact of horizontal growth for some areas and a high impact of population growth in others. According to the VHG index, vertical expansion is very high. According to the one-sample t-test for the two indices, the average of all areas is lower than the average value and they are not at a desirable level. The sprawl in district22 is not unipolar. Also, widespread migration to the district, housing and land policies in recent decades, ambiguities in urban regulations and laws, and numerous changes in the urban management system are among the main factors in the sprawl of district 22. |
| Citation: Khoshnoud Moghadam, S. P., Khastou, M., & Bigdeli Rad, V. (2025). Analysis of the physical development trend in District 22 of Tehran Megalopolis with a smart growth approach. Journal of Urban Futurology, 4(4), 64-85.
DOI: https://doi.org/10.82545/uf.2025.1199665 |
[1] Corresponding author: Maryam Khastou , Email: khastou@qiau.ac.ir, Tell: +989123027004
Extended Abstract
Introduction
Many Iranian cities face the problem of unplanned and uncontrolled physical expansion, which can be clearly seen in most physical development criteria and indicators. Various reasons for the spatial dispersion of Iranian cities have been expressed with the pervasive phenomenon of horizontal expansion, although it should be kept in mind that Iranian cities in the not so distant past often had a dense and compact form. The excessive concentration of activity and population in different areas of Tehran city has absorbed a major part of the country's development potential, and as a result, the area difference between Tehran and other cities in the country is very high and severe. Different areas of Tehran city are constantly changing and transforming under the influence of a set of various dimensions related to digital technology. District 22, due to its low density, has a wide horizontal urban dispersion and does not comply with the principles of smart growth, including "compaction" and "high population density". Therefore, based on the research approach; It is important to understand the physical aspects of the development of District 22 from the perspective of smart growth and its guidance and control in the future, especially in terms of continuity, discontinuity, or endogeneity.
Methodology
In the first part, the physical development and sprawl growth of district22 are examined in the period 2011 to 2021. For this purpose, four models "Gini coefficient, Shannon entropy, Holdren, Moran and VHG index" are used. The purpose of the Gini coefficient is to measure the unequal distribution of population in urban areas, although it is also used to measure the distribution of employment. The Shannon entropy model is used to determine the accelerated and uncontrolled growth of the city. The Holdren method indicates the proportion and proportion of the city's physical development based on population growth and its dispersed growth. Moran's coefficient, which ranges from -1 (checkerboard growth pattern) to +1 (fully polar growth). Also, a value of zero indicates a multipolar pattern or random accumulation. The VHG index, or the city's vertical to horizontal growth ratio index, represents the three variables of "intensity, type, and direction" of growth or physical development. In the second part of the research, for the smart growth approach, the physical planning criterion is analyzed based on inferential statistics and one-sample t-test.
Results and discussion
The area entropy value in 2011 was 0.94. The closeness of this entropy value to one indicates sprawl in district 22. The population entropy value indicates its greater concentration despite being close to maximum sprawl. Population distribution using the Gini coefficient shows that the population distribution is balanced in the areas of district. Moran's coefficient indicates a cluster accumulation pattern. The Holdren model shows a high impact of horizontal growth for some areas and a high impact of population growth in others. According to the VHG index, vertical expansion is very high. According to the one-sample t-test for the two indices, the average of all areas is lower than the average value and they are not at a desirable level. About 28 percent of respondents consider the percentage of vertical expansion of buildings to be appropriate and 27 percent to be disproportionate. In recent years, high-rise buildings in neighborhoods such as Persian Gulf Lake and Chitgar have often been built by housing cooperatives, which is one of the important reasons for the approval of a number of citizens. However, many of these buildings are empty and do not play a role in changing population and residential density, and as a result, they do not contribute to the smart growth of the region. As is clear, many respondents do not have a proportionate opinion about the other sub-indicators, and this indicates a very serious challenge in balancing the development and physical growth of the region and implementing the principles of smart growth for it. Preventing uncontrolled growth in the region and consciously and planned guidance of land, in which natural hazard considerations are also applied, are part of the principles of intelligent land use planning. In District 22 of Tehran Megalopolis, the conflict between "residential use zones and functions" and protection-police areas and other activities, including commercial, service and educational, is fully evident, as can be seen in the eastern part of the Vardavard River-Valley, which, instead of maintaining principles and adopting measures such as building flood barriers, has been faced with a large number of constructions and the growth of residential settlements. The current situation in District 22 shows the lack of attention to environmental-natural capacities in land use planning, which means an attitude towards purely physical development and is not compatible with the principles of smart growth.
Conclusion
In recent years, due to population growth, immigration, and economic, social, and cultural issues, cities have grown unplanned and out of context, either in an irregular manner, as urban sprawl, or based on changes in urban structure, which have created various issues for urban management. District 22, which is the largest spatial area in the Tehran metropolitan area, has also been greatly affected by the uneven growth patterns and issues mentioned above. The sprawl in District 22 is not unipolar. Also, widespread migration to the district, housing and land policies in recent decades, ambiguities in urban regulations and laws, and numerous changes in the urban management system are among the main factors in the sprawl of district 22. Based on the findings of the research in District 22 of Tehran Metropolitan Area, it is suggested that the existing capacities and capabilities be used to optimize physical growth and development and implement the principles of smart growth in the field of physical planning, but of course, this type of exploitation should also be wise and based on the use of logical patterns. At the same time, policy-making in accordance with the proportional distribution of residential density and the existing spatial organization in District 22, paying attention to the demands of citizens and applying a participatory approach, discovering opportunities and creating a suitable mechanism for balanced construction to implement smart growth components and improve the urban development pattern in the target area are among the suggestions of this research.
Funding
There is no funding support.
Authors’ Contribution
Authors contributed equally to the conceptualization and writing of the article. All of the authors approved thecontent of the manuscript and agreed on all aspects of the work declaration of competing interest none.
Conflict of Interest
Authors declared no conflict of interest.
Acknowledgments
We are grateful to all the scientific consultants of this paper
تحلیل روند توسعه کالبدی در منطقه 22 کلان‌شهر تهران با رویکرد رشد هوشمند
سیده پریا خوشنود مقدم1، مریم خستو 2، وحید بیگدلی راد 3
1- دانشجوی دکتری شهرسازی، گروه شهرسازی، واحد قزوین، دانشگاه آزاد اسلامی، قزوین، ایران
2- استادیار گروه شهرسازی، واحد قزوین، دانشگاه آزاد اسلامی، قزوین، ایران
3- دانشیار گروه شهرسازی، واحد قزوین، دانشگاه آزاد اسلامی، قزوین، ایران
اطلاعات مقاله | چکیده |
نوع مقاله: مقاله پژوهشی
دریافت: 27/11/1403 پذیرش: 30/12/1403 صص: 85- 64
واژگان کلیدی: توسعه کالبدی، رشد هوشمند، روند، کلان‌شهر تهران، منطقه 22. | گسترش ساخت‌وسازهای فراوان بدون برنامه‌ریزی لازم و عدم توجه به زیرساخت‌ها، مسائل متعددی را برای شهروندان در منطقه 22 تهران ایجاد کرده است. این منطقه به دلیل تراکم پایین، از پراکنش افقی شهری گسترده‌ای برخوردار است و با اصول رشد هوشمند، از جمله فشرده‌سازی و تراکم بالای جمعیتی تطبیق نمی‌کند. تبیین الگوی توسعه کالبدی در منطقه 22 تهران، شناخت پراکندگی آن و وضعیت اصول رشد هوشمند در بخش برنامه‌ریزی کالبدی از اهداف این پژوهش است. در بخش نخست، توسعه کالبدی و رشد پراکنده منطقه 22 در بازه زمانی 1390 تا 1400 موردبررسی قرار می‌گیرد. به همین منظور از چهار مدل ضریب جینی، آنتروپی شانون، هلدرن، موران و شاخص VHG استفاده می‌شود. در بخش دوم تحقیق، برای رویکرد رشد هوشمند، معیار برنامه‌ریزی کالبدی با استناد به آمار استنباطی و آزمون تی‌تک‌نمونه‌ای مورد تحلیل قرار می‌گیرد. مقدار آنتروپی مساحت در سال 1390 برابر 94/0 بود. نزدیک بودن این مقدار آنتروپی به عدد یک، نشانگر پراکنده‌رویی در منطقه 22 است. مقدار آنتروپی جمعیت، نشان‌دهنده تمرکز بیشتر آن با وجود نزدیکی به حداکثر پراکندگی است. پراکنش جمعیت با استفاده از ضریب جینی نشان می‌دهد توزیع جمعیت در ناحیه‌های چهارگانه در منطقه 22 کلان‌شهر تهران متعادل است. ضریب موران نشانگر الگوی انباشت خوشه‌ای است. مدل هلدرن برای برخی از نواحی تأثیر زیاد رشد افقی و در نواحی دیگر، تأثیر بالای رشد جمعیت را نشان می‌دهد. بر اساس شاخص VHG گسترش عمودی بسیار بالا است. بر اساس آزمون تک‌نمونه برای دو شاخص، میانگین همه نواحی پایین‌تر از مقدار متوسط است و آن‌ها در سطح مطلوبی قرار ندارند. پراکنده‌رویی در منطقه 22 تک‌قطبی نیست. همچنین مهاجرت‌های گسترده به منطقه، سیاست‌های مسکن و زمین در چند دهه اخیر، وجود ابهام‌ها در مقررات و قوانین شهری، تغییرهای متعدد در نظام مدیریت شهری از جمله عوامل اصلی در پراکنش منطقه 22 هستند. |
| استناد: خوشنود مقدم، سیده پریا؛ خستو، مریم؛ و بیگدلی راد، وحید. (1403). تحلیل روند توسعه کالبدی در منطقه 22 کلان‌شهر تهران با رویکرد رشد هوشمند. فصلنامه آینده پژوهی شهری، 4(4)، 64-85.
|
[1] نویسنده مسئول: مریم خستو، پست الکترونیکی: khastou@qiau.ac.ir ، تلفن: 09123027004
این مقاله برگرفته از رساله دکتری با عنوان "تبیین چارچوب توسعه کالبدی در مناطق جدید شهری با رویکرد رشد هوشمند (مطالعه موردی : منطقه 22 شهر تهران)" به نگارش دانشجو خانم سیده پریا خوشنود مقدم با راهنمایی خانم دکتر مریم خستو و مشاوره آقای دکتر وحید بیگدلی راد است.
مقدمه
دهه 1990 را می‌توان سرآغاز دوره‌ای نوین از برنامه‌ریزی شهری و جنبش‌های شهرسازی در نظر گرفت که به دلیل بحران‌های محیط‌زیستی ناشی از رشد شهرها و دست‌یازی به زمین‌ها و فضاهایی با کارکردهای غیرشهری، سیاست‌های نوینی با ایده‌های توقف رشد افقی و پراکنده‌رویی و لزوم توجه به توسعه عمودی که برگرفته از ایده شهرهای فشرده است، اتخاذ گردید (مولایی قلیچی و همکاران، 1395: 45 و 46؛ سرتیپی و همکاران، 1401: 29) و در تداوم همین سیاست‌ها در سده بیست و یکم، مهم‌ترین ابزار برای پیشبرد کنترل گسترش فیزیکی شهرها، فناوری است که رهیافت‌هایی چون شهر الکترونیک، شهر دیجیتال، شهر هوشمند، شهر آینده و غیره را به ادبیات موضوع وارد کرده است.
اما در دهه سوم از سده 21 میلادی، مهم‌ترین نکته در بهره‌برداری از فضاهایِ شهریِ ناشی از توسعه کالبدی آن‌ها، به‌کارگیری سیستم‌های دیجیتال در برای کیفیت زندگی ساکنان شهرها است و از این رو، با در نظر گرفتن فناوری‌های دیجیتالی به قلمرو شهری و زندگی شهروندان و پیمودن مسیر دستیابی به شهر هوشمند فردا، ایده رشد هوشمند موردتوجه قرار گرفته که با تأکید بر فناوری در سیستم، برنامه‌ریزی، طراحی و مدیریت شهری، به بهینه‌سازی کاربری‌ها نیز توجه نموده (پلتن و سینگ، 1401: 76) و به دنبال برقراری تعادل میان جمعیت ساکن و پهنه محیطی ـ طبیعی است؛ به‌عبارت‌دیگر، مسئله بهره‌برداری نامناسب از زمین‌های شهری، تخصیص نادرست کاربری زمین شهری، شکل‌گیری سکونتگاه‌های و توسعه اسپرال شهری، اهمیت برنامه‌ریزی کاربری و مدیریت توسعه کالبدی را در چارچوب پیدایش رویکرد رشد هوشمند شهری، روشن‌تر می‌نماید. نظریه رشد هوشمند، به دلیل جستجو برای حل مسائل کالبدی، اجتماعی ـ فرهنگی، اقتصادی، محیط‌زیستی و ارتقای کیفیت زندگی، دارای نقش بسیار مهم در توسعه شهری می‌باشد و از این‌رو، اولویت‌های شاخص‌های مربوط برای اجرای درست توسعه شهری، حتی با وجود محدودیت منابع و زمان، قابل‌توجه است.
