واکاوی مولفه‌های حس تعلق به مکان با رویکرد نشانه‌شناسی در نقاشی کودکان بی‌سرپرست (مطالعه موردی: مراکز نگهداری اصفهان)
محورهای موضوعی : حکمت و معماریگلناز ستاری 1 , شهرام تقی پور 2
1 - دانشجوی دکتری، گروه معماری، واحد شهرکرد، دانشگاه آزاد اسلامی، شهرکرد، ایران
2 - استادیار،گروه معماری، واحد شهرکرد، دانشگاه آزاد اسلامی، شهرکرد، ایران
کلید واژه: حس تعلق به مکان, فضای اجتماعی, کودکان بی‌سرپرست, معماری کودکان, نشانه‌شناسی, نقاشی,
چکیده مقاله :
حس تعلق به مکان، یکی از اساسی‌ترین عوامل در تأمین سلامت روان و رشد اجتماعی کودکان است؛ بااین‌حال، تجربه زیستی کودکان بی‌سرپرست در مراکز نگهداری، غالباً با تضعیف این حس همراه بوده و پیامدهایی چون احساس بیگانگی، انزوا و کاهش کیفیت زندگی را به‌دنبال دارد؛ با توجه به اهمیت شناسایی ریشه‌ها و نشانه‌های این پدیده برای ارتقای محیط‌های زندگی کودک‌محور، هدف پژوهش حاضر، واکاوی نشانه‌های بصری تعلق یا عدم تعلق به مکان در نقاشی کودکان بی‌سرپرست است. جامعه آماری شامل تمام کودکان ۷ تا ۱۲ سال سه مرکز نگهداری شهر اصفهان است که از میان آن‌ها ۳۰ کودک (۱۵ دختر و ۱۵ پسر) به روش نمونه‌گیری هدفمند انتخاب شدند. داده‌ها از طریق نقاشی آزاد و مصاحبه کوتاه گردآوری و با استفاده از رویکرد نشانه‌شناختی سه‌سطحی (نماد، شمایل و نمایه) مبتنی بر دیدگاه بارت و پیرس، به کمک نرم‌افزار مکس‌کیودا 1 نسخه ۲۰۲۲ تحلیل شد. نتایج نشان داد، حضور عناصر بصری مانند خانه، پنجره، آسمان، درخت و رنگ‌های گرم و روشن در نقاشی‌ها، بیانگر پیوند عاطفی و حس تعلق مکانی است؛ در مقابل، استفاده از فضاهای بسته، حصارها، خطوط شکسته یا تیره و رنگ‌های سرد، بازتابی از بیگانگی یا ضعف پیوند با محیط می‌باشد. یافته‌ها بر ضرورت بازاندیشی و بهبود طراحی فضاهای مراکز نگهداری با تأکید بر شاخص‌های عینی و نمادین تعلق به مکان تأکید می‌کند.
Introduction: Place attachment, a central concept in environmental psychology, significantly influences children’s emotional, cognitive, and social development. For orphaned children in institutional care, the absence of consistent family environments disrupts the natural progression of attachment to place, increasing vulnerability to alienation, insecurity, and withdrawal. These disruptions compromise not only immediate well-being but also long-term mental health, resilience, and capacity for social integration. Within this critical context, understanding the semiotic mechanisms underlying attachment and non-attachment among institutionalized children becomes essential. This research situates itself at the intersection of environmental psychology, architectural theory, and child development, focusing on decoding the visual and symbolic expressions through which children reveal their relationship to space.
Methodology: Employing a qualitative multi-method design, this study examined visual semiotic indicators of place attachment in the drawings of orphaned children from three care centers in Isfahan. The participant group consisted of thirty children aged seven to twelve, purposively sampled and balanced by gender to ensure representativeness. Primary data collection involved freehand drawing sessions, providing a non-verbal medium for expressing spatial perceptions and emotional states. These sessions were complemented by semi-structured interviews, which enriched interpretation through narrative context. Data were analyzed using a three-tiered semiotic content framework derived from Barthes and Peirce, addressing symbols, icons, and indices as interconnected layers of meaning. Coding and pattern identification were conducted systematically in MAXQDA 2022, enabling the extraction of recurring visual themes and signifiers related to spatial experiences.