ایجاد آرایش فضایی در شهر از جمله پیاده‌راه‌ها و پیاده‌روها، فضاهای سبز، مبلمان شهری، مهم‌ترین عنصر کالبدی در شهر است. طرح‌های توسعه کالبدی که اغلب متأثر از ضوابط ناپایدار شهرسازی است، آشفتگی ملموسی را به‌ویژه در زمینه برنامه‌ریزی کاربری، تفکیک زمین‌ها، شبکه خیابان‌ها، تراکم شهری پدید آورده که وجود یا فقدان برنامه‌های نظام‌مند را برای توسعه کالبدی بهینه شهری، با تردید مواجه می‌کند. توسعه کالبدی شهری، در چارچوب فعالیت‌های انسانی و یا تغییرهای کاربری در نقاط شهری و روستایی، نمایان می‌شود.
بسیاری از شهرهای ایران، با مسئله گسترشِ بی‌برنامه‌یِ فیزیکی و کنترل نشده روبرو هستند که به‌روشنی می‌توان در بیشتر معیارها و شاخص‌های توسعه کالبدی مشاهده کرد که نمونه‌های جدید آن در شهرهایی چون اصفهان، اراک، تبریز مشهود است (علیزاده و خلج، 1399: 101؛ آنامرادنژاد و محمدی کاظم آبادی، 1402: 105؛ زینالی عظیم و همکاران، 1403: 5 و 6). دلایل مختلفی برای پراکنش فضایی شهرهای ایران با پدیده فراگیر گسترش افقی بیان شده است، اگرچه باید این نکته را در نظر داشت که شهرهای ایران در گذشته‌ای نه‌چندان دور، اغلب دارای فرم متراکم و فشرده بوده‌اند. رویکردها و روش‌هایی که در مورد توسعه فیزیکی شهرهای کشور بیان‌شده، به‌رغم اشاره به لزوم کنترل پیشرفت فیزیکی و تعیین سازوکارهای نوین برای برقراری تعادل میان کاربری‌ها و کارکردها، در عمل نتوانسته‌اند کارایی مطلوب داشته باشند و رشد کالبدی بی‌رویه، کم‌وبیش ادامه داشت.
مراحل توسعه و گسترش کالبدی مناطق شهر تهران، از آهنگ طبیعی آن، بسیار سریع‌تر بوده است. جمعیت بسیار زیاد شهر با تراز شناوری بالا ـ که به‌رغم مهاجرت‌های معکوس در سال‌های اخیر همچنان رتبه نخست جمعیت کشور را به خود اختصاص داده ـ و مساحت آن نیز با سرعت بسیار سریع رشد نموده و از دهه 1340 خورشیدی به این‌سو، رشد سریع تهران، پدیده سکونت را به‌منزله مسئله ویژه شهری مطرح کرد و گسترش فیزیکی آن را بر اساس سیاست‌های مختلف، از جمله قانون لغو مالکیت زمین‌های شهری (مصوب 1358)، قانون زمین‌های شهری (مصوب 1360) و قانون زمین شهری (مصوب 1366)، با واگذاری زمین‌های برون‌شهری به اوج رسانده (تفکری و وارثی، 1399: 102؛ مرادی و همکاران، 1400: 138؛ پریزادی و هرائینی، 1401: 122) و امروزه می‌توان از تهران، به‌عنوان یک مجموعه شهری یاد کرد که علاوه بر نقش پایتخت سیاسی، کانون تحول‌های گوناگون فضاهای شهری و پیراشهری از بخش‌هایی مربوط به استان سمنان (شرق) به سمت استان قزوین (غرب) است که آمیخته‌ای از رشد افقی و خزش با تغییر کاربری‌ها بوده و شکل‌گیری قلمروهای غیررسمی و حاشیه‌نشین را نیز به دلیل عدم تناسب و ظرفیت‌های لازم در حوزه زیرساختی، اقتصاد شهری، نارسایی مقررات و قوانین مربوط، به دنبال داشته است (شهسوار و همکاران، 1399: 284؛ سلیمانی و همکاران، 1403: 6) و با وجود تأکید بر رشد هوشمند و توسعه محدوده‌های خدمات دیجیتالی، کیفیت استاندارد زندگی را برای شهروندان و باشندگان همراه با ایجاد مشاغل کاذب، به حد نامطلوب رسانده و در نتیجه، الگوی رشد و توسعه تهران را مخدوش کرده و به مرحله شهرنشینی وابسته، یعنی کانون مصرف به جای مرکز تولید، رسانده است.
فرایند رشد مناطق شهرها یکی از موضوع‌های کلیدی معاصر برای پژوهشگران مسائل شهری است. اهمیت شهر تهران، به‌منزله یک گره فضایی، فقط محدود به ویژگی‌های تمرکزگرا و ساختار درونی نیست و حریم آن با توجه به مساحت قابل‌توجه (5385 کیلومترمربع)، 23 شهر و 415 روستا را با بیش از چهار میلیون نفر جمعیت، پوشش می‌دهد (مهدوی و همکاران، 1401: 5). مناطق پیرامونی تهران، زیر نفوذ رشد آن قرار دارند، چرا که تغییر نقش‌ها و کارکردها و درعین‌حال، فرم سکونتگاه‌ها را به دنبال داشته است. تمرکز بیش‌ازاندازه فعالیت و جمعیت در مناطق مختلف شهر تهران، بخش عمده‌ای از توان‌های توسعه‌ای کشور را جذب کرده و در نتیجه اختلاف مساحت میان تهران با سایر شهرهای کشور، بسیار بالا و شدید است. مناطق مختلف شهر تهران، به‌طور دائم زیر تأثیر مجموعه‌ای از ابعاد گوناگون مرتبط با فناوری دیجیتال، در حال تغییر و دگرگونی است. ویژگی‌ها، مسائل و تحول‌های شهر، از سازوکارهای مربوط اثر پذیرفته و از این‌رو، ادراک جنبه‌های کالبدی توسعه مناطق شهری از منظر رشد هوشمند و هدایت و کنترل توسعه آن در آینده و به‌ویژه از نظر پیوستگی، گسستگی یا درون‌زایی، حائز اهمیت است.
منطقه 22 شهرداری تهران واقع در شمال غربی شهر تهران، با 5881 هکتار وسعت (طبق پهنه‌بندی طرح تفصیلی مصوب سال 1391) به دلیل ویژگی‌های خاص طبیعی و موقعیت خود در پهنه پایتخت، چشم‌انداز آینده خوبی می‌تواند داشته باشد. منطقه 22 تهران در سطح تهران و فرا شهري به‌وسیله راه‌های اصلی احاطه شده است، آزادراه شهید فهمیده (تهران - کرج) در جنوب، بزرگراه شهید خرازی در شمال، بزرگراه آزادگان در غرب و همچنین بزرگراه شهید همدانی در میانه این منطقه،امکان ترددهای پرحجم روزانه بین‌شهری و بین استانی را فراهم می‌کنند. وجود زمین‌های بایر، طبیعت کوهپایه‌ای و گسترش مراکز تجاری، از جمله عوامل مؤثر برای گرایش به سکونت در این منطقه است؛ اما گسترش ساخت‌وسازهای فراوان بدون برنامه‌ریزی لازم و عدم توجه به زیرساخت‌های لازم، مسائل متعددی را برای شهروندان ایجاد کرده است.
منطقه 22 به دلیل تراکم پایین، از پراکنش افقی شهری گسترده‌ای برخوردار است و با اصول رشد هوشمند، از جمله «فشرده‌سازی» و «تراکم بالای جمعیتی» تطبیق نمی‌کند؛ بنابراین بر اساس رویکرد تحقیق؛ ادراک جنبه‌های کالبدی توسعه منطقه 22 از منظر رشد هوشمند و هدایت و کنترل آن در آینده و به‌ویژه از نظر پیوستگی، گسستگی یا درون‌زایی، حائز اهمیت است. به‌گونه‌ای که به نظر می‌رسد شناسایی روند توسعه کالبدی منطقه 22 و آسیب‌شناسی آن و ارائه راهکارهای مناسب می‌تواند راه‌گشاي حل مسائل مطروحه در مورد توسعه کالبدی این منطقه با تأکید بر رشد هوشمند در منطقه شود.
پیشینه و مبانی نظری پژوهش
پیشینه تحقیق از جمله ارکان بنیادی در پژوهش‌های علمی است و اهداف اصلی آن شامل «برقراری ارتباط میان مسئله تحقیق و مطالعات گذشته»، «تدوین چارچوب مناسب نظری»، «آشنایی با روش‌های پژوهش» و «جلوگیری از تکرار تحقیق‌های قبلی» است که در جدول (1) خلاصه ادبیات تحقیق بیان‌شده است.
جدول 1- تلخیص ادبیات تحقیق
بخش | محقق (ان) | موضوع | دستاورد |
|---|---|---|---|
داخلی | عبدالی و همکاران (1398) | تحلیل کالبدی ـ فضایی نواحی شهری یاسوج | شاخص‌های کاربری، دسترسی و محیط‌زیست، دارای بیشترین سطح معناداری در تبیین و پیش‌بینی رشد هوشمند شهری هستند. |
افضلی و همکاران (1399) | تحلیل «کالبدی ـ فضایی» شهر خرم‌آباد | درجه تجمع‌پذیری پایین، توزیع نامتعادل، پراکندگی، خوشه‌ای بودن، توسعه ناپیوسته و به‌طورکلی، رشد پراکنش افقی بی‌رویه در سطح شهر خرم‌آباد برقرار است. | |
زیاری و همکاران (1400) | تحلیل کالبدی ـ فضایی همدان | چگونگی توزیع شاخص‌های رشد هوشمند در مناطق شهر به شکل عادلانه‌ای صورت نپذیرفته و میان مناطق شهر، اختلاف فراوانی با تمام انواع پهنه‌بندی برخوردار، نیمه برخوردار و محروم وجود دارد. | |
کریمی‌اسبو و اشرفی (1400) | ارزیابی گسترش کالبدی محله‌های شهر جویبار | حدود 83 درصد از رشد مساحت شهر با رشد جمعیت هماهنگ بوده و 17 درصد باقیمانده دارای رشدی ناموزون بوده و محله‌های 3، 1، 5 بر اساس شاخص‌های رشد هوشمند شهری، بالاترین رتبه‌ها را به دست آورده و محله‌های توسعه‌یافته محسوب می‌شوند و محله‌های 6، 9، 8 پایین‌ترین رتبه را به دست آورده و در ردیف محله‌های محروم قرار می‌گیرند. همچنین محله‌های 2، 7، 10 و 4 در حد متوسط توسعه قرار دارند. | |
اشرفی و همکاران (1401) | تحلیل الگوی گسترش کالبدی شهر قائم‌شهر | بررسی‌ها در دوره 1380 ـ 1395 نشان می‌دهد حدود 56 درصد از رشد مساحت شهر با رشد جمعیت هماهنگ بوده و 44 درصد باقیمانده، دارای رشدی ناموزون، افقی و اسپرال شهری است. | |
فرج‌زاده و همکاران (1401) | تحلیل فضایی ـ کالبدی شاخص‌های رشد هوشمند در یاسوج | تنها ناحیه یک در شهر یاسوج از شاخص‌های رشد هوشمند شهری برخوردار بوده و سایر نواحی واقع در شهر یاسوج (نواحی 2 تا 4) از این شاخص‌ها بی‌بهره هستند. به‌طوری‌که بر اساس مدل تاپسیس نواحی 3 و 4 نیمه برخـوردار و ناحیه 2 محروم می‌باشند. همچنین، نتایج حاصله در بررسی محلات 23 گانه شهر یاسوج بر اساس شاخص‌های تلفیقی رشد هوشمند حاکی از آن است که محله 17 کاملاً برخوردار، محله 3 برخوردار، محله 22 نیمه برخوردار و سایر محلات محروم می‌باشند. نتایج نهایی تحلیل رگرسیونی نشان داد، شاخص‌های زیست‌محیطی و کالبدی (کاربری اراضی) در سطح 95 درصد اطمینان با متغیر وابسته (شاخص‌های تلفیق رشد هوشمند شهری محلات شهر یاسوج) دارای ارتباط معنی‌داری هستند. بر اساس نتایج به‌دست‌آمده در زمینه محلات با استفاده از شاخص تلفیق، توجه به الگوی رشد هوشمند شهری ضروری می‌باشد. | |
زینالی عظیم و همکاران (1403) | ارزیابی توسعه کالبدی شهر تبریز به لحاظ فشردگی با رتبه‌بندی شاخص‌های رشد هوشمند شهری | ﻣﻨﻄﻘﻪ ٢ ﺷﻬﺮدارى ﺗﺒﺮﻳﺰ ﺑﺎ ﻧﻤﺮه ﺗﺎﭘﺴﻴﺲ 7358/0 در رتبه اول ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ و ﻣﻨﻄﻘﻪ 7 ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﻧﻤﺮه ﺗﺎﭘﺴﻴﺲ 0479/٠ در رتبه آﺧﺮ و کم برخوردارترین منطقه از لحاظ رشد هوشمند شهری ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ و منطقه 4 هم با نمره تاپسیس 0928/0 منطقه نیمه برخوردار می‌باشد. همچنین از نظر میزان فشردگی هم مدل تسای و مدل هلدرن نيز نشان مي‌دهد كه درصد رشد ناشي از جمعيت شهر از 31/87 درصد به 95 درصد رسيده است كه نشانه‌اي از فشرده‌تر شدن اين کلان‌شهر طي دوره 1375-1395 می‌باشد. تحليل ضريب سطح زیربنا نيز نشان مي‌دهد كه با افزايش اين ضريب در شهر تبریز بر میزان تراکم این شهر افزوده‌شده است. میانگین این ضریب برای سال 1385، 51/2 و سال 1395، 99/2 بوده است که نشان از افزایش فشردگی و متراکم‌تر شدن دارد. | |
بخش خارجی | سوسانتی و همکاران (2016) | شهر هوشمند و تراکم در جستجوی شاخص مناسب برای تراکم مسکونی در اندونزی | تعیین شاخص تراکم مسکونی به‌واسطه ماهیت فیزیکی و غیرفیزیکی ساکنان در ارتباط با ماهیت اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی پرداخته‌شده است و در نهایت؛ شاخص‌های تراکم مسکونی می‌توانند بهترین شاخص توسعه شهری اندونزی با تأکید بر هویت کالبدی آن باشند. |
لی و همکاران (2018) | رشد هوشمندانه شهرهای چین | بر اساس توجه به زمین‌های خالی شهری، تغییرات در پویایی شهر از پیامدهای مهم سیاست رشد هوشمندانه در شهرهای چین است. اتخاذ بهترین تصمیم‌گیری در زمینه برنامه‌ریزی و مدیریت در مورد این زمین‌های خالی یکی از امیدهای رشد هوشمندانه شهری در چین می‌باشد. | |
کریشناونی و آنیلکومار (2022) | چگونگی مهار توسعه کالبدی پراکنده توسط رشد هوشمند | آن‌ها وضعیت شهر کرالای هند و شهرنشینی رو به گسترش آن را مطالعه نموده و به بررسی امکانات رویکردهای رشد هوشمند به‌عنوان ابزاری برای کاهش پراکندگی نامطلوب شهری و شناسایی مکان‌های بالقوه رشد هوشمند با استفاده از روش‌های مدل‌سازی مبتنی بر سیستم اطلاعات جغرافیایی برای کاهش اثرات پراکندگی کنترل‌نشده شهری پرداخته و نتیجه گرفته‌اند که برای استفاده حداکثری از امکانات رشد هوشمند و کاهش مؤثر پراکنده‌رویی، فعالیت‌های توسعه آینده باید بیشتر بر نقاط بالقوه شناسایی‌شده رشد هوشمند متمرکز شوند. | |
کنپ و همکاران (2023) | کتاب رشد هوشمند | برای سال‌های متمادی، تلاش‌ها برای مبارزه با پراکنده‌رویی شهری، «کنترل رشد» یا «مدیریت رشد» نامیده می‌شد و در درجه اول بر کاهش سرعت رشد شهری متمرکز بود؛ اما در دهه 1990 در ایالات‌متحده، اصطلاح و مجموعه‌ای از ایده‌های جدید رشد هوشمند وارد فرهنگ برنامه‌ریزان، توسعه‌دهندگان و سیاست‌گذاران شد. هدف طرفداران رشد هوشمند، تغییر تمرکز از توقف یا کاهش رشد به اطمینان از اینکه رشد از نظر مکان، شدت و فرم «هوشمندانه‌تر» است. | |
وانگ و همکاران (2024) | ارزیابی رشد هوشمند شهری در چین | برای ارزیابی عینی و منصفانه سطح رشد هوشمند شهری در شهرهای چین از منظری منصفانه، لازم است از یک چارچوب شناخته شده و بالغ بین‌المللی برای کمی سازی آن استفاده شود. این تحقیق یک سیستم شاخص ارزیابی رشد هوشمند شهری را با انتخاب 31 شاخص از سه‌بعدی بر اساس اهداف توسعه پایدار 2030 سازمان ملل از سال 2005 تا 2019 ایجاد می‌کند. تکنیک‌های الگوریتم ژنتیک شتاب‌دهی-پیش‌بینی با کد واقعی (RAGA-PP) و سطوح اکتشافی در تجزیه‌وتحلیل داده‌های فضایی اکتشافی در مدل‌های آزمایشی فضایی مورداستفاده قرار می‌گیرند. استان‌های چین نتایج به شرح زیر است: (1) سطح رشد هوشمند شهری چین روند رو به رشد و تفاوت‌های منطقه‌ای آشکار را در طول دوره مطالعه نشان داد. (2) سطح رشد هوشمند شهری در چین یک الگوی فضایی را نشان می‌دهد که در شرق بالا و در غرب پایین است. بالا- زیاد (H-H) و کم-کم (L-L) انواع پیشرو خودهمبستگی فضایی محلی هستند و توزیع U شکل معکوس در جهت شمال-جنوب وجود دارد. (4) هدف نخست محرک کلیدی بهبود در سطح رشد هوشمند شهری هدف است، درحالی‌که اهداف دوم و سوم موانع اصلی برای رسیدن به سطح رشد هوشمند شهری هدف هستند. این نتایج برای تعیین کمیت سطح و توزیع فضایی رشد هوشمند شهری در چین و گسترش مفهوم نظری و دامنه کاربرد چارچوب نظری رشد هوشمند شهری مفید هستند. |
توسعه کالبدی
رشد و توسعه کالبدی1 یا فرم شهر، به‌منزله الگوی فضایی فعالیت‌های انسان در بازه‌های زمانی مختلف و ویژه تعریف می‌شود (پورطاهری، 1393: 33) و به‌طورمعمول، شامل دو بخش اصلی است:
الف) گسترش افقی یا پراکنده‌رویی2 (حامدی و همکاران، 1398: 121؛ آروین و همکاران، 1400: 39؛ رستمی و همکاران، 1400: 103)،
ب) توسعه فشرده3 (حکمت‌نیا، 138: 127؛ آروین و همکاران، 1400: 42؛ طاهری و همکاران، 1401: 33).
پراکنده‌رویی شهری، نمودی از توسعه گسسته و ناپیوسته است که اغلب دارای ویژگی‌های برنامه‌ریزی‌نشده بوده و بیرون از ضوابط و مقررات شهری می‌باشد (بهاتا، 1393: 19 و 20؛ Marohn, 2019: 44) و از این رو، پیامدهای منفی متعددی برای شهر به دنبال داشته و با ناپایداری شهری همراه است (مشکینی و همکاران، 1393: 29؛ حسینی و حسینی، 1396: 37). در ایده شهر فشرده، برساخت متراکم فضای شهری با شرط وضعیت مطلوب دسترسی‌ها و ایجاد بافت شهری پویاتر، امن‌تر و جذاب‌تر تأکید می‌شود و در مقیاس بزرگ‌تر، باعث بهبود برهمکنش‌ها و تعامل‌ها شده که به‌نوبه خود در ارتقای پیوستگی و حس هویت و تعلق شهروندان، بسیار مؤثر است (جنکس و بورکس، 1399: 5ـ8؛ Saaty, 2013: 19). الگوی توسعه کالبدی شامل عوامل و پیامدهایی به‌ویژه بر بافت قدیم است. رایت4 در نظریه شهر فردا5 و مدل قطاعی خود، به عوامل رشد جمعیت و پیدایش گروه‌های مختلف اجتماعی، اقتصادی و مذهبی و تغییر ساختار جمعیتی بخش مرکزی در اثر ورود مهاجران روستایی و مردم کم‌درآمد و افت و تنزل منزلت و جایگاه بافت، اشاره می‌کند. هارتشورن6 در همان مدل، با معرفی عوامل رشد جمعیت، توسعه واحدهای مسکونی و خانه‌سازی، پیامدهایی را در نظر گرفته که مهم‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از تغییر ساختار اجتماعی و اقتصادی جمعیت بخش مرکزی در اثر مهاجرت به واحدهای مسکونی تازه‌ساخت و کاهش رونق بخش مرکزی. هوسمان7، رشد جمعیت، توسعه صنایع و تأسیسات شهری و توسعه شبکه‌راه‌ها را به منزله عوامل توسعه کالبدی شهر ارائه کرده و تأثیرهای توسعه کالبدی را رکود و تخریب بافت‌های قدیمی، تخلیه جمعیت از بافت قدیم، نارسایی فیزیکی در مقابل فضاهای کالبدی بافت‌های جدید بیان نموده است (Lamson-Hall et al, 2018: 1237-1238; Matsa et al, 2021). سازمان ملل نیز عوامل توسعه کالبدی شهر را رشد جمعیت، توسعه تأسیسات زیربنایی شهر، تحول در کیفیت و نوع مصالح و فرم ساختمان‌ها، توسعه صنعت و بازرگانی معرفی کرده و پیامدهای مربوط را افت جمعیت، اشتغال گروه‌های کم‌درآمد، نارسایی فضاهای کالبدی بافت قدیم در برابر بافت جدید اعلام کرده است (Chakraborty et al, 2022).
رشد هوشمند:
رشد هوشمند8 از رشد و آمیختگی توسعه شهری در یک اکوسیستم کلی، حمایت و مرزهای رشد شهری را با توسعه نظام هماهنگ طبیعت و انسان، محدود و سیستم‌های آمدوشد چندگانه را توسعه و جاهایی با تراکم بالا و فشرده را به استفاده مجدد از مکان‌های متروک و رسیدن به رشد شهری منطقی مؤثر و تا حدی دارای شرایط رشد شهری، تشویق می‌کند (Song, 2005: 243; Zhu et al, 2009: 4614). رشد هوشمند، مبتنی بر نگرشی به توسعه مناطق مادرشهری با هدف خدمات‌رسانی به اقتصاد، اجتماع و محیط‌زیست است. رشد هوشمند، مشتمل بر به‌کارگیری برخی سازوکارها، به دنبال کاهش پیامدهای پراکنده‌رویی شهری، از راه استفاده مطلوب از زمین و برنامه‌ریزی حمل‌ونقل است (Miller et al, 2002: 7; Khodeir, 2016: 249). رشد هوشمند، گزینه‌ای برای مهار پراکنده‌رویی شهری با تمرکز بر نوسازی و گسترش گزینه‌های حمل‌ونقل، به دنبال ساخت مکان‌های زیست پذیر برای شهروندان است (Benton et al, 2008: 50). رشد هوشمند عبارت است از شیوه به چالش کشیدن ساخت‌وساز، فعالیت و زندگی و از این رو، ابزاری برای بهبود تندرستی و دستیابی به بهروزی و بهزیستی است (Barnett, 2018: 59). رشد هوشمند، به دنبال تطبیق با مسائل محیطی و اقتصادی ـ اجتماعی در چارچوب ارتقا و بهبود کیفیت زندگی از طرف توسعه است (انجمن بین‌المللی مدیریت شهری، 1398: 47). رشد هوشمند با هدف ساخت جامعه با مفهوم یگانه‌ای از مکان و تأکید بر استفاده حداقل از خودرو، به دنبال ادراک محیطی بالا، تفسیر و ارتقای خوانایی محیط است (قربانی و نوشاد، 1387: 167). رشد هوشمند، یک نظریه برنامه‌ریزی شهری و حمل‌ونقل است که رشد را با هدف پیشگیری از پراکندگی، در مراکز شهری فشرده و قابل پیاده‌روی متمرکز می‌کند. در این رویکرد، از کاربری فشرده زمین، حمل‌ونقل محور، قابل پیاده‌روی، دوچرخه‌پسند، از جمله مدارس محله، خیابان‌های کامل و توسعه با کاربری مختلط با طیف گسترده‌ای از گزینه‌های مسکن، حمایت می‌شود (McFarlane, 2015: 633; Sattlegger&Rau, 2016: 25; Varma, 2016; Blanc&White, 2020: 1321). اصول نظریه رشد هوشمند، بر پایه نظریه توسعه پایدار و جنبش نوشهرگرایی است که به شکل راهبردهای کلی و انعطاف‌پذیر با هدف دستیابی به حداکثر توان سازگاری برای حل مسئله در نقاط مختلف جغرافیایی، صورت می‌گیرد (محمدی‌دوست و همکاران، 1395: 218؛ علی‌اکبری و همکاران، 1398: 242). اصول و مبانی رشد هوشمند، عناصر جامعه و اجتماع‌های محلی را با توجه به ضوابط مربوط و رهیافت‌های نظارتی از جمله مرزهای رشد شهری، توصیف می‌کند؛ به‌عبارت‌دیگر، دولت‌ها، باید چه سازوکاری را برای تحقق اصول رشد هوشمند به کار می‌برند (Artmann et al, 2019: 14). یکی از نخستین تلاش‌ها برای ایجاد رشد هوشمند، به‌منزله چارچوب نظارتی آشکار، توسط انجمن برنامه‌ریزی آمریکا9 (APA)در سال 1997 با معرفی پروژه‌ای به نام «رشد هوشمند» و انتشار کتاب «راهنمای قانون‌گذاری هوشمند رو به رشد: اساسنامه مدل برای برنامه‌ریزی و مدیریت تحول» انجام شد. راهبردهای توسعه و نگهداری که به محافظت از سلامت و محیط طبیعی کمک نموده و اجتماع‌های سکونتی ما را جذاب‌تر، از نظر اقتصادی قوی‌تر و از نظر اجتماعی متنوع‌تر می‌کند و درعین‌حال، به معنای محدودیت دسترسی به خانه‌های تک خانوار و اتکا به اتومبیل است (Caves, 2005: 605; GSLG10, 2013; EPA11, 2019). به‌طور کل، رشد هوشمند شهری دارای سه زمینه اصلی زیر است:
الف) تراکم (محدودیت رشد و گسترش کالبدی)،
ب) کاربری (ایجاد کاربری‌های مختلط)،
پ) شیوه حمل‌ونقل (تأکید بر حمل‌ونقل عمومی و ایجاد فضاهای مساعد برای عابران پیاده) (دولتی، 1386: 14؛ آزادی، 1399: 202).