Results: The analysis revealed specific motifs consistently associated with positive place attachment: detailed houses, open windows, gardens, and human figures. The use of bright, warm colors further conveyed emotional connectedness and a sense of belonging. In contrast, representations of enclosed, fragmented, or isolated spaces, frequent use of cold or muted color palettes, and rigid, heavy line work emerged as markers of detachment, anxiety, and alienation. The absence of connective spatial elements—such as doorways, pathways, or communal spaces—further emphasized perceived social and spatial isolation. These visual codes, whether in presence or absence, illuminated the nuanced ways in which children internalize and project their environmental experiences, highlighting the interdependence of spatial design, symbolic affordances, and psychological comfort.
Conclusion: The findings underscore the urgency for intentional architectural and environmental design in child care institutions, incorporating both physical characteristics and symbolic features that nurture safety, belonging, and identity. Integrating semiotic analysis with environmental psychology and child-centered design principles provides a comprehensive framework for creating emotionally supportive environments for vulnerable children. Future studies should probe the role of cultural and social contexts in shaping spatial perception and attachment, ensuring design strategies remain both evidence-based and context-sensitive
افشاری، رضا، و جهانگیری، سمیرا. (۱۴۰۲). نشانه‌شناسی تجربه زیسته کودکان از فضاهای آموزشی. پژوهش هنر کودک، ۶(۱)، ۱۲۱-۱۳۹.
حسینی، لیلا؛ محمدی‌پور، مهسا. (۱۳۹۸). تأثیر معماری بر حس مکان در کودکان. پژوهش‌های محیط و معماری کودک، ۳(۲)، ۵۵-۷۲.
رحیمی، علی، و همکاران. (۱۴۰۲). نقش رنگ و طبیعت در حس تعلق به مکان. معماری و محیط کودک، ۴(۲)، ۹۹-۱۱۴.
رجایی، سعید، و هاشمی، زهرا. (۱۳۹۷). تحلیل غیرکلامی احساسات کودکان از طریق نقاشی. مطالعات روانشناسی کودک، ۱۰(۴)، ۴۲-۵۹.
سارایی، الهام، و قاسمی‌دشتی، محمدحسین. (۱۴۰۱). نشانه‌شناسی و فضاهای کودک‌محور در بستر فرهنگی ایران. فصلنامه معماری انسان‌محور، ۱۵(۲)، ۸۸-۱۰۵.
شریعتی، زهره. (۱۴۰۱). خوانش نشانه‌ای نقاشی کودکان در بافت‌های شهری. هنر و رسانه، ۹(۳)، ۴۴-۶۱.
علوی، محمد. (۱۴۰۰). نقش طراحی محیطی در ارتقای حس تعلق کودکان مراکز نگهداری. مطالعات محیط و معماری کودک، ۸(۱)، ۷۵-۹۲.
قاسمی، نرگس، و عبداللهی، سحر. (۱۴۰۰). بررسی عوامل مؤثر بر حس تعلق به مکان در جامعه کودکان. مجله روانشناسی محیط، ۵(۲)، ۴۹-۶۷.
Arnheim, R. (2019). Art and visual perception: A psychology of the creative eye. University of California Press.
Barrett, L. (2017). [Title of the work]. [Publisher].
Barthes, R. (1977). Image, music, text (S. Heath, Trans.). Hill and Wang.
Brown, G., Smith, H., & Johnson, L. (2022). [Title of the work]. [Publisher].
Chandler, D. (2017). [Title of the work]. [Publisher].
Danesi, M. (2021). The semiotics of popular culture. Routledge.
Dervin, B. (2016). [Title of the work]. [Publisher].
Elo, S., & Kyngäs, H. (2008). The qualitative content analysis process. Journal of Advanced Nursing, 62(1), 107–115. https://doi.org/[doi]
Gibbs, G. R. (2018). Analyzing qualitative data (2nd ed.). SAGE Publications. https://doi.org/10.4135/9781526441867
Gibson, J. J. (1979). The ecological approach to visual perception. Houghton Mifflin.