مواد و روش پژوهش
الگوی حاکم بر پژوهش حاضر، به لحاظ هدف، «شناختی ـ تحلیلی»؛ از نظر روش، «میدانی و اسنادی ـ کتابخانه‌ای» و به لحاظ زمانی، «مقطعی» است. در بخش نخست این تحقیق توسعه کالبدی پردازش می‌شود و رشد پراکنده منطقه 22 در مقیاس نواحی در بازه زمانی 1390 تا 1400 با استناد به سرشماری سال 1390 و سالنامه آماری سال 1400 مورد بررسی قرار می‌گیرد. به همین منظور از پنج مدل «ضریب جینی، آنتروپی شانون، هلدرن، موران و شاخص VHG» استفاده می‌شود.
هدف از ضریب جینی، اندازه‌گیری توزیع نابرابر جمعیت در ناحیه‌های شهر است؛ اگرچه برای توزیع اشتغال نیز کاربرد دارد (ابونوری و همکاران، 1392: 4 و 5). قاعده ریاضی آن بر اساس رابطه (1) نشان داده‌شده است:
رابطه (1)
در رابطه (1)، مقدار N: تعداد نواحی شهر؛ xi: نسبت مساحت ناحیه i به‌کل مساحت نواحی شهر؛ yi: نسبت اشتغال و جمعیت ناحیه i به‌کل نواحی شهر است. دامنه ضریب جینی، میان صفر (توزیع کاملاً عادلانه) و یک (توزیع کاملاً ناعادلانه) است؛ به‌عبارت‌دیگر، هر چه ضریب جینی به عدد یک نزدیک باشد به معنای پراکندگی بیشتر و هر چه به صفر نزدیک باشد، نشانگر فشردگی در شهر است.
مدل آنتروپی شانون برای تعیین رشد شتابان و بدون ضابطه شهر استفاده می‌شود و شامل دو بخش آنتروپی مطلق (رابطه 2) و آنتروپی نسبی (رابطه 3) است (ترابری، 1398: 54 و 55).
رابطه (2)
رابطه (3)
عدد G: مقدار آنتروپی که در میان صفر (متمرکز) و یک (پراکنده) قرار می‌گیرد؛ H: مجموع فراوانی در لگاریتم نپری؛ Pi: نسبت سطح یا تراکم ساختمانی ناحیه i به کل سطح ساخته‌شده در کل نواحی شهر و مقدار k (در برخی منابع n): مجموع نواحی است. مقدار آنتروپی از صفر (توسعه یا گسترش کالبدی فشرده و متراکم) تا ln(k) (توسعه کالبدی پراکنده) در قلمرو شهری است.
روش هلدرن نشانگر نسبت و تناسب توسعه کالبدی شهر بر اساس رشد جمعیت و رشد پراکنده آن است (ترابی، 1398: 58). محاسبه مدل هلدرن با رابطه (4) انجام می‌شود:
رابطه (4)
نشانه‌های رابطه (4) عبارت‌اند از P0: جمعیت در آغاز دوره؛ Pt: جمعیت در پایان دوره؛ PC0: سرانه ناخالص در آغاز دوره؛ PCt: سرانه ناخالص در پایان دوره؛ A0: مساحت ناحیه در آغاز دوره؛ At: مساحت ناحیه در پایان دوره.
ضریب موران که در بازه 1- (الگوی رشد شطرنجی) و 1+ (رشد کاملاً قطبی) قرار دارد. همچنین مقدار صفر، بیانگر الگوی چندقطبی یا انباشتگی تصادفی است (ضمیری و همکاران، 1394: 71). ضریب موران بر اساس رابطه (5) محاسبه می‌شود.
رابطه (5)
در این رابطه، M: مقدار ضریب موران؛ N: تعداد نواحی؛ xi: تعداد جمعیت یا میزان اشتغال در ناحیه i؛ xj: تعداد جمعیت یا میزان اشتغال در ناحیه j؛ x: مقدار متوسط جمعیت یا اشتغال؛ Wij: وزن میان نواحی i و j.
شاخص VHG یا شاخص نسبت رشد عمودی به افقی شهر، بیانگر سه متغیر «شدت، نوع و جهت» رشد یا توسعه کالبدی است (فلاح حقیقی و همکاران، 1402: 107). مبنای این شاخص برای محاسبه متغیرهای مذکور،«تعداد طبقات ساختمان» است. حداقل مقدار عددی برای بیان رشد عمودی، ساختمان با چهار طبقه است و کمتر از آن به معنای رشد افقی است. شاخص مذکور، توزیع آماری و متمرکز بر میان 1- (رشد افقی) و 1+ (رشد و جهت‌گیری عمودی) است. عدد صفر نیز در این بازه، گسترش پایدار قلمرو موردمطالعه (شهر) را نشان می‌دهد.
این شاخص بر اساس رابطه (6) به شرح زیر محاسبه می‌شود:
رابطه (6)
در این رابطه، B4+: ساختمان چهار طبقه و بیشتر در دوره زمانی t و t+1؛ B3-: ساختمان سه‌طبقه و کمتر در دوره زمانی t و t+1 است. مقدار حاصل برای این شاخص، در عدد ثابت و قراردادی 1/0 ضرب می‌شود و سپس در بازه (1+، 1-) قرار می‌گیرد.
در بخش دوم تحقیق، برای به‌کارگیری رویکرد رشد هوشمند، ابزار پرسشنامه با طیف لیکرت با استناد به منابع گوناگون تهیه و تنظیم‌شده و روایی آن با نظرخواهی از 20 نفر از کارشناسان و اساتید در حوزه برنامه‌ریزی شهری و پایایی آن نیز با استفاده از آزمون آلفای کرونباخ با امتیاز 808/0 مورد تأیید قرارگرفته است. طیف لیکرت برای اندازه‌گیری دیدگاه، احساس، قضاوت و به‌طورکلی موضوعاتی که قابل‌مشاهده نیستند اما بر رفتار اشخاص اثرگذارند، به کار می‌رود. معیار موردنظر نیز برنامه‌ریزی کالبدی با اجزای مرتبط است (جدول 2).
جدول 2- معیارها و شاخص‌های تحقیق بر اساس رشد هوشمند شهری
معیار | شاخص | زیرشاخص | منابع |
برنامه‌ریزی فیزیکی | توسعه مسکن | درصد بالای گسترش عمودی ساختمان‌ها نسبت به توسعه افقی آن‌ها | محمدی خوش‌بین و یاران، 1398؛ سامی و کرباسی، 1399؛ اکبری و همکاران، 1402 |
افزایش سطح و تراکم مسکن در بافت‌های موجود | |||
استفاده از مصالح بومی | |||
افزایش انواع مختلف مسکن سازگار با درآمد مردم | |||
ساخت‌وساز در زمین‌های متروک و بایر | |||
سازگاری ساخت با شرایط طبیعی و آب و هوایی | |||
کاربری مختلط | ترکیب کاربری‌های تجاری و مسکونی و یا در مجاورت همدیگر | مدنی و همکاران، 1397؛ انصاری و همکاران، 1400 | |
توزیع کارکردهای مختلف در داخل ساختمان‌ها و حاشیه خیابان‌ها | |||
پهنه‌بندی ترکیبی |
جامعه آماری این بخش پژوهش شامل ساکنان منطقه 22 به تعداد 175398 نفربر اساس سرشماری نفوس و مسکن سال 1395 است. حجم نمونه تحقیق نیز با استفاده از فرمول کوکران و سطح اطمینان 95 درصد 384 نفر تعیین‌شده است، سپس با استفاده از روش نمونه‌گیری طبقه‌ای، هر ناحیه را به‌عنوان یک طبقه در نظر گرفته و درون هر طبقه، متناسب با جمعیت سال 1395 در آن ناحیه، حجم نمونه انتخاب‌شده است (جدول 3).
جدول 3- توزیع نمونه در نواحی منطقه 22
ناحیه | تعداد جمعیت 1395 | درصد | تعداد نمونه |
یک | 44441 | 34/25 | 96 |
دو | 34179 | 49/19 | 75 |
سه | 19622 | 19/11 | 46 |
چهار | 78105 | 53/44 | 167 |
برای تحلیل داده‌ها نیز از آمار استنباطی و به‌طور مشخص آزمون تی تک‌نمونه استفاده شده که از جمله آزمون‌های آماری برای مقایسه میانگین یک نمونه با یک مقدار مشخص و شناسایی تفاوت معناداری محتمل است.
محدوده موردمطالعه
منطقه 22 کلان‌شهر تهران میان 51 درجه و 5 دقیقه تا 51 درجه و 20 دقیقه طول شرقی و 35 درجه و 32 دقیقه تا 35 درجه و 57 دقیقه عرض شمالی است. این منطقه در شمال غربی تهران، بخش پایین‌دست حوضه آبریز وردیج و رودخانه کن قرار گرفته است. منطقه 22 4/8 درصد از مساحت کل تهران را شامل می‌شود و تا دوره زمانی تحقیق دارای 4 ناحیه بود که از اوایل سال 1403، به 6 ناحیه تقسیم‌شده است به‌طوری‌که ناحیه 5 با تقسیم محلاتی از ناحیه 1 و ناحیه 6 با تقسیم‌بندی چند محله از ناحیه 4 شکل‌گرفته و در حال حاضر، هنوز سازمان شهرداری ناحیه برای این دو تعریف‌نشده است.
شکل 1- موقعیت مکانی منطقه 22 در استان و کلان‌شهر تهران
(ترسیم، نگارندگان: 1403)
بحث و ارائه یافتهها
سرانه ناخالص زمین
رشد کالبدی ـ فضایی حاصل افزایش طبیعی جمعیت بر اساس میزان مهارت و جابجایی آن است و در این میان، چگونگی توسعه کالبدی در قلمروهای مکانی نیز بسیار اهمیت دارد. توسعه کالبدی به شکل پراکنده برای منطقه 22 بیانگر گسستگی و در مواردی، رشد خودانگیخته و بدون برنامه است که به‌رغم اجرای برنامه‌های کلان تجاری‌سازی از جمله مجتمع‌های بزرگ چندمنظوره همچون ایرانمال و نیز شهرک‌سازی در سطح و متراژ بالاتر، مواردی از خارج از ضوابط و ناپایداری شهری را به دنبال داشته است. در جدول (4)، تراکم، مساحت و جمعیت نواحی چهارگانه این منطقه در دوره زمانی 1390ـ1400 ارائه‌شده است.
جدول 4- جمعیت، سطح و تراکم نواحی چهارگانه منطقه 22 کلان‌شهر تهران
ناحیه | جمعیت | مساحت (هکتار) | سرانه ناخالص زمین (مترمربع) | |||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
1390 | 1400 | 1390 | 1400 | |||||
1 | 36575 | 54747 | 5/689 | 5/188 | 126 | |||
2 | 32610 | 43268 | 1/1784 | 1/547 | 3/412 | |||
3 | 12703 | 29326 | 3/1537 | 2/1210 | 2/524 | |||
4 | 56774 | 75652 | 2/2170 | 2/382 | 9/286 | |||
(یافته‌های تحقیق، 1403)
ارزش آنتروپی
ناحیه 4 در منطقه 22 بیشترین مساحت و جمعیت را در سال‌های اخیر داشته و نرخ رشد جمعیت در ناحیه 3 نیز قابل‌توجه است. محاسبات مربوط به آنتروپی مساحت و جمعیت به ترتیب در جداول 5 و 6 ارائه‌شده است. مقدار آنتروپی مساحت در سال 1390 برابر 94/0 بود. نزدیک بودن این مقدار آنتروپی به عدد یک، نشانگر پراکنده‌رویی در منطقه 22 است. همچنین فاصله نزدیک مقدار فراوانی آنتروپی (34/1) به مقدار حداکثر ln(k) (40/1) رشد پراکنده را تأیید می‌کند. مقدار آنتروپی جمعیت (81/0) نسبت به مساحت، نشان‌دهنده تمرکز بیشتر آن با وجود نزدیکی به حداکثر پراکندگی است. آنتروپی مقدار مساحت برای سال 1400 برابر با 97/0 بوده که در مقایسه با سال 1390 اندکی افزایش دارد و از این رو، دارای تمرکز کمتری است. مقدار فراوانی آنتروپی (34/1) نسبت به حداکثر مقدار ln(k) (40/1) رشد پراکنده را نشان می‌دهد. آنتروپی مقدار جمعیت در دوره 1400 برابر با 96/0 است و به مقدار یک نزدیک می‌باشد و روند افزایشی را نسبت به 1390 نشان می‌دهد؛ بنابراین مقایسه مقدار آنتروپی در سال 1400 نسبت به 1390 بیانگر پراکندگی بیشتر جمعیت در سال 1400 است.
جدول 5- ارزش آنتروپی مساحت نواحی ساخته منطقه 22 کلان‌شهر تهران
ناحیه | سال 1390 | سال 1400 | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
مساحت ساخته‌شده | Pi | Ln Pi | Pi×Ln Pi | مساحت ساخته‌شده | Pi | Ln Pi | Pi×Ln Pi | |
1 | 9/176 | 38/0 | 99/0- | 37/0- | 8/210 | 25/0 | 5/1- | 35/0 |
2 | 2/109 | 24/0 | 5/1- | 34/0- | 2/156 | 18/0 | 8/1- | 32/0 |
3 | 6/122 | 27/0 | 4/1- | 35/0- | 7/266 | 30/0 | 3/1- | 36/0 |
4 | 7/65 | 15/0 | 8/1- | 28/0- | 9/263 | 30/0 | 3/1- | 37/0 |
40/1=ln(k) | 34/1=H سال 1390 94/0=G | 34/1=H سال 1400 96/0=G | ||||||
(یافته‌های تحقیق، 1403)
جدول 6- ارزش آنتروپی جمعیت نواحی ساخته منطقه 22 کلان‌شهر تهران
ناحیه | سال 1390 | سال 1400 | ||||||||
جمعیت | Pi | Ln Pi | Pi×Ln Pi | جمعیت | Pi | Ln Pi | Pi×Ln Pi | |||
1 | 36575 | 29/0 | 27/1- | 36/0- | 54747 | 28/0 | 30/1- | 36/0- | ||
2 | 32610 | 26/0 | 38/1- | 35/0- | 43268 | 22/0 | 54/1- | 34/0- | ||
3 | 12703 | 13/0 | 8/2- | 18/0- | 29336 | 15/0 | 00/2- | 29/0- | ||
4 | 56774 | 45/0 | 83/0- | 37/0- | 72651 | 37/0 | 02/1- | 37/0- | ||
40/1=ln(k) | 14/1=H سال 1390 81/0=G | 34/1=H سال 1400 96/0=G | ||||||||
(یافته‌های تحقیق، 1403)
ضریب جینی
پراکنش جمعیت با استفاده از ضریب جینی محاسبه‌شده است (جدول 7). ارقام برای 1390 و 1400 به ترتیب 28/0 و 18/0 است که فاصله آن با یک زیاد است و نشان می‌دهد توزیع جمعیت در ناحیه‌های چهارگانه در منطقه 22 کلان‌شهر تهران متعادل است.
جدول 7- ضریب جینی سال‌های 1390 و 1400 منطقه 22 کلان‌شهر تهران
ناحیه |
| xi | yi | xi×yi | |
|
| 1390 | 1400 | 1390 | 1400 |
1 | 12/0 | 29/0 | 28/0 | 18/0 | 17/0 |
2 | 30/0 | 26/0 | 22/0 | 05/0 | 09/0 |
3 | 26/0 | 13/0 | 15/0 | 24/0 | 12/0 |
4 | 35/0 | 45/0 | 37/0 | 10/0 | 03/0 |
ضریب جینی |
|
|
| 28/0 | 20/0 |
(یافته‌های تحقیق، 1403)
ضریب موران
نتایج مربوط به ضریب موران در جدول 8 و شکل‌های 2 و 3 نشان داده‌شده است. ضریب موران منطقه موردمطالعه در دو مقطع زمانی 1390 (18/0) و 1400 (071/0) نشانگر الگوی انباشت به شکل خوشه‌ای است.
جدول 8-شاخص موران با توجه به عامل تراکم ساختمانی
سال | شاخص موران | ضریب مورد انتظار | واریانس | ارزش z |
1390 | 18/0 | 008/0- | 0009/0 | 28/5 |
1400 | 071/0 | 003/0- | 0002/0 | 9/4 |
(یافته‌های تحقیق، 1403)
شکل 2- توسعه پراکنده منطقه 22 تهران بر اساس ضریب موران در سال 1400
شکل 3- توسعه پراکنده منطقه 22 تهران بر اساس ضریب موران در سال 1390
مدل هلدرن
نتایج مدل هلدرن در دوره مطالعاتی نشان می‌دهد تنها در ناحیه 4 نزدیک به 79 درصد رشد شهر مربوط به توسعه افقی و 21 درصد ناشی از رشد جمعیت بوده و در ناحیه 2 به دقیق برعکس این قضیه اتفاق افتاده است. در نواحی یک و سه نیز نشانگر افزایش جمعیت است، اما با توسعه کالبدی همخوانی نداشته است.
جدول 9- تحلیل پراکنده‌رویی شهری با مدل هلدرن در منطقه 22 کلان‌شهر تهران
ناحیه | رابطه هلدرن | معادله نهایی | نتیجه |
|---|---|---|---|
1 | (194/1)ln= (798/0) ln + (498/1)ln | 177/0= 228/0 – 404/0 | 1= 29/1-29/2 |
2 | (436/1)ln= (082/1) ln + (328/1)ln | 363/0= 079/0 + 284/0 | 1=21/0 + 79/0 |
3 | (186/2)ln= (224/0) ln + (782/9)ln | 782/0= 500/1 – 282/2 | 1= 92/1-92/2 |
4 | (064/4)ln= (050/3) ln + (333/1)ln | 404/1= 116/1 + 288/0 | 1= 79/0+21/0 |
(یافته‌های تحقیق، 1403)
شاخص VHG
تحلیل وضعیت توسعه شهری با شاخص VHG در منطقه 22 کلان‌شهر تهران در جدول 10 است. در منطقه 22 در مقطع زمانی 1390ـ1400 گسترش عمودی بسیار بالا است. همچنین مطابق اولویت‌بندی، در ناحیه 1، رشد عمودی شدیدتر با مقدار 61/0 از حداکثر مقدار یک وجود دارد و کمترین شدت توسعه عمودی نسبت به رشد افقی، به ناحیه 1 با حدود 35/0 اختصاص دارد (جدول 10).
جدول 10- تحلیل وضعیت رشد شهری با شاخص VHG در منطقه 22 تهران
ناحیه | سال 1390 | سال 1400 | مقدار نهایی | اولویت |
1 | 28/0 | 56/0 | 29/0 | 4 |
2 | 27/0 | 87/0 | 61/0 | 1 |
3 | 32/0 | 68/0 | 37/0 | 3 |
4 | 30/0 | 81/0 | 52/0 | 2 |
(یافته‌های تحقیق، 1403)
روند گسترش نواحی مسکونی طی سال‌های 1390 تا 1400 فرایند افزایشی شدیدتری داشته و این مهم در سال 1400 به مقدار معینی روشن‌تر به نظر می‌رسد. این فرایند نشانگر گسترش مناطق مسکونی در منطقه 22 تهران می‌باشد که با گذر زمان اتفاق افتاده است.
تحلیل معیار برنامه‌ریزی
در تحلیل معیار برنامه‌ریزی کالبدی برای رشد هوشمند، ابتدا یافته توصیفی مبتنی بر آرای شهروندان مورد پرسشگری به‌عنوان حجم نمونه ارائه می‌شود (جدول 11).
جدول 11- نظر شهروندان منطقه 22 تهران درباره زیرشاخص‌های کالبدی رشد هوشمند
زیرشاخص‌ها | بسيار مناسب | متناسب | بینابین | نامناسب | بسيار نامناسب |
|---|---|---|---|---|---|
درصد بالای گسترش عمودی ساختمان‌ها نسبت به توسعه افقی آن‌ها | 95 | 108 | 59 | 104 | 18 |
افزایش سطح و تراکم مسکن در بافت‌های موجود | 8 | 22 | 18 | 152 | 184 |
استفاده از مصالح بومی | 14 | 7 | 28 | 145 | 190 |
افزایش انواع مختلف مسکن سازگار با درآمد مردم | 10 | 8 | 10 | 154 | 202 |
ساخت‌وساز در زمین‌های متروک و بایر | 14 | 16 | 11 | 154 | 189 |
سازگاری ساخت با شرایط طبیعی و آب و هوایی | 38 | 56 | 58 | 102 | 130 |
ترکیب کاربری‌های تجاری و مسکونی و یا در مجاورت همدیگر | 21 | 25 | 36 | 121 | 181 |
توزیع کارکردهای مختلف در داخل ساختمان‌ها و حاشیه خیابان‌ها | 11 | 23 | 21 | 113 | 216 |
پهنه‌بندی ترکیبی | 11 | 12 | 16 | 149 | 196 |
(یافته‌های تحقیق، 1403)
حدود 28 درصد از پاسخگویان درصد گسترش عمودی ساختمان‌ها را متناسب و 27 درصد آن را نامتناسب می‌دانند. در سال‌های اخیر ساختمان‌های بلندمرتبه در محله‌هایی چون دریاچه خلیج‌فارس و چیتگر اغلب از سوی تعاونی‌های مسکن ساخته‌شده‌اند که از جمله دلایل مهم در تأیید شماری از شهروندان است. با وجود این، بسیاری از این بناها خالی هستند و نقشی در تغییر تراکم جمعیتی و مسکونی ندارند و در نتیجه به رشد هوشمند منطقه نیز یاری نمی‌رسانند. همان‌طور که مشخص است، بسیاری از پاسخگویان، نظر متناسبی نسبت به سایر زیرشاخص‌ها ندارند و این امر بیانگر چالش بسیار جدی در تعادل‌سازی توسعه و رشد کالبدی منطقه و پیاده‌سازی اصول رشد هوشمند برای آن است. از نظر تحلیل آمار استنباطی، آزمون تی‌تک نمونه برای پرسشنامه شهروندی تحقیق به‌عمل‌آمده و خروجی آن به تفکیک نواحی چهارگانه در منطقه 22 نشان داده‌شده است (جدول 12).
جدول 12- وضعیت زیرشاخص‌های رشد هوشمند در حوزه برنامه‌ریزی کالبدی به تفکیک نواحی
شرح |
| ناحیه 1 | ناحیه 2 | ناحیه 3 | ناحیه 4 |
|---|---|---|---|---|---|
شاخص توسعه مسکن | میانگین | 62/2 | 78/2 | 13/2 | 56/2 |
انحراف معیار | 81/9- | 75/23 | 43/8 | 21/10 | |
آماره تی | 86/12- | 02/15 | 14/6- | 67/6 | |
درجه آزادی | 89 | 68 | 39 | 160 | |
سطح معناداری | 000/0 | 000/0 | 000/0 | 000/0 | |
کاربری مختلط | میانگین | 85/1 | 43/2 | 45/2 | 39/2 |
انحراف معیار | 45/5 | 15/21 | 21/10 | 31/9 | |
آماره تی | 67/13- | 15/12 | 07/6 | 32/6- | |
درجه آزادی | 89 | 68 | 39 | 160 | |
سطح معناداری | 000/0 | 000/0 | 000/0 | 000/0 |
(یافته‌های تحقیق، 1403)
بر اساس آزمون تک‌نمونه برای دو شاخص توسعه مسکن و کاربری مختلط، میانگین حاصل برای هر چهار ناحیه از منطقه 22 پایین‌تر از مقدار متوسط (3) هستند و در نتیجه، در سطح مطلوبی قرار ندارند. جلوگیری از رشد بدون ضابطه در منطقه و هدایت آگاهانه و برنامه‌ریزی‌شده زمین که در آن، ملاحظات مخاطره‌های طبیعی نیز اعمال می‌شود جزئی از اصول برنامه‌ریزی هوشمندانه برای کاربری زمین هستند. در منطقه 22 کلان‌شهر تهران، وجود تعارض در میان «پهنه‌های کاربری و کارکردهای مسکونی» با حوزه‌های حفاظتی ـ انتظامی و فعالیت‌های دیگر از جمله تجاری، خدماتی و آموزشی به‌طور کامل مشهود است که نمونه آن را می‌توان در بخش شرقی رود ـ دره وردآورد مشاهده کرد که به‌جای نگهداری اصولی و اتخاذ تدابیری چون ساخت سیل‌گیر، با میزان گسترده ساخت‌سازها و رشد شهرک‌های مسکونی روبرو بوده است. وضعیت موجود در منطقه 22 عدم توجه به ظرفیت‌های محیطی ـ طبیعی را در برنامه‌ریزی کاربری زمین نشان می‌دهد و این امر به معنای نگرش برای توسعه کالبدی محض است و با اصول رشد هوشمند سازگاری ندارد.
نتیجهگیری و ارائه پیشنهادها
در سالیان اخیر، بسته به افزایش جمعیت، مهاجرت و مسائل اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، شهرها به‌طور بی‌برنامه و خارج از چارچوب رشد کرده‌اند که به شکل بی‌قاعده و با عنوان پراکنده‌رویی شهری یا بر اساس تغییر ساختار شهری بوده که زمینه‌ساز مسائل مختلفی برای مدیریت شهری بوده‌اند. منطقه 22 نیز که بزرگ‌ترین قلمرو مکانی در پهنه کلان‌شهر تهران است، از الگوهای ناموزون رشد و مسائل مذکور تأثیر زیادی پذیرفته است.