Giusti, M. (2021). [Title of the work]. [Publisher].
Giusti, M., Barthel, S., & Marcus, L. (2018). Nature routines and affinity with the biosphere: A case study of preschool children in Stockholm. Children, Youth and Environments, 28(2), 52–69. https://doi.org/10.7721/chilyoutenvi.28.2.0052
Golomb, C. (2011). [Title of the work]. [Publisher].
Herrington, J. (2016). [Title of the work]. [Publisher].
Hosseini, M., & Mohammadi-Pour, M. (2019). [Title of the work]. [Publisher].
Howe, D. (2013). Attachment theory, child maltreatment and family support. Palgrave Macmillan.
Hsieh, H.-F., & Shannon, S. E. (2005). Three approaches to qualitative content analysis. Qualitative Health Research, 15(9), 1277–1288. https://doi.org/[doi]
Kellogg, R. (1969). Analyzing children’s art. National Press Books.
Kress, G., & Van Leeuwen, T. (2020). Reading images: The grammar of visual design. Routledge.
Lewicka, M. (2021). Psychological perspectives on place attachment. In R. Gifford (Ed.), Environmental psychology. Wiley.
Lowenfeld, V., & Brittain, W. L. (1987). Creative and mental growth. Macmillan.
Malchiodi, C. A. (2021). [Title of the work]. [Publisher].
Manzo, L. C. (2022). Place attachment: Advancing theoretical and methodological understanding. Routledge.
Manzo, L. C., & Devine-Wright, P. (Eds.). (2020). Place attachment: Advances in theory, methods and applications (2nd ed.). Routledge. https://doi.org/10.4324/9780429322314
Matthews, M. H., & Banerjee, T. (2015). [Title of the work]. [Publisher].
McHugh, M. L. (2012). Interrater reliability: The kappa statistic. Biochemia Medica, 22(3), 276–282. https://doi.org/[doi]
Moore, R. C., & Cosco, N. (2019). The outdoor environment as a setting for child development. In P. Tremblay, L. Elliott, & K. Higgins (Eds.), The Routledge handbook of outdoor learning. Routledge.
Peirce, C. S. (1991). [Title of the work]. [Publisher].
Rahimi, M., Hosseini, M., & Mohammadi-Pour, M. (2023). [Title of the work]. [Publisher].
Read, M. A., Elliott, L., & Higgins, K. (1999). [Title of the work]. [Publisher].
Sahin, F., & Türküresin, H. E. (2023). [Title of the work]. [Publisher].
Sandelowski, M. (1995). Sample size in qualitative research. Research in Nursing & Health, 18(2), 179–183. https://doi.org/10.1002/nur.4770180211
Scannell, L., & Gifford, R. (2010). Defining place attachment: A tripartite organizing framework. Journal of Environmental Psychology, 30(1), 1–10.
Scannell, L., & Gifford, R. (2014). The psychology of place attachment. In L. Manzo & P. Devine-Wright (Eds.), Place attachment: Advances in theory, methods and applications (pp. 23–36). Routledge. https://doi.org/10.4324/9781315587444-2
Seamon, D., & Lund, K. (2021). Placemaking. In R. Gifford (Ed.), Environmental psychology. Wiley.
Spencer, C., & Blades, M. (2018). Children and their environments. Cambridge University Press.
Tuan, Y.-F. (1977). Space and place: The perspective of experience. University of Minnesota Press.
Van Der Linden, S., Leiserowitz, A., Rosenthal, S., & Maibach, E. (2021). [Title of the work]. [Publisher].
Wilson, R. A. (2018). The nature connection: Children’s sense of place and emotional wellbeing in everyday life. Routledge. https://doi.org/10.4324/9781315759216
Wilson, R. A. (2020). [Title of the work]. [Publisher].
Wilson, B. (2022). The quiet language of drawing: Seeing and learning through visual storytelling. Routledge.