مطابق نتایج این تحقیق، مقدار آنتروپی مساحت در 1400 نسبت به 1390 به میزان ناچیزی افزایش یافته و تمرکز آن نیز کمتر است. آنتروپی جمعیت در 1400 نسبت به 1390 افزایش دارد و به مقدار یک نزدیک‌تر شده که نشان از پراکنش بیشتر جمعیت در 1400 بوده است. نتایج حاصل از ضریب جینی، توزیع متعادل جمعیت را در نواحی چهارگانه از منطقه 22 تهران نشان می‌دهد. ضریب موران این منطقه در دو مقطع زمانی، بیانگر الگوی انباشت خوشه‌ای است. بر اساس مدل هلدرن، به‌غیراز ناحیه چهار، توسعه کالبدی شهر بیشتر در ارتباط با «رشد جمعیت» و رشد جمعیت نسبت به «توسعه افقی و پراکنده شهری» بسیار شدید بوده است. شاخص VHG بالا رفتن سطح گسترش عمودی را در منطقه بازتاب می‌دهد و شدیدترین بخش آن نیز مربوط به ناحیه یک است یعنی تمایل به ساخت بناهای مرتفع در سالیان اخیر با توجه به رشد جمعیت، شرایط اقتصادی، شرایط محیطی و آب و هوایی منطقه 22 برای متولیان و فعالان ساخت‌وساز بسیار سودآوری داشته است. مجموع ضرایب محاسبه‌شده نشان می‌دهد با وجود الگوی پراکنده در منطقه 22، سطح و میزان آن رو به کاهش است؛ به‌عبارت‌دیگر، پراکنده‌رویی در منطقه 22 به شکل تک‌قطبی نبوده است. همچنین مهاجرت‌های گسترده به منطقه، سیاست‌های مسکن و زمین در طول چند دهه اخیر، وجود ابهام‌های متعدد در مقررات و قوانین شهری، تغییرهای مکرر و متعدد در نظام مدیریت شهری از جمله عوامل اصلی در پراکنش منطقه 22 هستند.
در برنامه‌ریزی برای توسعه کالبدی و سازگار با رهیافت رشد هوشمند ضروری است که بخش‌های گوناگون زمین برای امکانات و خدمات مختلف مورد استفاده قرار بگیرند. این امر مستلزم نگرش چندبعدی و منظمی است که از مولفه‌های متعددی بهره‌مند می‌شود. تعیین تراکم مطلوب و بهین مسکونی و جمعیتی در هر چهار ناحیه و توزیع متعادل و استاندارد سرانه‌ها بایستی در برنامه‌ریزی توسعه منطقه 22 توجه داده شود. در شهرک‌های نوساز منطقه، کمبود سرانه آموزشی از جمله نارضایتی‌های شهروندان است و اغلب تعاونی‌های مسکن فقط به ساخت واحدهای مسکونی اهتمام دارند. همین معضل را می‌توان در سرانه‌های درمانی ـ بهداشتی نیز مشاهده کرد و عدم تعادل در پراکنش فضایی این‌گونه خدمات حساس و مهم شوربختانه مشاهده می‌شود.
با استناد به یافته‌های تحقیق در منطقه 22 کلان‌شهر تهران، پیشنهاد می‌شود از ظرفیت‌ها و توان‌های موجود برای بهینه‌سازی رشد و توسعه کالبدی و پیاده‌سازی اصول رشد هوشمند در زمینه برنامه‌ریزی کالبدی استفاده شود که البته این‌گونه بهره‌برداری نیز باید خردمندانه و مبتنی بر به‌کارگیری الگوهای منطقی باشد. درعین‌حال، سیاست‌گذاری منطبق با توزیع متناسب تراکم مسکونی و سازگار سازمان فضایی موجود در منطقه 22، توجه به مطالبات شهروندان و به‌کارگیری رویکرد مشارکتی، کشف فرصت‌ها و ایجاد سازوکاری متناسب برای ساخت‌وساز متعادل برای پیاده‌سازی مولفه‌های رشد هوشمند و بهبود الگوی توسعه شهری در منطقه هدف، جزو پیشنهادهای این تحقیق است.
منابع
ابراهیمی، مازیار؛ و معرف، مریم. (1397). توسعه پایدار شهری بر مبنای رشد هوشمند شهری: تحلیلی بر مؤلفه‌ها، ویژگی‌ها و مزایای شهر هوشمند. پژوهش در هنر و علوم انسانی، 3(10)، 25ـ34. https://ensani.ir/file/download/article/1541244124-10129-35-4.pdf
ابونوری، اسمعیل؛ خوشکار، آرش؛ و داودی، پدرام . (1392). تجزیه ضریب جینی در ایران برحسب مناطق شهری و روستایی. فصلنامه تحقیقات اقتصادی، 48(3)، 1ـ12. https://doi.org/10.22059/jte.2013.35805
آروین، محمود؛ پوراحمد، احمد؛ زیاری، کرامت‌الله و زنگنه شهرکی، سعید. (1400). شناسایی و اولویت‌بندی محرک‌های بهره‌گیری از شهر فشرده (مطالعه‌ی موردی: شهر اهواز). مطالعات جغرافیایی مناطق خشک، 12(45)، 36ـ57. https://jargs.hsu.ac.ir/article_161548.html
آزادی، زیور؛ مجتبی‌زاده خانقاهی، حسین؛ و امیراحمدیان، بهرام. (1399). تحلیل فضایی شاخص‌های رشد هوشمند شهری (مطالعه موردی: منطقه 22 شهر تهران). جغرافیا (برنامه‌ریزی منطقه‌ای)، 10(4)، 199ـ216. https://dor.isc.ac/dor/20.1001.1.22286462.1399.10.4.13.0
اشرفی، حسین؛ بردی‌آنامرادنژاد، رحیم؛ و لطفی، صدیقه. (1401). بررسی و تحلیل الگوی گسترش کالبدی شهر قائم‌شهر با رویکرد رشد هوشمند شهری. مطالعات ساختار و کارکرد شهری، 10(34)، 7ـ36. https://doi.org/10.22080/usfs.2022.23763.2272
افضلی، مرضیه؛ ابدالی، یعقوب؛ و حیدری، اصغر. (1399). تحلیل کالبدی ـ فضایی شهر خرم‌آباد با استفاده از شاخص‌های رشد هوشمند شهری. پژوهش و برنامه‌ریزی شهری، 11(43)، 35ـ50. https://dorl.net/dor/20.1001.1.22285229.1399.11.43.3.6
اکبری، محمود؛ عزیزی، محمد؛ جهانی‌راد حجت‌اله؛ و پاشاپور، حجت‌اله. (1402). بکارگیری تکنیک آراس جهت تحلیل شاخص‌های توسعه مسکن (مطالعه موردی: شهرهای کهگیلویه و بویراحمد). فصلنامه پژوهش و برنامه‌ریزی شهری، 14(55)، 79ـ92. https://doi.org/10.30495/jupm.2021.27606.3834
آنامرادنژاد، رحیم بردی؛ و محمدی کاظم آبادی، لیلا. (1402). بررسی چالش‌های توسعه شهری با تاکید بر شاخص‌های کالبدی (مطالعه موردی: شهر اراک). پژوهش‌های جغرافیای انسانی، 55(2)، 99ـ118. https://doi.org/10.22059/jhgr.2022.323805.1008300
آنامرادنژاد، رحیم؛ نیک‌پور، عامر؛ و حسنی، زهره. (1397). تحلیل کالبدی ـ فضایی نواحی شهری بر اساس شاخص‌های رشد هوشمند شهری (مطالعه موردی: شهر بابل). پژوهش و برنامه‌ریزی شهری، 9(34)، 19ـ30. https://dorl.net/dor/20.1001.1.22285229.1397.9.34.2.3
انجمن بین‌المللی مدیریت شهری. (1398). حرکت به سوی رشد هوشمند شهری: اصول و سیاست‌های اجرایی. ترجمه: سمانه همتی‌زاده، سعید زنگنه شهرکی. تهران. انتشارات آراد.
انصاری، میترا؛ ولی شریعت‌پناهی، مجید؛ ملک حسینی، عباس؛ و مدیری، مهدی. (1400). مدل‌یابی عوامل موثر بر تحقق‌پذیری اصول رشد هوشمند در شهر ملایر. آمایش فضا و ژئوماتیک، ۲۵(۲)، ۱-۳۴. http://hsmsp.modares.ac.ir/article-21-42841-fa.html
بهاتا، باسودب. (1393). تحلیل رشد شهری و پراکنده‌رویی با استفاده از داده‌های سنجش از دور. ترجمه: ابوالفضل مشکینی، فریاد پرهیز و حافظ مهدنژاد. ساری. جهاد دانشگاه واحد مازندران.
پریزادی، طاهر؛ و هرائینی، مصطفی. (1401). ارزیابی سیاست ایجاد بانک زمین در ایران با تکیه بر روش تحلیل محتوای کیفی. جغرافیا (نشریه انجمن جغرافیایی ایران)، 20(73)، 119ـ136. https://dor.isc.ac/dor/http://dor.net/dor/20.1001.1.27833739.1401.20.73.7.5
پلتن، جوزف، ان؛ و سینگ، ایندو. (1401). شهرهای هوشمند امروز و فردا: فناوری، زیرساخت و امنیت بهتر. ترجمه کرامت‌اله زیاری و همکاران. تهران. انتشارات سیمای دانش.
پورطاهری، مهدی. (1393). راهبردها و سیاست‌های توسعه کالبدی سکونتگاه‌های روستایی (با تأکید بر تجربیات جهانی و ایران). تهران. انتشارات بنیاد مسکن انقلاب اسلامی. چاپ دوم.
ترابی، علی. (1398). روش‌های تصمیم‌گیری چندمعیاره با نگرشی کاربردی. تهران. انتشارات دانشگاه تهران.
تفکری، اکرم؛ و وارثی، حمیدرضا. (1399). بررسی الگوی رشد شهرهای پیرامون کلان‌شهر تهران با تأکید بر سیاست‌های دولت بر زمین شهری؛ نمونه موردی: شهر دماوند. جغرافیا و برنامه‌ریزی، 24(73)، 95ـ120. https://doi.org/10.22034/gp.2020.10863
جنکس، مایک و بورگس، رود. (1399). شهرهای فشرده: فرم‌های پایدار شهری برای کشورهای رو به توسعه. ترجمه: امین شهسوار، نجم‌الدین رش شیلان‌آباد و فرزین زرزا. تهران. انتشارات آریادانش.
حامدی، علیرضا؛ درسخوان، رسول؛ و فرامرزی‌اصل، مهسا. (1398). چارچوب عملیاتی تبیین و اندازه‌گیری شاخص‌های پراکنده‌رویی شهری با کاربست تجربیات جهانی مورد مطالعه: شهر ارومیه. صفه، 29(85)، 117ـ142. https://doi.org/10.29252/soffeh.29.2.117
حسینی، هادی و حسینی، معصومه. (1396). پراکنده رویی در شهرها ـ عوامل پیامدها و راهکارها. تهران. انتشارات نگارستان اندیشه.
حکمت‌نیا، حسن. (1398). اولویت‌بندی نقش مؤلفه‌های توسعه میان‌افزا (درون‌زا) در توسعه فیزیکی شهر با رویکرد تحقق شهر هوشمند (مطالعه موردی: شهر یزد). برنامه‌ریزی توسعه کالبدی، 6(15)، 123ـ133. https://doi.org/10.30473/psp.2019.6393
رستمی، محمدحسین؛ انوری، فردوس؛ و امامدادی‌طارمی، محمدمهدی. (1400). تحلیل فضایی پراکنده‌رویی شهری با استفاده ازGIS و مدل هلدرن (مطالعه‌ی موردی؛ شهر بستک، استان هرمزگان). مطالعات توسعه پایدار شهری و منطقه‌ای، 2(3)، 100ـ121. https://www.srds.ir/article_132603_376ef573dabe635317203f2485e7381a.pdf
زیاری، کرامت‌الله؛ حاجی‌بابایی، سعید؛ و ذاکرحقیقی، کیانوش. (1400). تحلیل کالبدی- فضایی مناطق شهری همدان بر اساس تلفیق شاخص‌های رشد هوشمند. آمایش جغرافیایی فضا، 11(42)، 127ـ142. https://doi.org/10.30488/gps.2020.227234.3227
زینالی عظیم، علی؛ موسوی، میرسعید؛ و سرور، رحیم. (1403). ارزیابی توسعه کالبدی شهر تبریز به لحاظ فشردگی با رتبه‌بندی شاخص‌های رشد هوشمند شهری (مطالعه موردی منطقه 2، 4 و 7). فصلنامه آمایش محیط، 65(17)، 1ـ28. https://sanad.iau.ir/Journal/ebtp/Article/987676
سامی، ابراهیم؛ و کرباسی، پوران. (1399). ارزیابی وضعیت کمی و کیفی روند توسعه مسکن در شهر مراغه. فصلنامه جغرافیا (برنامه‌ریزی منطقه‌ای)، 10(38)، 393ـ406. https://dor.isc.ac/dor/20.1001.1.22286462.1399.10.38.55.0
سرتیپی، زهرا؛ مدیری، مهدی؛ و پیشگاهی‌فرد، زهرا. (1401). ظرفیت‌سنجی توسعه پایدار شهری و پس‌کرانه‌های آن بر اساس معیارهای پدافند غیرعامل (مطالعه موردی: منطقه لواسانات). فصلنامه علمی برنامه‌ریزی منطقه‌ای، 12(47)، 23ـ38. https://doi.org/10.30495/jzpm.2022.5405
سلیمانی، مهرنجانی، محمد؛ شهسوار، امین؛ و عبادی قره‌بابا، نادر. (1403). آینده‌نگاری توسعه فضایی ناحیه‌های پیراشهری (مورد پژوهی: محدوده جنوبی منطقه 19 کلان‌شهر تهران). جغرافیا و آینده‌پژوهی منطقه‌ای، 2(3)، 1ـ23. https://doi.org/10.30466/grfs.2024.55076.1038
شهسوار، امین؛ کمانرودی کجوری، موسی؛ پریزادی، طاهر؛ و ابوالقاسم‌پور، مه‌لقا. (1399). برنامه‌ریزی راهبردی توسعه محله‌های شهری تهران (مورد مطالعه: محله فردوسی منطقه 12). تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، 20(57)، 281ـ295. http://jgs.khu.ac.ir/article-1-2838-fa.html
ضمیری، محمدرضا؛ ضمیری، مهسا؛ و نسترن، مهین. (1394). روش‌های کمی در تحلیل توسعه فضایی مسکن شهری بجنورد (1384ـ1394). فصلنامه مطالعات شهری، 5(17)، 67ـ76. https://urbstudies.uok.ac.ir/article_16023_cb439a6f5725e8c783681e7faa447f1e.pdf
طاهری، فروزان؛ رهنما، محمدرحیم؛ خوارزمی، امیدعلی و خاکپور، براتعلی. (1401). بررسی وضعیت فشردگی شهر شاندیز با تأکید بر نظریه شهر اکولوژیک. جغرافیا و توسعه ناحیه‌ای، 20(39)، 27ـ50. https://doi.org/10.22067/jgrd.2021.48974.0
عبدالی، ابراهیم؛ کلانتری خلیل‌آباد، حسین؛ و پیوسته‌گر، یعقوب. (1398). تحلیل فضایی ـ کالبدی نواحی شهری بر اساس شاخص‌های رشد هوشمند شهری نمونه موردی: شهر یاسوج. دانش شهرسازی، 3(7)، 83ـ97. https://doi.org/10.22124/upk.2019.13163.1190
علی‌اکبری، اسماعیل؛ شاطریان، محسن؛ و شیخ‌زاده، فاطمه. (1398). سنجش ظرفیت اجتماعی در پذیرش اصول رشد هوشمند در نواحی شهری (مطالعه موردی: کاشان). پژوهش‌های جغرافیای برنامه‌ریزی شهری، 7(2)، 239ـ264. https://doi.org/10.22059/jurbangeo.2019.226756.668
علیزاده، حسن؛ و خلج, محمد. (1399). ارزیابی توسعه کالبدی شهر اصفهان بر اساس تحلیل خطر زمین‌لرزه. برنامه‌ریزی توسعه کالبدی، 7(2)، 97ـ110. https://doi.org/10.30473/psp.2020.7009
فرج‌زاده، کرامت‌الله؛ موسوی، میرنجف و مصیب‌زاده، علی. (1401). تحلیل فضایی ـ کالبدی شاخص‌های رشد هوشمند شهری در مناطق چهارگانه (23 محله) یاسوج بر اساس مدل‌های تصمیم‌گیری چند معیاره. جغرافیا و توسعه فضای شهری، 9(16): 53ـ76. https://doi.org/10.22067/jgusd.2021.46479.0
فلاح حقیقی، نگین؛ رمضان‌پور نرگسی، قاسم؛ عبدالله‌زاده، غلامحسین؛ و شریفی, زینب. (1402). ارزیابی توسعه‌یافتگی استان‌های کشور بر اساس شاخص‌های زیربنایی. جغرافیا و برنامه‌ریزی، 27(83)، 103ـ116. https://doi.org/10.22034/gp.2023.14197
قربانی، رسول و نوشاد، سمیه. (1387). راهبردهای رشد هوشمند در توسعه شهری: اصول و راهکارها. جغرافیا و توسعه، 6(12): 163ـ180. https://doi.org/10.22111/gdij.2008.1248
کریمی‌اسبو، کوثر و اشرفی، حسین. (1400). ارزیابی گسترش کالبدی شهری با رویکرد رشد هوشمند شهری (مورد مطالعه: شهر جویبار). چشم‌انداز شهرهای آینده، 2(5): 77ـ90. http://jvfc.ir/article-1-90-fa.html
محمدی خوش‌بین، حامد؛ و یاران، علی. (1398). راهکارهای توسعه مسکن در شهرهای کوچک، مطالعۀ موردی: شهر خُمام در استان گیلان. باغ نظر، 16(78)، 15ـ26. https://doi.org/10.22034/bagh.2019.159599.3884
محمدی‌دوست، سلیمان؛ خانی‌زاده، محمدعلی و زیلایی، شهباز. (1395). امکان‌سنجی به‌کارگیری اصول نوشهرگرایی در بازآفرینی پایدار محلات ناکارآمد و مسئله‌دار شهری با تأکید بر رشد هوشمند (مورد پژوهی: بخش مرکزی شهر اهواز). برنامه‌ریزی منطقه‌ای، 6(24)، 215ـ230. https://dorl.net/dor/20.1001.1.22516735.1395.6.24.17.1
مدنی، رامین؛ عینی‌فر، علیرضا؛ جاد، بروس؛ و جلیلی، محمد. (1397). تبیین عوامل مؤثر بر شکل‌گیری حس‌تعلق اجتماعی در مجموعه‌های مسکونی محصور، مورد مطالعاتی: مجموعه‌های مسکونی شهر همدان. معماری و شهرسازی آرمان شهر، 11(25)، 163ـ176. https://www.armanshahrjournal.com/article_85085.html
مرادی، مهدی؛ پریزادی، طاهر؛ و عندلیب، علیرضا. (1400). تحلیل سیاست‌های زمین و مسکن و میزان اثرگذاری آن‌ها بر توسعه کالبدی شهرها (مورد مطالعه: منطقه 15 شهرداری تهران). مطالعات ساختار و کارکرد شهری، 8(27)، 133ـ160. https://doi.org/10.22080/usfs.2021.17535.1889
مشکینی، ابوالفضل؛ زنگانه، احمد و مهدنژاد، حافظ. (1393). درآمدی بر پراکنده‌رویی (خزش) شهری. تهران. انتشارات جهاد دانشگاهی واحد خوارزمی.
مهدوی، افسون؛ جلال‌آبادی، لیلا؛ و مبشر، سارا. (1401). شناسایی عوامل کلیدی موثر بر توسعه پایدار منظومه‌های روستایی ـ شهری با تکنیک آینده‌پژوهی (مطالعه موردی: منظومه فهرج). فصلنامه چشم‌انداز شهرهای آینده، 3(3)، 1ـ22. http://jvfc.ir/article-1-211-fa.html
مولایی قلیچی، محمد؛ مشکینی، ابوالفضل؛ و خاوریان گرمسیر, امیر. (1395). روندهای پراکنده‌رویی شهری و برنامه‌ریزی توسعه فضایی پایدار (مطالعه موردی: منطقه 2 تهران). معماری و شهرسازی پایدار، 4(2)، 43ـ54. https://jsaud.sru.ac.ir/article_665.html
References:
Abdali, E., Kalantari Khalilabad, H. and Peyvastehgar, Y. (2019). Spatial - Physical Analysis of the Urban Areas Based On the Smart Growth Indicators (Case Study: Areas of Yāsuj City). Urban Planning Knowledge, 3(2), 83-97. https://doi.org/10.22124/upk.2019.13163.1190 [In Persian]
Abounoori, E., Khoshkar, A. and Davoudi, P. (2013). Gini Coefficient Decomposition in Iran in Terms of Urban and Rural Areas. Journal of Economic Research (Tahghighat- E- Eghtesadi), 48(3), 1-12. https://doi.org/10.22059/jte.2013.35805 [In Persian]
Afzali, M., Abdali, Y., & Heydari, A. (2021). Physical-Spatial Analysis of Khorramabad City Using Urban Intelligence Growth Indices., 11(43), 35-50. https://dorl.net/dor/20.1001.1.22285229.1399.11.43.3.6 [In Persian]
Akbari, M., Azizi, M., Jahanirad, H. A., & pashapour, H. A. (2024). Application of Aras technique in the analysis of housing development indicators in the cities of Kohgiluyeh and Boyer-Ahmad. , 14(55), 79-92. https://doi.org/10.30495/jupm.2021.27606.3834 [In Persian]
Aliakbari, E., Shaterian, M., & Sheikhzadeh, F. (2019). Evaluation of Social Capacity in Accepting Smart Urban Growth Principles (Case Study: Kashan). Geographical Urban Planning Research (GUPR), 7(2), 239-264. https://doi.org/10.22059/jurbangeo.2019.226756.668 [In Persian]
Alizadeh, H., & Khalaj, M. (2020). Evaluation of Physical Development of Isfahan City Based on Earthquake Risk Analysis. Physical Social Planning, 7(2), 97-110. https://doi.org/10.30473/psp.2020.7009 [In Persian]
Annamoradnejad, R.., & Mohammadi Kazemabadi, L. (2023). Investigating the challenges of urban development with emphasis on physical indicators (Case study: Arak city). Human Geography Research, 55(2), 99-118. https://doi.org/10.22059/jhgr.2022.323805.1008300 [In Persian]
Ansari, M. (2021). Modeling Factors Affecting the Implementability of Smart Growth Principles in Malayer. MJSP, 25(2), 1-34. https://hsmsp.modares.ac.ir/browse.php?a_id=42841&sid=21&slc_lang=en [In Persian]
Artmann, M., Kohler, M., Meinel, G., Gan, J., & Ioja, I. C. (2019). How smart growth and green infrastructure can mutually support each other—A conceptual framework for compact and green cities. Ecological Indicators, 96: 10-22. https://doi.org/10.1016/j.ecolind.2017.07.001
Arvin, M., pourahmad, A., Ziyari, K. and zangenh shahraki, S. (2022). Identify and investigate the drivers to use the compact city (Case study: Ahvaz city). Journal of Arid Regions Geographic Studies, 12(45), 36-57. https://jargs.hsu.ac.ir/article_161548.html?lang=en [In Persian]
Ashrafi, S. H., Annamoradnejad, R., & Lotfi, S. (2023). Investigation and analysis of physical expansion pattern of Ghaemshahr city with smart urban growth approach. Urban Structure and Function Studies, 10(34), 7-36. https://doi.org/10.22080/usfs.2022.23763.2272 [In Persian]
Azadi, Z., Mojtabazadeh, H., & Amirahmadiyan, B. (2020). Providing optimum pattern urban smart growth (Case Study: District 22 of Tehran City). Geography (Regional Planning), 10(40), 199-216. https://dor.isc.ac/dor/20.1001.1.22286462.1399.10.4.13.0 [In Persian]
Barnett, J. (2018). Smart growth in a changing world. Londen and NewYork. Routledge.
Benton-Short, L., & Short, J.R. (2008). Cities and Nature. Londen and NewYork. Routledge.
Bhatta, B. (2014). Analysis of Urban Growth and Sprawl Using Remote Sensing Data. Translated by: Abolfazl Meshkini, Faryad Parhiz, and Hafez Mahdnezhad. Sari. Jahad University of Mazandaran Branch. [In Persian]
Blanc, F., & White, T. (2020). Life in London’s changing densities. Urban Geography, 41(10): 1318-1325. https://doi.org/10.1080/02723638.2020.1850630
Caves, R. W. (2005). Encyclopedia of the City. Oxfordshire. Taylor & Francis.
Cecilio, J., Calderia, F., & Wanzeller, C. (2018). CityMii - An integration and interoperable middleware to manage a Smart City. Procedia Computer Science, 130: 416-423. https://doi.org/10.1016/j.procs.2018.04.062
Chakraborty, S., Maity, I., Dadashpoor, H., Novotnẏ, J., & Banerji, S. (2022). Building in or out? Examining urban expansion patterns and land use efficiency across the global sample of 466 cities with million+ inhabitants. Habitat International, 120, 102503. https://doi.org/10.1016/j.habitatint.2021.102503
Ebrahimi, M., & Moareff, M. (2018). Sustainable urban development based on smart urban growth: An analysis of the components, characteristics, and benefits of a smart city. Research in the arts and humanities, 3(10), 25-43. https://ensani.ir/file/download/article/1536639441-10116-10-10.pdf [In Persian]
Environmental Protection Agency. (2019). What is smart growth? www.epa.gov/smartgrowth/about-smart-growth.
Fallah Haghighi, N., Ramezanpour Nargesi, G., Abdollahzadeh, G. and Sharifi, Z. (0621). Development Assessment of Provinces of Iran Based on Infrastructural Indicators. Journal of Geography and Planning, 27(83), 103-116. https://doi.org/10.22034/gp.2023.14197 [In Persian]
Farjzadeh, K. and Mosayyebzadeh, A. (2022). Spatial-Physical Analysis of Smart City Growth Indicators in Four Areas (23 Neighborhoods) of Yasuj based on Multiple-Criteria Decision-Making Models. Geography and Urban Space Development, 9(1), 53-76. https://doi.org/10.22067/jgusd.2021.46479.0 [In Persian]
Ghalehteimouri, K. J., Shamsoddini, A., Bayramzadeh, N., & Mousavi, M. N. (2023). Identifying the pleasant sounds in the city's public parks environment (Case study: Mellat riverside park, Urmia). 1., 9(1), 149–165. https://doi.org/10.25765/sauc.v9i1.690
Gorbani, R., & Noshad, S. (2008). Smart Growth Strategy in Urban Development, Principles and Approaches. Geography and Development, 6(12), 163-180. https://doi.org/10.22111/gdij.2008.1248 [In Persian]
Growing Smart Legislative Guidebook. (2013). Chicago, IL: American Planning Association. www.planning.org/publications/document/9148731.
Hamedi, A., Darskhan, R. and Fazamarzie Asl, M. (2019). An operational framework for explaining and measuring the indicators of The Urban Sprawl the city with the application of global experiences, case study: Urmia city. Soffeh, 29(2), 117-142. https://doi.org/10.29252/soffeh.29.2.117 [In Persian]
Hekmatnia, H. (2019). Prioritizing the Role of Infill Development Components in Physical Expansion of the City with Smart City Realization Approach (Case Study: Yazd). Physical Social Planning, 6(3), 123-133. https://doi.org/10.30473/psp.2019.6393 [In Persian]
Hosseini, H., & Hosseini, M. (2017). Sprawl in Cities - Factors, Consequences and Solutions. Tehran. Negarestan Andisheh Publications. [In Persian]
International Urban Management Association. (2019). Moving towards smart urban growth: principles and implementation policies. Translated by: Samaneh Hematizadeh, Saeed Zanganeh Shahraki. Tehran. Arad Publications. [In Persian]
Jenks, M., &Burgess, R. (2020). Compact Cities: Sustainable Urban Fors for Developing Countries. Translated by Amin Shahsavar et al. Tehran. Ariadanesh Publication. [In Persian]
karimiasboo K., & Ashrafi, S. (2021). Evaluation of urban physical expansion with smart urban growth approach (Case study: Jouibarcity). JFCV, 2(1). 77-90. https://jvfc.ir/article-1-90-en.html [In Persian]
Khodeir, L.M., Elsisy, A., & Nagy, M. (2016). Pre-assessment of Metropolitan Areas’ Smart Growth through Agent Based Modelling. Procedia Environmental Sciences, 34: 245-257. https://doi.org/10.1016/j.proenv.2016.04.023
Knaap, G-J., Lewis, R., Chakraborty, A., & June-Friesen, K. (2023). Smart Growth. Oxford Bibliographies in Urban Studies. https://econpapers.repec.org/bookchap/elgeebook/19149.htm
Krishnaveni, K.S., & Anilkumar, P.P. (2022). How Smart Growth Can Curb Urban Sprawl: A Case Study of a Rapidly Urbanizing City in Kerala, India. The International Archives of the Photogrammetry, Remote Sensing and Spatial Information Sciences, Volume XLIII-B3-2022. XXIV ISPRS Congress (2022 edition), 6–11 June 2022, Nice, France. https://isprs-archives.copernicus.org/articles/XLIII-B3-2022/1355/2022/
La Greca, P., Barbarossa, L., Ignaccolo, M., Inturri, G., & Martinico, F. (2011). The density dilemma. A proposal for introducing smart growth principles in a sprawling settlement within Catania Metropolitan Area. Cities, 28 (6): 527-535. https://doi.org/10.1016/j.cities.2011.06.009
Lamson-Hall, P., Angel, S., DeGroot, D., Martin, R. and Tafesse, T. (2018). A new plan for African cities: The Ethiopia Urban Expansion Initiative. Urban Studies, 56(6): 1234-1249. https://journals.sagepub.com/doi/abs/10.1177/0042098018757601
Madani, R., Einifar, A., Judd, B. and Jalili, M. (2019). Factors Affecting the Development of Sense of Community in Gated Communities: A Case Study of Gated Communities in Hamedan. Armanshahr Architecture & Urban Development, 11(25), 163-176. https://www.armanshahrjournal.com/article_85085.html?lang=en [In Persian]
Mahdavi, A., Jalalabadi, L., & Mobasher, S. (2022). Identifying the key factors affecting sustainable development of rural-urban conurbations with Futures studies technique (Case study: Fahraj conurbation). JFCV, 3(3), 1-22. http://jvfc.ir/article-1-211-en.html [In Persian]
Marohn, C. L. (2019). Strong Towns: A Bottom-Up Revolution to Rebuild American Prosperity. John Wiley & Sons.
Matsa, M., Mupepi, O., & Musasa, T. (2021). Spatio-temporal analysis of urban area expansion in Zimbabwe between 1990 and 2020: The case of Gweru city. Environmental Challenges, 4, 100141. https://doi.org/10.1016/j.envc.2021.100141
McFarlane, C. (2016). The geographies of urban density: Topology, politics and the city. Progress in Human Geography, 40(5), 629–648. https://journals.sagepub.com/doi/abs/10.1177/0309132515608694
Meshkini, A., Zanganeh, A., & Mahdnejad, H. (2014). An Introduction to Urban Sprawl (Crawl). Tehran. Jihad Daneshgahi Publications, Kharazmi Branch. [In Persian]
Miller, J. S. & Hoel, L. A. (2002). The “smart growth” debate: Best practices for urban transportation planning. Socio-Economic Planning Sciences, 36(1): 1-24. https://doi.org/10.1016/S0038-0121(01)00017-9
Mohammadi dost, S., Khanizadeh, M. A., & Zilayi, S. (2017). The Feasibility Applying the Principles of New Urbanism in Sustainable Recreation of Inefficient and Problematic Urban Areas by Emphasing on Smart Growth (Case Study: Central Part of Ahvaz City). Regional Planning, 6(24), 215-230. https://dorl.net/dor/20.1001.1.22516735.1395.6.24.17.1 [In Persian]
Mohammadi Khoshbin, H., & Yaran, A. (2019). Housing Development Strategies in Small Cities, Case Study: Khomam City in Guilan. The Monthly Scientific Journal of Bagh-e Nazar, 16(78), 15-26. https://doi.org/10.22034/bagh.2019.159599.3884 [In Persian]
Molaei Qelichi, M., Meshkini, A. and Khavarian Garmsir, A. R. (2017). Trends of urban sprawl and sustainable spatial development planning (case study: Region 2 in Tehran city). Journal of Sustainable Architecture and Urban Design, 4(2), 43-54. https://dor.isc.ac/dor/20.1001.1.25886274.1395.4.2.4.3 [In Persian]
Moradi, M., Parizadi, T., & Andalib, A. (2021). Analysis of land and housing policies and their impact on physical development of cities (Case study: District 15 of Tehran Municipality). Urban Structure and Function Studies, 8(27), 133-160. https://doi.org/10.22080/usfs.2021.17535.1889 [In Persian]
Mousavi, M. N., Shirazi, S. A., Nasar-u.-Minallah, M., & Bayramzadeh, N. (2025). Introducing the Mousavi Primate City Index for Iran’s Urban System assessment. GEOGRAPHY, ENVIRONMENT, SUSTAINABILITY, 18(1), 44–53. https://doi.org/10.24057/2071-9388-2025-3218
Mousavi, M., Jafarpour Ghalehteimouri, K., & Bayramzadeh, N. (2025). Assessing social infrastructure in border areas from a city prosperity perspective: a case study of border townships in West Azarbaijan Province, Iran. Discov. Cities, 2(1), 1–20. https://doi.org/10.1007/s44327-025-00057-3
Mousavi, M., Jafarpour Ghalehteimouri, K., Bagheri Kashkouli, A., & Bayramzadeh, N. (2024). Mitigating development barriers and addressing disparities in border cities of Iran: a comprehensive analysis of border provinces and influential factors. Geojournal, 89(4), 1–20. https://doi.org/10.1007/s10708-024-11181-9
Parizadi, T., & Hareeni, M. (2022). Evaluation of the policy of establishing a land bank in Iran based on the method of qualitative content analysis. Geography, 20(73), 119-136. https://dor.isc.ac/dor/http://dor.net/dor/20.1001.1.27833739.1401.20.73.7.5 [In Persian]
Pelton, J. N. & Singh, I (2022). Smart Cities Today and Tomorrow: Better Technology, Infrastructure, and Security. Translated by Ziari et al. Tehran. Simaye Danesh Publication. [In Persian]
Pourtaheri, M. (2014). Strategies and policies for the physical development of rural settlements (with emphasis on global and Iranian experiences). Tehran. Housing Foundation Publications. Second edition. [In Persian]
Rostami, M. H., Anvari, F. & Emamdadi Taremi, M. M. (2021). Spatial Analysis of Urban Sprawl using Geographic Information System (GIS) and Heldern Model (Case Study: Bastak City in Hormozgan Province). Journal of Sustainable Urban & Regional Development Studies (JSURDS), 2(1), 100-121. https://www.srds.ir/article_132603.html?lang=en [In Persian]
Saaty, T. L. (2013). Compact City: The next urban evolution in response to climate change. RWS Publications.
Sami, E., & karbasi, P. (2020). Assessment Quantitative and qualitative condition the process of housing development in Maragheh city. Geography (Regional Planning), 10(1), 393-406. https://dor.isc.ac/dor/20.1001.1.22286462.1399.10.38.55.0 [In Persian]
Sartipi, Z., Modiri, M., & Pishgahifard, Z. (2022). Capacity assessment of sustainable urban development and its aftermath based on passive defense criteria (Case study: Lavasanat District). Regional Planning, 12(47), 23-38. https://doi.org/10.30495/jzpm.2022.5405 [In Persian]
Sattlegger, L., & Rau, H. (2016). Carlessness in a car‐centric world: A reconstructive approach to qualitative mobility biographies research. Journal of transport geography, 53: 22-31. https://doi.org/10.1016/j.jtrangeo.2016.04.003
Shahsavar, A., kamanroodi, M., Parizadi, T., & Abolghasempor, M. (2020). Strategic Planning of Urban Neighborhoods in Tehran (Case Study: Ferdowsi neighborhood of Region 12). Jgs, 20(57), 281-295. https://doi.org/10.29252/jgs.20.57.281 [In Persian]
Soleimani Mehrnejani, M., Shahsavar, A., & Ebadi Gharebaba, N. (2024). Future Study of the Spatial Development of the Peri-Urban Areas (Case Study: Southern Range of the 19th District of Tehran Megalopolis). Geography and Regional Future Studies, 2(3), 1-23. https://doi.org/10.30466/grfs.2024.55076.1038 [In Persian]
Song, Y. (2005). Smart Growth and Urban Development Pattern: A Comparative Study. International Regional Science Review, 28(2): 239–265. https://journals.sagepub.com/doi/abs/10.1177/0160017604273854
Susanti, R., Soetomo, S., Buchori, I., & Brotosunaryo, P. M. (2016). Smart growth smart city and density: In search of the appropriate indicator for residential density in Indonesia. Procedia-Social and Behavioral Sciences, 227: 194-201. https://doi.org/10.1016/j.sbspro.2016.06.062
Tafakori, A., & Varesi, H. (2020). Explaining the physical expansion of Tehran’s peripheral cities with emphasis on state’s urban land use policies (case study: Damavand city). Journal of Geography and Planning, 24(73), 95-120. https://doi.org/10.22034/gp.2020.10863 [In Persian]
Taheri, F., Rahnama, M. R., Kharazmi, O. A., & Khakpoor, B. (2022). Investigating the Compaction Structure of Shandiz using Ecological City Theory. Journal of Geography and Regional Development, 20(2), 27-50. https://doi.org/10.22067/jgrd.2021.48974.0 [In Persian]
Torabi, A. (2019). Multi-criteria decision-making methods with an applied approach. Tehran. Tehran University Press. [In Persian]
Varma, G. (2016). An Analysis on the Concept of Urban Densification and its Implications on Transportation.www.linkedin.com
Wang, L., Lv, T., Xie, H., Zhang, X., Zhang, Y., Cai, J., ... & Liu, J. (2024). Assessing urban smart growth in China based on the sustainable development goals framework. Environment, Development and Sustainability, 26(8), 19627-19657. https://doi.org/10.1007/s10668-023-03428-1
Zamiri, M. R., Zamiri, M. and Nastaran, M. (2016). Quantitative Methods in Analyzing Spatial Development of Urban Housing in Bojnord (2005-2015). Motaleate Shahri, 5(17), 67-76. http://geographical-space.iau-ahar.ac.ir/article-1-2159-en.html [In Persian]
Zeynaly Azim, A., Moosavi, M., & Sarvar, R. (2024). Evaluation of physical development of Tabriz in terms of compactness by ranking of smart urban growth indicators (Case study of zone 2, 4 and 7). Quarterly Journal of Environmental based Territorial Planning, 65(17), 1-28. https://sanad.iau.ir/en/Journal/ebtp/Article/987676 [In Persian]
Zhu, B., Li, X., Lei, J., & Zhang, X. (2009). Urban Spatial Expansion Based on "Smart Growth". First International Conference on Information Science and Engineering, Nanjing, China, PP: 4613-4617. https://doi.org/10.1109/ICISE.2009.1325
[1] Physical Development
[2] Sprawl
[3] Compact
[4] Wright
[5] Tomorrow City
[6] Hartshorn
[7] Haussmann
[8] Smart Growth
[9] American Planning Association
[10] Growing Smart Legislative Guidebook
[11] Environmental Protection Agency
